Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Чинчи м?чээн соонда беш хонганда, Иргит аймакты? улуг хамы Содуна Д?рг?н чоогунга чеди хонукту? одаан кывыскан. ?лген кижи беш-алды-чеди хонуунда ?? турар черге, чоок кижилеринге ыяап кээр. Ол каракка к?з?лбес с?незин-биле ч?гле хам чугаалажыр. М?чээн кижи бир-ле ч?веге азы бир кижиге хомудалын хамга чугаалап бээрге, ол ону чоок кижилеринге дамчыдар. Холураашты? авазы улуг дыка хомудалы чок, ч?гле оглу адазыны? изин истээрин чагып турарын хам ды?наткан.

Ёзулалды? ча?чылын сагып, отче чемни? дээжизин салган соонда, Чинчини? с?незини чоруй барганда, отту ?ж?р?пкен. Хамык улус ?глеринче чана берген.

Кажан кижи чорта бээрге, оо? бора с?незини ?гге артып каар, а кол с?незин ужуп чоруптар. Д?ртен тос хонук иштинде чула ?гге хып кээр. Чырыы эвээжей бээрге-ле, чулаже ?с немээр, ол да?ны атсы кывар.

Удуур бетинде, Конгур ?гн?? ?регезин ыяп дуй дыртып алыр. Удаан улусту? экини к?зээн бодалдары кара?гыда ?регеден ?нмезин дээш ындыг. А кажан да? адып кээрге, ?регени ажыда тыртыптарга, х?нн?? херелдери ?гн?? от салган ожуун чырыда бээр.

– Чуланы чоп ?рг?лч? кыпсыр апардывыс? Азалар бисче чагдавазын дээш бе? – деп Холурааш ачазындан айтырган.

Ону ды?нааш ачазы серт дээн. Оттан ырадыр олуруп алгаш, ол долгандыр к?рг?лээш, харыылаан:

– Чок, оглум, ол дээш эвес. Ава?ны? с?незини кара?гыда аспайн, бурганче чырыкта чеде берзин дээш чула кыпсып турар мен.

– Бир эвес авамны? с?незини бисче ээп келир болза, эки бе, ачай?

– Ол ч?? дээри? ол. ?лген кижини? с?незини ??нче дедир ап чедерге, ол багай боор, оглум. Д?ртен тос хонуу кээрге, Д?рг?нче баргаш, ава?ны? с?незинин с??лг? катап ?дээр бис. Оо? соонда чула кывыспас бис.

Холурааш ?гден ?н?п келген. Д?мбей д?не безин бедик дагларны? ме?гилери оранчоктан чырып, чайынналган. Авазыны? с?незини ында бурганче оруун чырыдып бээрин дилеп чоруур чадавас…

Бодуну? к?ск? караа-биле, ч?ве эндевес ч?рээ-биле кырган-авазы Холураашты? му?гагдап-хинчектенгенин билгеш, уйнуундан айтырган:

– Ч?ге му?гак сен?

– Ме?ээ авам чокта багай-дыр, кырган-авай.

– Бажы? аарып тур бе?

– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.

– А, ишти? аарывайн тур бе?

– Иштим база аарып тур.

Кырган-авазы Холураашты? авазын сагынгаш, ийлээр чыгыы апарганын билип турган. Ону канчап-чооп канчаар эмнээрил ынчаш? Даянгыыжынга даянып туруп келгеш, Севил уйнуун ??нче кый дээрге, Холурааш амырай берген.

??нге чедип келгеш, Севил катап-ла уйнуун айтырып эгелээн:

– Бажы? аарып тур бе?

– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.

Аажок амданныг, ам чаа кылып алганы кара-кадыкты бир улуг омааш иштин бээрге, уйнуу амырап чиген. Кара-кадык дээрге ?реме хайындырган соонда саржагдан ылгалган ч?кпекке кургаг ааржы, кургадып каан ??ргене холаан кара ??н?г, чигирзиг кадык-тыр. Ону м??г?н-тайгажылар кылырынга ынак.

– Ма. Мону ам база баш аарыынга. Сээ? чыып эккелген ??ргене? бо кадыкта холудум. Ол ыяап дузалаар.

– Экизин аа. Ол ??ргене чыыр дээш до?га?гайнып чорааным уттупкан мен, кырган-авай.

– А, ишти? аарывайн тур бе?

– Иштим аарып тур.

– Ма, тут. Мону ижин аарыынга.

Ам база аажок амданныг кара-кадыын бээрге, уйнуу улам амыраан, ам шуут х?л?мз?ре каапкан.

– Ам-на ч?м-даа аарывайн барды, кырган-авай.

– Кончуг эки-дир, чассыгбайым. Бо кара-кадыкты бичиилеп чип турар сен. Ам ача?га бар че! – дээш, Севил уйнуунга кадырып каан хырында кара-кадыкты холунга тутсуп бээрге, ол ??нче эрестии кончуг ы?ай болган.

* * *

Холураашты? т?релдери Чинчини? д?ртен тос хонуу чоокшулап кээрге, Иргиттерни? шыырак хамы Амыр-Бидини хооп алгаш, хайындырган хой эъдин, ?реме, быштак, ааржы, к?гээржикте араганы аъттарынга дергилеп алгаш, Д?рг?нде ч?кпек хараганныг х??рже челзипкеннер. Хараганга четпейн чорааш, аъттарын ?ртеп каан. Улуг назылыг т?релдер хам-биле кады Чинчини? чыткан черин оваарымчалыг к?р?п чораан. Холурааш авазынга кымны-даа мурнай чораанын кымга-даа чугаалаваан. Чугаалаптар болза, ону кончуп, чемелээрин билир турган.

– Ч??-даа артпаан, хараган чанында ч?гле чаъштары харын арткан-дыр.

Бажын сыртай салган дашта кенини? чаъштарын к?ргеш, Севил чугааланган:

– А?-куш мага-ботту д?рген апарган болза, ол кижини буянныг, эки дээр ч?ве.

Херээженнер аразында чугаалажып, ишкирнип ыглааны ды?налган.

– Ма?аа от салыр бис, ак кидисти, аъш-чемни бээр эккели?ер!

К?к кырынга ак кидисти чадыпкаш, оо? кырынга аъш-чемни делгепкен. Отту кыпсыпкаш, х?рлээлей бээрге, эккелген чемни? дээжизин отче хам чаларадыптарга, Д?рг?нде келген улус кыпкан отче к?р?нд?р чартык т?гериктей олурупканнар.

Чаладып келген хам д??г?р?н хакпышаан, алганып-ла эгелээн:

– Сээ? ??? ээзи, оглу?, кунчуу?, т?релдери?, эш-??р??, кожалары? се?ээ ижер-чиирни с??неп, таакпылажып келген-дир. Нарыыдавайн, чемненип к?рем, Чинчи. Ыядып, бижииргеве даан. О, Чинчи, бистен деспейн к?р! Ч?ге сеткили? хомудады? Азы кым-бир кижини к?р?кседи? бе? Кара сеткили? чок бе? Ох, Чинчи, ч?ге дезер сен? Ох, ыглава че, – хам орган улусче эглип келгеш, – ч?дексинмейн, таакпыла, ма! – дээрге, таакпылаар улус да?заларында таакпызын кактааш, отче октаан. – Ам черле хая к?рбейн, чорувут. Бурган оранынче ак орукту к?зедим!

Чинчини? с?незинин хам аъткарыптарга, хамык улус шайлап, чемненип орда, херээженнер база катап ишкирнип, ыглажы бергеннер.

Ко?гурже арага сунарга, ол боданмайн-даа ижипкен. Чинчи биле ол кыска-даа болза, аас-кежиктиг чурттаан болгай. Ам оо? с?незини-биле байырлажып турары бо.

Холурааш кыпкан отта авазыны? с?незини канчаар чемненирин к??р дээш, черле к?р?п чадаан. ?йлеп-?йлеп саржаг биле чаг чалбыышталдыр кыва бээрге, сактырга-ла, авазыны? с?незини х?л?мз?р?п, отту? чалбыыжынга чаактары кыза берген бар чыдарын даап бодааш, оолду? сагыш-сеткили чиигеп келген.

Хам алганырын соксадыптарга, ону чемнениринче чалап, хой ужазы с??нээн. Холураашче кыры биле ээги дамчыдыптарга, авазы эргим холдары-биле а?аа эътти тудускан дег сагындырган. Тоттур чемненип аарга, улус ону оожургадып турган:

– Ажырбас, оглум, ада к?рбээнин оглу к??р, ие к?рбээнин кызы к??р.

Кижи б?р?з? ада-иезини? оглу азы кызы. Ч?гле ол эвес. Кижи б?р?з? дээрге-ле бодуну? чонуну? оглу азы кызы.

* * *

Чинчи чок апаргандан бээр барык ийи ай эрткен. ?где ширтек кырында чыдар Холурааш удуп-оттуп чыдар. Бирде оо? эъди чалынныг изээш, халыыдап, бирде шыырныгып чыткан. Оглу кара ?л?мн?? чиик хевири-биле аараанын Ко?гур билир. Оглуну? эриннери, дылы, таалайы, думчууну? ишти кургаанындан тигленип чарлыгылай берген. Х?нд?с м?н-не ч?гээр-даа болза, карактары шимдинчек. Бир эвес караан ажыдыптар болза, ?гн?? хараачазындан дээп келген чайынналган чырыктан карактары х?лчок аарып эгелээр. А д?не оон-даа артык хилинчектенир.

Кырган-авазы Севил эртени?-не с?тт?г шайын тос-караа-биле хараачаже, ?гден ?нгеш, ?н?п орар х?нче, М??г?н-Тайгазынче, х?лдер, хемнер, даглар уунче чашкылааш, й?рээр:

?ршээ хайыракан, та?ды-тайгам!