Оценить:
 Рейтинг: 0

Архитектура назарияси. Ўқув қўлланма. Биринчи қисм

<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
2 из 6
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Миллий муста?иллик урушидан кейинги архитектура мазмунли бyлиб, миллийликнинг янги ру?ий даври бошланишини кyрсатади.

Ю?орида кyрсатилган архитектура иншоотларининг структура ва образлари инсон томонидан табиат ?онунларини тан олинганини уларнинг yз иншоотларига ёндаштирганлар.

Шунинг учун архитектуранинг ривожланиш даври, инсон томонидан тинчликни yзлаштириш по?онаси, бизга ?имматли бyлган ашёлар архитектоник му?итда яратилиб тугалланади.

Шуни кyзда тутиш лозимки, архитектураниннг ?ар бир даври муста?кам ?арактерли бyлишига ?арамасдан, уй?ониш даври усулларини шаклларда ?yллаб, оз бyлса ?ам, янги вазифаларга, янги мазмун билан жавоб беришади.

Юз йил давомидаги архитектура ривожланишининг шакл ривожланишида, бир неча ?онуниятларни ишлаб чи?ди.

Архитектура тарихида ?ам муста?кам ?онунчилик юзага келди. ?онунчиликнинг кyп ?исми архитектуравий формаларни yзгартирди, аммо уларнинг давомийлиги узо??а чyзилмаслиги ?арактерли эди.

Ани?ланган тари?ий давр мобайнида, янги и?тисодий бадиий, янгиликларга ?амралган давр, эски даврни чеклантиради.

Бу ердан кyринадики, архитектура илмининг вазифаси архитектуранинг ?аётий прогрессив ?адриятларини yзлаштириб, ?озирги даврга, хал??а, мамлакатимизга мосланади.

Тарихий материализм ?адимий ёдгорликларимизни тириш?о?лик билан архитектурани yрганишга, шунингдек ?ар бир ва?тни мутоносиблигини тy?ри танлаш архитектура тарихи дарслигида турли даврлар ?ажмини тy?ри yзлаштириш лозим.

Антик архитектурани биз yрганамиз ва бизнинг миллий меросимиз бунда кyпро? хал? яратган ?исмига эътибор ?аратилади.

Архитектура тарихи бир томонлама ривожланиши билан чегараланмаслиги лозим. Функционал ?урилиш техник ?оявий бадиий ва бош?алар.

Архитектура тарихи инсон фаолиятининг кyп ?ирралари ривожланиши жамиятнинг ривожланиши билан узвий бо?ли? ?олда жамоа ривожланиши формалари архитектурасида yз самарасини топади.

Архитектура тарихи назарияси фаннинг шундай ?усусияти борки, унда уй?ониш даври yрганилади, турли тарихий даврларни юзага келиши ва ривожланиши архитектуранинг фа?ат маълум бир томонларини эмас, балки мураккаб, кyп ?иррали, яъни диалектик бирлигини архитектурада намоён этади.

Архитектуравий жараённинг ривожланиши – эски услубларнинг янгилари билан ?амраб олиниши, реал формаларга айлантирилиб утилитар ?оялар илгари сурилади.

Архитектура назарияси

Ибтидоий жамоа тузуми архитектураси.

Ибтидоий жамоа тузуми инсоният тара??иёти тарихидаги энг биринчи ва узо? давом этган бос?ичларидан ?исобланади. Бу бос?ични ?амма хал? ва элат yз бошидан кечирадилар. Ана шу узо? ва?т давом этган тара??иёт жараёнида ?озирги замон кишиси типи пайдо бyлди; одамлар жамоаси вужудга келди.

Ишлаб чи?ариш кучларининг заифлиги одамларни коллектив бyлиб яшаш, ме?нат ?илишга даъват этди. Улар ?удрат бирликда эканлигини хал?нинг илк бос?ичларида сездилар. Бу ?удрат уларни табиат сирларини yрганишга бошлади. Маданият ва санъат равна?ига замин яратди.

Ибтидоий жамоа тузуми санъати ва меъморчилиги тарихи одамзод тафаккури ?ис туй?уларини пайдо бyлиши ва ривожланишидан бошлаб ер юзида биринчи даврлариниг юзага келишигача бyлган давр меъморчилигини yз ичига олади, yргатади ва та?лил ?илади. Ибтидоий жамоа тузумидан бизгача ашёвий далиллар-ме?нат ва ов ?уроллари, уй-анжом ва безак буюмлари, одамлар яшаш манзил ?олди?лари этиб, келган шулар ибтидоий жамоа кишисининг эстетик ва диний ?арашларини билишга, ибтидоий жамоанинг маданияти ?а?ида тасаввур ?осил ?илишга ёрдам беради.

Тупро? остида ?олиб кетган маданий ёдгорликлар, одам ва ?айвонлар жасадининг ?олди?лари ?ор ва ертyла деворларига чизилган сурат ва бyртма тасвирлар ибтидоий жамоа даври тарихини yрганишнинг му?им манбаи ?исобланади, архитектура ?адим-?адимдан кишиларнинг ме?нати жараёнида юзага келди ва ривожланди.

Одамлар ме?нат жараёнида шакл туй?усини ?ис этиб, ритм, симметрия тушунчаларини yзлаштира бошладилар. Улар ме?нат жараёнида табиат кучларини yзларига бyйсундира бошладилар, ишлатилаётган буюмларнинг шакли бажарилаётган ме?натларини осонлаштирилиши ёки камайтириш мумкинлигини тушундилар, ?улай ме?нат ?уролларини яратиш уларда yз ?уролларига нисбатан ме?р туй?уларини уй?ота борди, улар yз ?уролларига безак бериш ор?али yз ме?рларини из?ор этишга ?аракат ?ила бошладилар.

Одамларда ?улайлилик фойдалилик тушунчаларининг юзага келиши во?еаликдаги, ?аётдаги гyзаллик ва ?урликларни ?ис этиш имконияти ривожлана бошлади.

Жа?он маданияти тара??иёт оламига ?адам ?yйди, санъат, меъморчилигининг юзига келиши инсоннинг объектив вакиллиги тy?рисидаги билимларнинг чу?урлашишига, yз авлоди тажрибаларидан ба?раманд бyлишига олиб келди, бу уни табиат кучларига ?арши курашишга даъват этди, унинг а?лий камолоти эстетик, ?арашлари ривожини жадаллаштирди. Бу даврда одамлар катта-катта тошларнинг панасида ?ор ва ертyлаларда тyда-тyда бyлиб яшаганлар.

Бу ?ор ва ертyлалар ибтидоий жамоа кишисининг «уйи» ?исобланган, шу уйларнинг девор ва шипларига суратлар чизганлар, бyртма тасвирлар ишлашга ?аракат ?илганлар, ана шу одамлар яшаган манзиллардан топилган ме?нат, ов ?уроллари, турли ?айкал ва рамзий мазмунга эса бyлган шакллар ибтидоий жамоа кишиларининг эстетик ва фалсафий ?арашларини тушунишга ёрдам беради.

Дастлабки расмлар предмети ва асосан, ?айвонлар кyринишини тасвирлайди. Бу даврда ?айвонлар тасвири ани? реал, пропорциялари тy?ри олинган, рассом ранглар ёрдамида нур-соя имкониятларидан ?ам фойдалана бошлагани сезилиб туради. Ў?, камон, кабиларнинг ихтиро ?илиниши ибтидоий жамоа кишисининг ?аёти янада яхшиланишини таъминлади.

Одамлар ё?оч yйишга асосланиб, yзларига керакли буюмлар ярата бошладилар, диний тушунчалар кенг ёйилди, «нариги дунё» тушунчаси пайдо бyлди, кyмиш маросими билан бо?ли? бyлган турли урф-одатлар юзага кела бошлади, булар кишиларда мураккаб тасаввур ва фикрларининг пайдо бyлганлигидан далолат беради. Одамлар тасаввурининг кенгайиши абстракт тушунчаларининг юзага келиши санъатнинг шакл ва мазмун характерида ?ам сезила бошлади, жанг во?еалари, овчиликни акс эттирувчи мураккаб композициялар яратилди, ишлаб чи?ариш жараёни кучая борди, шу билан бирга, кишиларнинг маънавий олами, дунё ?араши ?ам мураккаблаша борди. Тошни ?айта ишлаш, уни пардозлаш, шу асосда жуда нозик буюмлар яратишга кyпро? эътибор берила бошланди.

Ижтимоий ?аётда ишлаб чи?ариш кучларининг ошиши, сyзсиз одамлар орасидаги муносабатларнинг тара??ий этишига ёрдам берди, ?абилалар орасидаги муносабатни кучайтирди, динда жамоани о?со?оллар бош?ара бошлади, одамларнинг yтро? ?олга yтишлари, табиат ?онун-?оидаларини кузатиш симметрия, ритм, шакл туй?уларини yзгартирди. Бир ?ил элементларнинг текис ?айтарилиши ёки оралаб келиши асосида вужудга келадиган yзига хос на?ш санъатини майдонга келтирди.

?абилани ягона бошли??а бyйсиниши эса ме?натни ташкил этишни яхшилади, ?yшимча ме?нат ма?сулотларининг тyпланишини таъминлади, ?улдорлик тузуми бошланди, синфий давлат юзага келди, ижтимоий ?аётдаги бу ривожланиш тасвирий ва амалий санъат, меъморчиликнинг ривожланишида му?им а?амият касб этди. ?абила бошли?и, о?со?олларга эъти?од билан ?араш, уларнинг вафотидан кейин жасадини яхши са?лашга ?аракат ?илиш билан бо?ли? бyлган одат – ?абрини бош?а ?абрдан ажратиб ишлашга интилиш, му?ташам ер усти тупро? ?yр?он, ма?бара юзага келишига олиб келди, ?абр ички ?исмини ?ам ало?ида эъти?од билан безади.

Ижтимоий ?аётда содир бyлган yзгариш натижасида юзага келган мегалитик ?урилмаларда я??ол сезилди, одамларнинг диний тушунчалари ота-бобо ру?и билан бо?ли? ?олда юзага келган, бу ?урилма катта тошдан кyпчилик кучи билан барпо этилган, бу ?урилмалар уч типда-менгер, долъмен, кромлех катта тошлардан барпо бyлган.

Менгерлар. Ўз ?арактери жи?атидан тик yрнатилган катта тош бyлиб, уни баландлиги 20 м гача етган, баъзи менгерлар бали?, одам шаклида, кyп ?олларда менгер юзаси бyртма тасвир билан ?опланган, бундай ёдгорликлар Арманистон, ?озо?истон, Сибирда кyплаб учрайди.

Менгер

Долъменлар. Тик yрнатилган икки ёки тyрт тош устундан ташкил топган бyлиб, устки ?исми ?ам шундай яхлит тош билан беркитилган, тош устун юзаси пардозланган, баъзиларида рамзий белги чизилган, бу ёдгорлик ?абр тош вазифасини бажарган бyлиши мумкин, ?исман турар жой вазифасини ?ам yтаган; долъмен yз туриши ва ?урилиши, принципи жи?атидан дастлабки монументал меъморчилик намунаси ?исобланади.

Дольмен

«Мегалитик» – (грекча «мег» катта, «лит» – тош сyзидан олинган).

Кромлех айлана бyйлаб тик yрнатилган тошдан ?урилган бyлиб, у тош тyсин билан бирлаштирилган, Англиядаги стоунхендж я?инидаги кромлех, шу типдаги ?урилманинг классик намунасидир. Долъмен ва кремлех ёдгорликлари ?арбий Европа, шимолий Африка, Кавказ, Сибир ва ?озо?истонда кyплаб учрайди, бу ёдгорликлардан яна бири, кyриниши ?абр устига ишланган тупро? ?yр?он бyлиб, бу ?yр?он диаметри 12 метрга етган, атрофи эса тош плита билан айлантириб чи?илган.

Триполидаги (Киев я?инидаги кишло? номи) топилган девор ?олди?и, бу ердаги уй кyпро? дарё ё?асига я?ин ерда ?урилганлиги ?а?ида маълумот беради, бу уй лой ва ё?очдан ишланган бyлиб, девори эса рангли на?ш билан безатилган.

Кромлех

?ора денгиз ва Азов денгизи со?иллари, Кавказ этаклари, Каспий ё?алари, жанубий Сибирда бир бирига я?ин бyлган, бир ?анча ?абилалар яшаган бyлиб, уни ичида скиф ?абилалари етакчилик ролини yйнаган, шунинг учун бу ер санъатини кyп ?олда скиф санъати ва даври деб юритилади.

Скиф муста?кам ?yр?он бошли?ини вафотидан кейин унга атаб, катта тупро? ?yр?он-?абр ?урган, бино деворларини на?ш ва деворий суръатлар билан безаганлар, бугунги кунда жа?оннинг маш?ур музейи Эрмитажда са?ланаётган 40 мингдан орти? скиф маданияти ёдгорликлари ибтидоий жамоа тузумининг сyнги бос?ичи-темир асрини таърифлашга ?yл келадиган беба?о манбадир.

Ибтидоий жамоа тузуми инсоният тара??иётининг узо? давом этган бос?ичидир, шу давр ичида инсон таффакури камол топди, ?ис туй?уси ривожланди: инсон дастлаб табиат яратган инъомлар истеъмолидан yзи ма?сулот яратишга yта борди, у ме?нат жараёнида меъморчиликни яратди.

Меъморчилик, санъат во?еликларни образли беришга ёрдам бериш билан бирга, yз кучига ишонч ?осил ?илиш теварак-атроф ?оидаларини yзлаштириб, уни гyзаллик ?онунлари асосида ?айта ?уришга имкон беради, шундай жамоа даври санъати ?адимги шар?, антик дунё ва yрта аср Европа санъати ?амда илк синфий жамият санъатининг асосини ташкил этади.

?адимги шар? архитектура назарияси

Ўрта Осиёда фанлар тарихини yрганиш со?асидаги юту?лар талайгина. Биро?, ХХ- асрнинг 60-йилларига ?адар меъморшунослик фанига yзларининг ?иссаларини ?yшган. Ўрта Шар? мамлакатларида яшаб ижод этган yрта аср олимларининг меъморчиликка доир асарлари фанга маълум эмас эди. Бу эса yз навбатида, Ўрта Осиё меъморчилик санъатининг yтмишда назарий асослари бyлганми ёки йy?ми? деган саволни келтириб чикарган эди.

Аксарият ?арб олимлари бу саволга жавоб излаб нафа?ат Ўрта Осиё, балки Ўрта Шар? мамлакатлари архитектурасининг ?ам назарий асослари бyлмаган, деган фикрга келиб колган эдилар. Бирок бу тушунчага yрта аср Шар? олимларининг ишлари yрганилгач, чек ?yйилди. Биз ?уйида ана шундай тарихий манбаларнинг айримларига тyхтаб yтамиз.

Бизга маълум бyлган ?омусий асарлар орасида ХV асрда яшаб, асилзодалар авлодига мансуб бyлган катта амалдорлардан бири Вожид Алининг «Матла ул-улум ва мажма ул-фунун» («Фаннинг келиб чикиши ва техника билимларининг тyплами») номли асари му?им а?амиятга моликдир. Китобнинг 31-бобидаги меъморлар санъати ?исмида иморат ?уришнинг ?уйидаги 14 моддадан иборат ?оидалари берилган [5.– 42 б]:

1. ?урилиш учун жой танлаш (1-модда). Ер ?атлами зич ва ?аттик бyлиши керак, лекин асло ?умлик ва таги бyш бyлмаслиги лозим.

2. Ер майдони (4, 10-моддалар). Ер майдони тy?ри чизи?ли бyлиши керак. Агарда уй ?урулиши кyзда тутилаётган ер майдони учбурчак шаклида бyлса, иморатни шундай жойлаштириш керакки, ?овли тy?ри бурчак шаклини олсин. Учбурчак ромб ва параллелограмм шакллари хyнук кyриниб, дидга мос эмас. Номувофи? ?исмларини бартараф ?илган ?олда квадрат, тy?ри бурчакли, олти бурчакли ёки саккиз бурчакли ?овлига эга бyлиши мумкин.

3. Пойдевор (2-модда). Бино пойдеворининг кенглиги ва чу?урлиги унинг катта -кичиклигига муносиб бyлиши керак. Агар иморат бир ?аватлик бyлиб, унчалик катта бyлмаса, пойдеворнинг эни 1 ёки 1,5 газ чу?урлиги эса шунга муносиб бyлиши лозим. Агарда иморатнинг баланд бyлиши 2 ёки 3 ?аватга кyтарилиши кyзда тутилса, унинг пойдеворини шунга муносиб бyлиши ?исобга олиниши керак. Бу ?олда ?иштларни шундай териш керакки, бино пойдеворига сув киришнинг барча ?олларидан мустасно бyлсин.

4. Иморат курсиси (13-модда). Бино курсиси баланд бyлиши керак. Шунда бино ?ашаматли ва салобатли кyринишга эга булади.

5. Деворлар ?акида (8-9- моддалар).Бино деворининг эни пойдевори энидан камрок бyлади. Биринчи ?аватнинг охиригача девор ?алинлиги бир хилда ?олса иккинчи ?ават деворларининг ?алинлиги пастки ?аватдаги деворга нисбатан озрок камайтирилади. Бунда девор ?алинлигини камайтириш усули кейинги ?аватга кyтарилган сари ортиб боради. Девор бурчакларини шундай бириктириш керакки, токи ундан ?ишт бирикмаларида ?осил бyлган излар кyринмасин (1-расм).
<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
2 из 6