Оценить:
 Рейтинг: 0

Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Год написания книги
2023
1 2 3 4 5 ... 8 >>
На страницу:
1 из 8
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
Хамны? чаяаны. Книга 1 на тувинском языке
Зоя Донгак

Первая книга романа Зои Донгак «Душа Шамана» охватывает период с 1870 по 1912 годы, показывая самобытный уклад Тувы и её культуру через историю одного рода, выходцем из которого является и сама писательница. Это эпическое повествование о тайнах открытия в человеке шаманского дара, о становлении в уникальной, сакральной профессии. Книга вышла в финал премии Литературной газеты «Гипертекст».

Хамны? чаяаны

Книга 1 на тувинском языке

Зоя Донгак

Редактор Галина Николаевна Дубинина (Яковлева)

© Зоя Донгак, 2023

ISBN 978-5-0060-3022-0 (т. 1)

ISBN 978-5-0060-3023-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ХАМНЫ? ЧАЯАНЫ

?Ш КЕЗЕКТИГ РОМАН

Бирги ном

***

Зоя До?гакты? «Хамны? чаяаны» ?ш кезектиг романыны? бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываны? амыдыралын, онзагай б?д?шт?г культуразын бир т?рел б?л?кт? дамчыштыр к?рг?скен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр М??ге-Де?гер-Хайыраканга (с??лз?редир Тываны? М??г?н-Тайга кожууну) маадырлыг чонну? байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.

Э? чугула ч??л – чогаалда буру?гу ёзу-ча?чылдарга ?ндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан а?гыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Ко?гур оглунга чагып, с?мелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ыла?гыя аныяк-?скенни? номчууру чугула. Тыва улусту? Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холураашты? хам болу бээрин к?рг?скени солун. Чи?гине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну ча?гыс туткаш, т?нд?р номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.

«Хамны? чаяаны» романны? бирги ному культураны? делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумну? Алдын Дипломунга база 2023 чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.

ДОПЧУЗУ

Эге с?с.

1. Кара Дээр

2. Кара ?л?м

3. Чажыт-Куй

4. Иени божутканы

5. Шагаа

6. Шыдыраа

7. Каа?даашкын

8. Бойдус дылы

9. Тарбаганнар

10. Элик

11. Б?р?лер

12. Барлык хемни кешкени

13. Хойлак

14. Бодун тиилээри

15. Ойтулааш

16. Куда

17. Салгакчы

ДОПЧУ БИОГРАФИЯ

Зоя Ш?мб?ловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-? кадык камгалалыны? тергиини, Тываны?, Россияны? чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдерини?, «Русский слог» Академиязыны? кежиг?н?. 3 ш?л?к чыындыларыны?, 7 проза номнарыны? автору. Юрий Промптовту? «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианны? «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидуну? Дээди курстарыны? (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньни? проза, В. В. Сорокинни? поэзия семинарларыны?) доозукчузу, ол-ла институтту? аспирантызы.

Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкыны? база регионалдыг конкурстарны? лауреады, тиилекчизи. 2023чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга «Хамны? чаяаны» романны? бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.

Зоя Донгакты? чогаалдары амгы ?ени? ш?л?к чыындыларында, прозаны? сетк??л-альманахтарында парлаттынып турар.

1. КАРА ДЭЭР

Долгандыр-ла м??ге ме?ги б?рттерлиг бедик дагларга б?зээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче х?лдерлиг бо оранны шаанда М??ге-Де?гер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларны? база моол ховуларны? кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Ко?гурну? ?гбелерини? т?рээн чуртун чоорту М??г?н-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан М?ген-Б?рен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерни? сууну? амданыын ч?? дээр. Даштарга мо?наан Мугур хемни? шаалаан даажы кайы-оранчоктан ды?налырга, харын-даа далай сагындырар. Д?н-х?н чокка саарыглап аккан ол хемнерни? эриинге ?скен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.

Кайы оранчоктан ды?налып кээр Ко?гурну? ырлаан дег аялгалыг ды?зыг ?н? шапкын хемни? саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен ч?с-ч?с даштарны? даажын азы чамдыкта дамырактарны? шулураажын сагындырар. Ко?гур деп ону адааны эткир, ?тк?т, шулурааш дег ыыткыр ?нн?нде болбайн аан. Оо? ?н?нден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тыры? мага-боттуг, ко?за? хаайлыг, кара карактарлыг, сырый ?нген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Оо? оглуну? ?н? кара чажындан адазыныы дег база эткир, ?тк?т боорга, Холурааш деп адаан.

Ко?гурну? х?й д?рг?л-т?релини? аразында а?чылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.

Оо? ча?гыс чер чурттуглары т?рээн черини? кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, с??кк?р, сииреш, аажы-ча?ы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, х?нге додуккан х?ре?-х?ре? шырайларлыг. ?е-д?птен ча?чыкканы к?шк?н амыдыралынга таарышкан, б?г? талазы-биле эптиг, к?жер-д?жерде, адырып-эптеп, д?р?пкеш, аът-шарыга ч?д?р?птер, чиик, кидистен кылган ?глерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы х?нд?лээрлер. Оларны? алгы-кеъштен даараан идик-хеви к?шт?г хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-?ст?рген малыны? ийикпе азы а?-ме? эъди чип ?скеннер.

***

Холурааш кара чажындан торулгалар, ?легер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан ды?нап ?скен.

Кара Дээрни? к?з?лбес к?ж?н?? дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап ды?наксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерни?, тос шолбаннарны? ырак ындында болгаш Дээр Тиини?-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрни? кайдаазын бисти? ?гбелеривис ?нген Х?нн?? база ашкан Х?нн?? шырайындан билип ап чорааннар. Бисти? чуртувуска багай-даа ч?ве, эки-даа ч?ве Кара Дээрни? талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарны? хамнаарда кедер тонуну? ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрни? хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар д?жерин баш буру?гаар билир куш. Кара Дээрни? каргыштыг ол кужу ?г чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе ?л?м-чидим болур, ол бедик ужар болза, х?н аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол ?гн?? эр ээзинге багай ч?ве болур. ?г чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын ч?ве, оглум

Час д?ж?п кээрге, Улуг М??г?н-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрни? салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыкты? мурнунда Тыва чуртуну? э? бедик даа болур М??г?н-Тайганы х?лзедиптер.

М??г?н-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол ?еде аргар-кошкарлар, те-чу?малар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже ?нд?рбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-т?лд? ?глеринден ?нд?рбейн баар. М??г?н-Тайганы? коргунчуг хады дээрге Кара Дээрни? тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тиини? ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазыны? торулгазын Холурааш ды?нап орда, ачазы ?г даштында д??г?р?н хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазыны? ?н?н оглу шуургандан ылгап чадап орган. ?гн? долгандыр ч??н ч?кче углай харны таптай базып-базып, Ко?гур ?гже кирип келген.
1 2 3 4 5 ... 8 >>
На страницу:
1 из 8