Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Ядыы араттарны Ко?гур халас эмнээр ийикпе азы ч?н? бергенин алыр турган. Ча?гыс ол-ла ?еде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар ча?чылдыг.

Баштай-ла кирген ??нде Мыйманны? адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам ?гже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Оо? арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кыла?нашкан, о?гак карактары херечилеп турган.

– Амыр-ла амыр! – Конгур ?где улус-биле мендилешкен.

– Амыр! Амыр! Амыр менди! – ?где улус хам-биле удур мендилешкен.

Конгур далаш чокка да?зага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш ?рттеткеш, оо? ыжы-биле д??г?р?н болгаш идик-хевин артыжааш, д??г?р?н отка д?гей берген. Шык х?м тунук ?нн?г боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан д??г?р оон эткир апаар.

?с биле чаап эттээн чу?ма кежи х?мн? ыяш тырыкыда хере шаап каан д??г?р ыяш тудалыг. Ол х?мн?? ишти, даштында кызыл будук-биле к?шк?н амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир ко?гулуурларлыг доора ыяш – киришти, ?гбе хамны? д?рз?з?н сомалаан д??г?рн?? тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, д??г?р хамны? мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.

Ко?гур хамнаарда, чылды? ?елерини? аайы-биле кышкы, чайгы (к?ск?-часкы) тон, б?рг?н кедер. Бо удаада оо? кеткен хеви – мурну ажык, о? талазынче ??ктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тонну? че?нерин, эдээн ч?з?н-баазын ??н?г п?стер-биле минчип, янзы-б?р? кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан д?рз?л?г долгактарны чыпшыр даараан, оорганы? дал ортузун куду тос х?н демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тонну? ийи талазында чес ко?гулуурлар хала?нашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан б?ткен б?рг?н?? ?ст?нде кара дасты? ч?глерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынны? ийи талазынче хала?айнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Ко?гур д??г?р?н орбазы-биле аяар д?кк?летпишаан, алгыш биле эгелээн.

– Оой! Алас! Алас! – артышты? ыжы-биле ?г иштин арыглавышаан, алганган.

М??г?н-Тайгамны? оът-?н?ш, ыяштары,

М??ге-Де?гер-Хайыраканым, сени й?рээп тур мен.

Мээ? к?к Дээрим к?р?п тур, ?р-ле к?р?п тур о?.

Оой! Оларже ам ак Дээрим к?р?п тур о?!

Аяар алганмышаан, Ко?гур бодуну? с?незиннерин дузалажырынче кыйгырган.

Б?г? диптерни эргээш, ээп кээр мен.

А, сен эзир, к?шт?г чалгыннары? херипкеш, ужуп кел!

Кык-кык! Кык-кык! Кык-кык!

Хам эзирни? ?н?н ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.

Б?г? диптерни эргиир сагыштыг мен.

Кайда сен, к?к -бора аъдым?

Ий-хоо! Ий-хоо! Ий-хоо!

Хам аътты? киштээрин ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.

Октаргайны эргиир сагыштыг мен.

Кайда сен, Кара Кускунум?

Кар-кар! Кар-кар! Кар-кар!

Хам кускун ?тт?н?п, ону бодунче кый дээр.

Дээр- де?герлерни эргиир сагыштыг мен

Кайда сен, хуулгаазын кужум, бээр кел!

Сыг-сыг! Сыг-сыг! Сыг-сыг!

Кушту сыыладыр ?тт?нгеш, хам кый дээр.

Ээрен д?з?м ээлери!

Эргимнерим бээрле?ер.

С?ме болзун, с?стен с?гле.

С?з?к болзун, с?ттен чажайн, —

Ко?гур х?н аайы-биле д?рт ч?кче с?тт? чажар.

Конгур а?-ме?ни?, куштарны? ?ннеринден, дириг амытаннарны? ча?ындан болгаш дылындан агаар бойдус кандыг боорун, аарыг кижини? эттине бээрин азы кызыл-дустаарын эндевес.

Кара?гыда чоруктуум, оой-оой.

Хан шуру карактыым, оой-оой.

Арыг бажы олуттуум, оой-оой.

Ак-ла тоолай чемиштиим, оой-оой.

Агбай кызыл ?г?ж?г?м, бээр кел!.

Хам ам база дузалакчы-с?незиннерин кый дээр:

Хыйыжа?наан кылаштыым аар, с?незиним,

Шоюжа?наан чоруктуум аар, мажаалайым.

Чоорту менче, б?д?? ды?наар кулактыым.

Адыым мунуп арзайганым,

Кускун болуп ужукканым,

К?к б?р? бооп хуулганым

Хуулгаазын куш салдары-дыр.

Хам суг пактап алгаш, база-ла дузалакчы-с?незиннерин кый дээр:

Багай кижини?, аараан кижини?