Оценить:
 Рейтинг: 0

Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Год написания книги
2023
<< 1 2 3 4 5 6 ... 8 >>
На страницу:
2 из 8
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга б?рг?н, эттеп каан ?шк? кежи, д?ртегер алгы ч?в?р?н ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Ко?гур оглуну? айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай д??г?рл?г. Д??г?р болза хамны? мунар аъды болур. Д??г?р туткан хам бодуну? хуулгаазын аъды-биле Алдыы, ?ст?? ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. ?ст?? оранче к?д?рл?р хамнарны Дээр-де?герни? хамнары дээр. Мээ? угум Дээр-де?гер хамнары боор ч?ве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга ч??-даа ч?ве к?з?лбес, ч??-даа ч?ве келбес.

Хамнаашкын соонда ол ?ске б?г? араттар дег хой, сарлык, ?шк? кадарчызы, балыкчы, а?чы апаар».

– Ачай, ол б?г? шынап-ла ындыг боор бе? – б?з?рексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.

– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын б?з?релдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде д?в?л?г хат ?ш х?н шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк ?г-б?ле эмиг эмер чаш уруу-биле т?релдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка д??г?р?н д?гээш, алганып-ла эгелээн. К?шт?г-с?рл?г ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда х?нзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар х?рт?кче кастынып киргеш, таалы?да аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажы?чыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин ?ж?п до?маан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Ко?гур да?зада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижини? оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.

Конгур хаш соруулдуг с??скен кара да?зазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:

– Бо чуртталгада кижиде э? ?нелиг ч?ве кижини? ишти-х??н?, сеткили болур. Бурун шагдан ?гбелерим э?-не ?нелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга э?-не багай аажы-ча?ныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа б?з?реп болбас. «Кара д?н бир кончуг, ч?ге дээрге кара?гы д?не кижини? караа ч?н?-даа к?рбес болур» деп кырганнарны? мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, ч?ге дээрге ол ч?гле бодуну? амы-тынын камгалаарын бодаар. Кара?гы д?нн?? халавы-даа, кара сагыштыг кижини? чедирер халавы-даа бир д?мей.

– Кижини? с?незини каяа чоруур ч?вел? – деп, Холурааш айтырган.

– Кижини? с?незини биле хей-аъды ча?гыс болур. С?незин кижээ к?з?лбес. С?незинни? турар черлери бар болур. Улуг кижини? с?незини д?не удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп д?жер. Ол с?незин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол с?незинни ?ст?? Кудайдан башкарып турар. С?незин баксыраарга, кижини? сузу бастына бээр. Ынчан ?ст?? Кудай: «С?незин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам ч?ге баксырай берди??» – дээш, кончуг кызар. Д?не эр кижини? с?незини б?рг?н?? иштинге, кадай кижини? с?незини аржыылыны? иштинге д?ннеп хонар.

– Бичии уруг куъду деп ч?л, ачай, ону канчаар камгалаарыл?

– Бичии уруг куъду кавайыны? иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты до?гайты аспас, чаш уругну д?не ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайыны? баан д?й?п, чолдайты баглап каар. Уругну? куъдуну? ?гээ дээрге д?в?н ?р? аскан, аксын кудулдур хала?наткан хапчыгаш болур. Уругну? куъдун а?гы-а?гы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижини? чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдуну? шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругну? куъдуну? хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.

Адашкыларны? баарынга чаа хайындырган х?некте с?тт?г шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.

– Кижи канчап хамнай бээр ч?вел? – Холур сонуургаан.

– ?гбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга ?ш-?д?р?м ч?ве к?ст?п, кулаанга бир-ле ?ннер ды?нап эгелээн болза, ону хамназын дээш с?незиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ к?ст?п келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары д?г?й берген хам ёзулал кылып, ??реткен соонда, ол аныяк кижи к?шт?г апаар, с?незиннер а?аа дузалажып эгелээр.

– Хам болуру чугула бе?

– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамны? э? кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, оо? с?незини чайлай бергени ол. С?незин чайлай бергенде, ону ч?гле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, с?незинни? чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, ?ст?? Оранче ?скээр. Оон билип алгаш, с?незинни тыва бээр. С?незин хамны? тудуп алган ак п?з?н?? ортузун оя д?ж?пкен боор. Ол п?ст? д??п турда, хам кижини? холунче с?незин кире бээр. П?ст?? уштарын хам д??п кааптарга, ол с?незин оо? соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол с?незин биеэ кижини? боду болу бээр. С?незинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам с?незинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.

Хам база с?незинниг болур. Хамны? с?незини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, оо? с?незини дээрже ужугуп ?не бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, оо? с?незини дедир ээп келбес, улус хамны? ч?гле ?л?г м?ч?з?н к?р?п каар. Оон ы?ай хамнарны? э? айыылдыг ажылы – м?чээн кижини? с?незинин ?деп аъткарары. Ынчаар ?девес болза м?чээн кижини? с?незини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок т?релдерин адап, оларны? д?ж?нге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан ч?гле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, с?незинни тыпкаш, Алдыы Оранче ?дээр. Ол б?г?ден а?гыда, хам кижи келир ?йде ч?? болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны к?рг?зер ужурлуг» – деп, Ко?гур чугаазын т?нд?рген.

М??г?н-Тайга чону Конгурну ?л?м чок Хам деп база адаарлар, ч?ге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус к?р?п турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп д?шкен хам дириг болур.

…Шаг шаандан тура-ла, буру?гу Тывага, чер-чурт аайы-биле т?рел аймак б?р?з? та?ды-тайгалыг чораан.

Ко?гурну? ?гбелерини? т?рел аймаа долгандыр-ла даглар, б??релчиннер-биле б?зээлеттинген бо оранга х?й-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-к?жээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…

– Бо хамык хая-дашта, кижи-к?жээлерде х?й бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?

– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-к?жээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап т??невээн. К?зээр болзу?за, ?з?п келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер м??гези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.

– Канчап улус м??гези-биле чоруй баар ч?вел?! Кай, бис база ?л?п каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Ко?гурже бир-ле идегел-биле к?рген.

Ачазы боданмышаан, бажын сога?наткаш, чуртталга м??ге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…

– Дываажа? биле Эрлик ораны деп ч?л, ачай?

– Кандыг-даа кижи ?л?р?н?? мурнунда ч?? дээш чурттап чорааныны? шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – ?л?р?н?? мурнунда чуртталгазыны? байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен ?л?р??н?? мурнунда боду?га: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на к?зээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзу?за, ол дываажа?-дыр.

2. КАРА ?Л?М

Чинчи удуп чыдырда, Ко?гур кадайыны? аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже д?лн? берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:

– Авам ?рг?лч?-ле чыдар апарган. Ч?з? канчап барганы ол, ачай?

– Ава? аарый берген, Холур. А?аа ам чымчак с?с, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Ко?гур оглуну? бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга ??рээш, кырган-авазыны? ??нче ч?г?р?п ы?ай болган.

…М??г?н-Тайгаа чурттаары берге-ле: оо? кадыг-дошкун бойдузу м??г?н-тайгажылардан ка? кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи ма?аа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Х??к?й Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байны? оюн-тоглаа, х?глээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгны? какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.

Ынчаар боданып чорааш, Ко?гур ?гден ырак эвесте ?л?г ?ргени к?р?п кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Ч?ге-ле ийик, ол ?рге сеги оо? сагыжындан ?нмейн чораан.

– ?л?г ?рге кайыын келгенил, ол ч?н? оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.

– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи ?жегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.

Кежээликтей Ко?гур ?гже чоокшулап орда, бир-ле ч?ве оо? кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте ??г?рден ?н?п келген улуг ?рге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи к??г?с к?р?ш чок, к?к м??н апарган ?рге Ко?гурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, ча?гыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп д?шкен. Оо? аксындан хан аттыга берген.

Ко?гурну? кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектерини? аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. М??г?н-тайгажыларны?, алтайларны? база моолдарны? х?лчок ?нелээри, ч?с-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.

* * *

Чинчи одунмаанда, да? бажында Ко?гур оглун оттурупкан.

– Мындыг эрте мени ч?ге оттурупту?, ачай? Хиндиктиг-Х?лге балыктап турганывыс дыка таптыг д?жеп чыттым.

Чоокта чаа Холурааш ??р?-биле Хиндиктиг-Х?лге балыктап чораан. Ме?гилери чайынналган, бедик даглар-биле х?рээленген ол кыла? арыг шилдегер, улуг х?лд?? ортузунда ногаан ??н?г эртине даш дег ортулукту к??рге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Х?л дээни барымдаалыг. Ында балыкты? х?й?н! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи б?р?з? олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.

Даштарга мо?нап, саарылган хемни? дааш-шимээни ?где ды?налып турган. Ол шимээн ?тт?р холдары-биле имневишаан, Ко?гур сымыранган:

– Тура халы, оглум! Мен се?ээ оргаадайны канчаар чалаарын айтып бээр мен. Б?г?н ону чалап аар ?ези келген деп бил.

Ачазыны? ?йлеп-?йлеп «?ези келген» дей бээрин билир болгаш, кеттинмишаан, Холурааш айтырган:

– Ч?ге ыяавыла б?г?н оргаадайны чалаар х?н ч?вел, ачай?

– Ч??-даа ч?ве ?елиг боор, ону билзе чогуур. – дээш, Ко?гур тонуну? куруну? мурнунга шалы?дан камгаланыр, ?стелип калган таалы?чыгашты, артынга – сериин х?нде шыкка алыспазы биле черге д?жей орар тарбаган кежин, белинде курга оттук-бижээн азынган, холунда дазыл казар даянгыыш тудупкан, чоруурунга шуут белен турган.

– Д??н чалап шыдавас турган бис бе?

– Арай боорда, к??г?с эвээшти чалап аар турган бис.

– Улуг к?шт? ?нд?р?п тургаш, д?мей-ле олчалыг боор бис бе?

– ?рг?лч? эвес, – дээш, Ко?гур б?рг?н кедипкен.

– Ч?ге? – кеттинмишаан, Холурааш айтырган.

– Ч?ге дээрге, кижи долгандыр турар бойдусту? элдээртиглерин эскербес болгаш олчага душпас. Ынчаар-ла ч?пшээрежилге чокка бойдуска ?регдел эгелээр, а кижилер оон аарып, эрте-ле кырыырыны? чылдагааны ол-дур.
<< 1 2 3 4 5 6 ... 8 >>
На страницу:
2 из 8