Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке

Чинчи-биле байырлашкаш, адашкылар ?гден ?н?пкеннер. ?ргелер оларны-даа тоор хире эвес, х?й санныг ??г?рлеринче ?не-кире халышкан, а кымыскаяктар х?н херелдеринде д?геленмишаан, чымыштыг иженип тургулааннар.

Адашкылар элээн кылашташкаш, аргар-кошкарларны?, чу?ма-телерни? таптай базып кааны, оът-?н?ш чок черлеп чоруп кааннар. Улуг эвес б??релчинге чоокшулап келгеш, даштар аразында шоолуг эскертинмес кокпалааш, чер адаанда шулураан дамырак барын эскергеннер. Ыйгыл д?ж?лгекке олар кээрге, дамырак оон агып баткаш, ынаар хаялардан ажыр шурап чыткан. Оортан х?й-ле ?нд?р чаагай п?штерлиг, дыттарлыг улуг арт харап турган. Артче ?н?п-?н?п, оон бадып оргаш, кушкаштарны? мыжырашкан ?ннерин чаптап, ды?нааннар-даа. «Ыраажы куштарны? чоогазын» олар эртип кээрге, ам мыры?ай ?ске оът ?н?шт?г база бир тускайла? чоога к?ст?п келген.

– Оргаадайже баар оруувусту эки сактып ап чор! – дээш, Ко?гур чамдыкта дыт ч?в?рээзинде шыйган демдекче, азы тенниг хараганда сыйыкче айтып, оглун угаадып чораан.

Ынчаарга, ачазы ч?н? кылырын баш буру?гаар билир-даа ышкаш, Холураашка сагындырган.

– Бир эвес часкы ?ер демдектиг дытты ужур шааптар ийикпе тенниг хараганнарже орукту дуй даштар к?шкелени берген болза, оргаадайны канчап тып аар бис, ачай?

– Оргаадай дилээр кижини? арын-н??р? арыг база таптай баспаан оруунче хая к?рбес болза, кандыг-даа моондак а?аа шаптараазын болбас.

…Хем уну, шынаа эгелээн. А?аа олар доктаап, чемненип оргаш, дамыракты? шулураажын, тырлаашпайларны? база шергилерни? тырылаажын ды?нап, дыш ап органнар.

– Аарыгларны? шуптузун эмнептер арга бар бе, ачай? – Холурааш сонуургаан.

– Мен бодумну? аарып эрткен аарыгларымны эмнептер мен. Чогум аарыглар ындыг кончуг х?й эвес, а ч?гле оо? а?гы-а?гы хевирлери х?й.

– ?рг?лч? артыш ап чоруурга, оо? ажыы ч?л?

– Аарыглар эмнээринден а?гыда, артыш кандыг-бир айыылдарны болдурбас. Ол ышкаш адааргал болгаш каргышты? уржуктарын узуткаары-биле артыш ажыктыг.

Дамыракты кежилдир чыткан дытты? унун кырлап, ол чарыкче кеже бергеннер.

Х?й оът-?н?ш аразынга Ко?гур дискектенип олурупкаш, адыштарын катташтыр туткаш, алгыш-й?рээлин эгелээн:

О, Дээр адам!

О, Чер ием!

?ршээ Хайыракан!

??р?п четтирдим!

Силерни? ачы?арда оргаадай чечектелген.

Силерни? ачы?арда бис база дириг бис,

Чуртталгавыс чулуу аттыгып тур!

Бисти? кадыывыс, аас-кежиивис дээш,

Буяны?ар дээш ??р?п четтирдим!

Х?н?м се?ээ камгалакчывыска

К?д?к базып м?гейдим. Чолукшудум.

Хуулгаазын кара суг бажында келгенин миннип, Холурааш ачазыны? чанынга дискектенип олурупкан. Ам-на ачазы хамык оът-сиген аразындан кижи-сиген – оргаадайны тып алгаш, холдарын камныг чада тудупкан. Ол ?н?шт? оглу к?р?п кааш, кижиге д?мейин кайгап ханмаан – кижини? мага-бодун сагындырар бичежек, чи?ге ундан холдар, буттар, моюнда баш адырланган, а дазылды? чиирбейин ол узун салааларга д?мейлээн. Кандыг кончуг элдеп, кайгамчык оргаадай боор!

– ?ршээ хайыракан, айыыл-халапка таварышпайн, канчап ?з?п келгени? ол! – деп, Холурааш аажок ??р?п сымыранган.

– Оът-?н?шт? чыып, кургадып тургаш, олар хинчектенмезин дээш ?нелиг камгалал с?стер айыткаар апаар.

– А?аа мени ??редип каайт, ачай.

– Херек кырында ?р ??ренмээн кижи ону сактып албас. Амдыызында ч?гле ч?ге хереглээни?ни чугаалааш, ?н?шт?? шуптузун адырбайн шын сеткили?ден ч?гле дилеп-колдап ал. Аазаан аксы? ээлевес болзу?за, оът-?н?штер, дамырактар, даглар – олар шупту сени буруудады бээрлер.

* **

Адашкыларны? эккелген оргаадайын к?р?п кааш, Чинчи дыка амыраан.

– Оглум ачазы, мен черле шору аппардым, – дээш, боду безин билбейн, х?л?мз?р?й каапкан.

?гн?? хараачазындан бакылаан айны? имирти? чырыында эргим кижизини? арнынче Ко?гур к?р?пкеш, Чинчизини? аныяанда дег чаражын магадаан. Чаш уругнуу дег кем чок оо? х?л?мз?р?? хинчектиг аарыгны? сомазын безин чок кылыр дээнзиг болган?! Бышкан чодураа дег кара карактарлыг, чойган дег ээлгир дурт-сынныг, ч?н?-даа кылып билир, чымчак, хоюг холдарлыг Чинчи-даа кайгамчык-ла чараш кижи. Кылагар, чоон, сырый кара, узун чаъштары ону улам хевир киирер. Кандыг-даа кижи ону к?ргеш, чарашсынар. А ол бодуну? чаражын эскербес, ыядыычал, биче сеткилдиг, ээлдек-эвиле?и хевээр арткан.

– Удуп дыштанырын кызыт. Эртен угба? Хорлуу чедип кээрге, Холурааш ?желээн Ала-Тайга аржаанынче чоруур болгай силер, – деп, Конгур с?мелээн.

Ол кадайыны? шала дериде берген хаваан суйбап каан. Чинчи ашаа ?нг?жеге х?л?мз?р?в?шаан, чазык к?р?п чыткан.

Да? бажында Чинчи арга чадаарда тургаш, орукче чоруурунга белеткени берген. Аржаанга херек б?г? ч??л э?мелеттинген, аъттарда ч?д?рт?нген. Аржаанчыларны ?дээри-биле Ко?гурну? авазы Севил ??нден ?н?п келген. Аалды? малын араатаннардан, манаваан аалчылардан камгалаар, кадарар, мойнунда ак д?ктерлиг, улуг кара Мойнак дээр Холураашты? ынак ыды ч?ъкт?г аъттар чанында д?в?реп, кудуруун ы?ай-бээр чайып каап, халып турган. Буру?гу тывалар ытты азырал малды? санынга киир санап чорааннар. Кижи азыраан малдар дээрге хой, ?шк?, инек, сарлык, чылгы мал, теве, иви, элчиген болгаш ыт болур. Тос ч?з?н малды? бирээзи Мойнак кудуруун чайып, ма?нап-ла турган.

– Ч?ге ?ргелер ?л?п эгелээн чоор? – деп, Чинчи ашаандан айтырган.

– Ону бодум безин билбейн тур мен. Элдептии кончуг харын. Че, шупту ч?ве анаа боор, ажырбас.

Боостаазында борбак ч?ве чыдыпкан дег харлыгып, Конгур, эгени аарак, ам-на кадайынга чугаалаан:

– Чинчи, мени ?ршээп к?р! Сенче эвээш сагыш салып, кичээнгей чок болганым дээш мени ?ршээп к?р, сарыым.

Чинчи ашаан ыыттавазын дилээн дег бажын чайып турда, Ко?гур уламчылаан:

– Кажан сен аржаандан кээри?ге шупту ч?ве анаа болур. Мен база. Хамык ч?вени чаа ёзу-биле таптыг эгелээр бис.

– Ийе, – Чинчини? чодураа дег кара карактары кыла?нашканнар. – Таптыг эгелээр бис харын.

Чинчи хая к?р?нгеш, ыдык, бедик, ынак даа Биче-М??г?н-Тайгазын кайгай берген. Кажан кадайы Ко?гурже эглип кээрге, карак чаштарындан оо? арны ?л болган.

– Ынчанма даан, Чинчи, – деп, ол кадайын эргелии кончуг чазамыктаан.

Карактары чаштыг Чинчи х?л?мз?р??р?н оралдашса-даа, ч??-даа ?нмээн. Оо? эриннери бырла?айнып, ишкирниккен дег, улуг-улуг тынган.

– Оожурга даан, Чинчи, шупту ч?ве эки боор, ажырбас, – дээш, кадайын куспактааш, аъттангы таладан ону эзерже олуртупкаш, чагаан:

– Оваарымчалыг чор, боду?ну камна! Улуу-биле сенден дилеп тур мен.

* * *

Ол-ла х?н Харам-бай оо? ??н?? чаны-биле эртип чыткан Ко?гурну доктааткаш, оо? ?дээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер ?ш ?л?г ?ргелер октапканын ды?наткан. Ону ды?нааш, хам х?лзей берген. Ч?вени? ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие т?рели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарны? б?лген ?дээнде он шаа ?ргелер сектерин ол эскерген.