Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Баарынга баглашпа?ар, с?незиннер.

С??ктеринге ораашпа?ар,

Ш?й?нд?з?нге ш?й?лбе?ер.

Х??к?й-ле аараан кижини

Х?нетпе?ер, с?незиннер.

Эрним-биле дегбээн-даа мен.

Эдээм-биле аштаваан мен.

Чалым-хая ча?гызы дег

Чу?ма кежи д??г?рл?г мен.

Аажок быжыг, д??г?р соктаар

Артыш д?ст?г орбалыг мен.

Хаккан д??г?р шимээн-даажы

Хаттан д?рген ужугуп тур.

С?з?кт?гн?? бирээзи мен.

С?лдээ тейлеп, онал кылдым.

С?незиннер кайда силер?

Ч?ге черле саадады?ар?

Хам дузалакчы-с?незиннерин каш-даа катап кыйгырарга, оларны? сураа-даа чок. Суг-биле аксын шыгыдып алгаш, оларын дагын кыйгырган. Сураг. Дузалакчы-с?незиннер чокта аарыг кижини? ч?ден аарааны билдинмес болганда, хам канчаар эмнээрин билбес. Б?г?н, бир-ле дугаар Ко?гур хамга дузалакчылары келбээн. Боданып ора, таакпылавышаан, аараан кыргандан ч?з? аарып турарын ол айтырган.

– Б?тк?р бодум изип-хып тур. Мойнум шуут ээлдинмес-тир. Тас быгын адаа база колдуктар дыка аарышкылыг апарды. Суксаарым шуут кедергей, – човууртавышаан, кургаг эриннерин чылгап, хирилээш тыныжы чиигезин дээш сыртыктарга ч?лендир олуруп алгаш, кырган уламчылаан. – ?ргелер ??г?рлеринден ?не халышкаш, ?л?п-ле турлар. Ол дээрге, бир-ле аш-чутту ийикпе кандыг-бир хамчык-халапты оштааны ол-дур! Азы чок болза, Бээжинден кара ?л?мн? бисче манчы кыдаттар с??рт?п эккелбээн бе? – Бээжинден (Кыдатта Пекин хоорай) кара ?л?м – онза халдавырлыг аарыг (чума) халдап келгенин кырган даап бодааны ол…

* * *

Дараазында х?н хамны ?ске аалда аараан кижиже чалаан. ?гн?? эргинин артап оргаш, бир холу-биле боскун, ?ске холу-биле иштин тудуп алган, кочалче до?гайып кускан кижини Ко?гур к?р?п каан. Сарыг ?т кускан, суксаанындан эриннери када берген, сыгырып тыныштаан кырганны? ч?гле х?рээ ?где?нээр. Салгадаан ашакты? арны ?т сарыг, мойну ыжык, быктында карара берген ийи былчактар барын хам эскерген.

– Ишти-хырнымны шуут оя чип тур. Ох, ч?? кончуг сойлук боор бо, оя чип-ле тур! – тиглени берген, кургаг эриннерин чылгавышаан, карактарын чиве?недип, ол ыглап чыткан.

Кырганны? кадайы ыыт чок орган хамдан д?в?реп айтырган:

– Бо кижини? ч?з? канчап барганы ол чоор?

– Амдыызында тодаргай ч?ве чугаалап шыдавас мен. Ону чемгербе?ер. Суг ч?веден харын х?йн? ишсин…

Дедир чанып ора, Ко?гур т?рели Серен сугга кире д?шкеш, айтырган:

– Кандыг-ла бир халдавыр ?ргелер дамчыштыр кижилерже халдап эгелээн. «Кара-?л?м, бужар-думаа» деп халдавырлыг аарыглардан аймак-аймак чоннар кырлы бээрге, оларны? ?глерин ?рттедиптер турганын кырган-авамдан ды?наан мен. Ам ол аарыглар бисте чедип келбээн бе?

Огулуг харыы албайн, хам чаныпкан. Т?рээн аалынга кээрге, Ко?гурну бичежек мага-боттуг, к?к баштыг, о?а берген шыва-тоннуг Севил уткуп алган. Кара-саргыл тар карактарлыг авазы оглунче ээлдек к?рген. ?ргелер дугайында медээни ол ындыг-ла тоомча чок х?лээп алгаш, оглунга харыылаан:

– Ындыг ч??лдер тургулаар, оглум. Кандыг-даа ?ргелер бисти? амыдыралывыс боой тудуп шыдавас.

Авазы ынча дээрге, Ко?гур оожургап, сарлык с?д?-биле с?ттеп каан, амданныг шайынга бышкан эътти доорап, чооглап алгаш, бодуну? ??нче таваар базыпкан.

* * *

Чинчи, Холурааш, Хорлуу аржааннааш, чаныпканнар. Авашкылар Хорлуу-биле байырлашкаш, к?ст?п келген ?глеринче челзипкеннер. Т?рээн аалынга кээрге экизин!

Чинчи бичии дыштанып алгаш, долгандыр ч?? болуп турарын таваар сонуургап орган. Ко?гурну? авазы хуму?нарын долдур хемден суглап алгаш, ооргазы б?шк?е берген, ??нче оожум кылаштап бар чораан. Аныяк шаан сактып келген боор о?, кунчуу Севил хуму?нарын черге салыпкаш, дыш ап тура, ойтулаашты? х?гл?г ырын кожа?най каапкан. Кожаларыны? уруу балазын к?д?р?п, бадырган санында-ла узун, чоон чаъштарын аткаар суйбап каап, тараа соктап турган. Элээн х?й херээженнер кожа ?где д?к хап турганнар. Оларны? демниг, ча?гыс аай ол ажылын к?ргеш, Чинчини? холдары база д?к хагыксаан.

Адар а?чыны? ??нче хараача ?тт?р х?нн?? херелдери саарлырга, чаптанчыг чаш т?л х?н чырыынга караан имирертип, х?л?мз?р?п чыткан. Д?нелерде таптыг удувас авазы оглунче база х?л?мз?рээн, иешкилерже хомудаан Адар шала каржы к?р?п олурган. Ч?л дизе, чаш Хайындырым оо? оглу эвес, ол а?нап чорда кадайы ону кыдаттан борастап алган. Оглун куспактап алгаш, кадайы ашаанче чоокшулап келгеш, чугаалаан:

– К?р?п к?р даан, х?нн?? аязын, ам-даа хомудавышаан сен бе? Бо мээ? оглум, а сен катап-ла мээ?-биле чурттап тур ышкажыл сен. Багай ч?вени уттупкаш, ийилээн эмеглежип, Хайындырымны ?ст?ргей бис.

Д?рбегер эриннерлиг, т?герик арынныг, калбак думчуктуг кадайыны? эргим арнынче, чаш т?лче Адар де?ней к?рг?лээш, д?мей боорга, сергеп, х?гл?г апарган. Ашак-кадай кайызы-даа х?л?мз?р?п, эптежип алганнар.

***

Ко?гур орук дургаар кадайын-на бодап чораан. Б?г?н ол могагыже ажылдаан. Аржааннаан иешкилер чедип кээри оо? могап-шылаанын сергедип чораан. ?г-б?ле четчелешкенде, Ко?гур ам-на чаазы-биле эгелээрге, шупту ч?ве эки болур, ?г-б?лелиг кижи аас-кежиктиг болгай. Хам дал д?ъште аалынга келген.

«Д?рген Чинчиже!» – диген ышкаш, аалды? ыды Мойнак ээрбишаан, ээзин ?гже ыдалай сывыртап чоруп орган.

Ко?гур ?гн?? хаалгазын ажыдар деп чорда, а?аа уткуй д?в?рээн авазы ?н?п келген.

– Чинчи дыка аарып тур. Ол бертен туруп кээрге, амырай бердим. Ынчалза-даа кылаштаар харыы чок болганындан катап чыдыпты!

– Ол ч?? дээри? ол? Таанда анаа ыйнаан, авай? – Ко?гур удур айтырган.

Кадайы орунда дурт-сынын херилдир кезе тепкен, сыртыкче бажы хандыр о?гая берген, эъди-кежи чалынныг изиг, аажок суксаан чыткан. Чежемейни?-даа шаг чок, му?гаргай болза, оо? кара карактары д?в?рел чок, кургаг болган.

– Аргалыг-ла болза, кум кыннывыт, эргимим. – дээш Ко?гур х?л?мз?рээн.

Бодунга чигзинген-даа ышкаш, Чинчи кезек ыыт чок чыткан. Ол аарыг-биле эвес, а бодуну? бодалдары-биле демисежип чыткан.

– Менден ч?н?-даа чажырбайн, шынын чугаалап к?рем, – хинчектенгенин чажырар дээш, Чинчи д?мей чадаарда х?л?мз?рээн. – ?л?р?н к?зевейн тур мен, ам-даа туржур мен, а бир эвес херек кеди чок хирелиг болза…

– Эттине бээр сен, Чинчим. Шыдаш, сарыым, а мен дузалаар мен.

М??г?н-Тайганы? шыпшык бажын туман дуглаза-даа, кончуг соок х?нд?с элээн чылыш диген. К?к х?нд?с хенертен дээр б?ргеп, карарып келген соонда, долулуг суггур чаъс куда берген. Кежээликтей М??г?н-Тайганы? кырында туман арлып, чаъс намдай берген.

– Кар! Кар! Кар! – деп, ?г кырында кускун эткен. Хамны? хаваа д?гл? берген.

Ко?гур, оо? авазы, оглу ?желээн Чинчини? чанында органнар. Холурааш бо удаада авазынче к?р?пкеш, элдепсинген: ?рг?лч? арыг-силиг чоруур авазы чудай берген, дерден ?ткен идик-хеви чамдык черлерде орлу бергилээн, ?р?п алган чоруур чаъштары чазылгаш, эктинде, арнында, ширтекте д?жели берген. Кайгамчык чараш арны хинчектенгенинден дыраттынмаан кара чаъштар аразында хензиг ышкаш к?з?лген. «Кырган-ава? ??нче бар!» – деп, Конгур оглунче имнепкен.