Оценить:
 Рейтинг: 0

Архитектура назарияси. Ўқув қўлланма. Биринчи қисм

<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
5 из 6
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Классик даврда юнон ?айкалтарошлик санъати «Эллада» етакчи yринни эгаллаган эди. ?айкалтарошлар ичида энг тани?лиси Фидий бyлиб, унинг Олимпияда яратган Зевс ?айкали (бyйи 14 метр) оламнинг етти мyъжизасидан бири ?исобланган.

Унинг Афина ?айкали (бyйи 12 метр) Афина Акрополининг марказига ?yйилган. Промахос (Афина жангчиси) ?айкали (бyйи 9 метр) жангчи кийимини кийган, найза ушлаб турган аёл худо ?иёфасида тасвирланган бyлиб, у Афинанинг ?арбий ?удратини ифодалаган. Фидий Афина Акрополи ?урилишида ?ам иштирок этган.

Пифагор Регийский «Оё?идан тиконни чи?араётган бола», Мирон «Дискабол» ва «Афина ва Марсий», Поликлет «Дорифора» ва «Яраланган Амазонка» каби ?айкалларни яратганлар. Поликлет инсон танасининг мутаносиблиги ?а?ида «?анон» асарини ёзган.

Пракситель, Скопас, Лиссил ?уйи классика давр намояндаларидир. Пракситель юнон ?айкалтарошлигида биринчи бyлиб ялан?оч аёл образи – «Афродита Книдская» ?айкалини яратган. Пракситель ижоди учун дид, нозик гyзаллик хос бyлиб, улар «Мусаллас ?уяётган сатир», «Эрот» ?айкалларида айни?са ёр?ин намоён бyлган.

Скопас Пракситель билан биргаликда Эфесдаги ибодатхона ва Галикарнасдаги Артемида ма?барасини бунёд этишда иштирок этганлар. Сарой рассоми Лиссип Александр Македонскийнинг ?айкалини яратган. У инсоннинг ички дунёси, кечинмаларини yз асарлари ор?али намоён ?илган. Бунга «Ором олаётган Гермес», «Шиппагини бо?лаётган Гермес», «Эрот» асарлари мисол бyла олади.

Поэзия со?асида Афина демократиясини ?абул ?ила олмай, аристократия таба?асини yз асарларида улу?лаб куйлаган шоир Пиндар Олимпия yйинлари ?олибларига атаб ?асидалар, ?yши?лар ёзган. ?адимги Юнон маданиятидаги театр со?асида трагедия, комедия жанрларининг пайдо бyлиши ва равна?и му?им во?еа ?исобланади.

Юнон театри ?ишло? хyжалиги ?омийси бyлган Дионис шарафига yтказиладиган байрамлар ва?тида ижро этиладиган хал? ?yши?лари ва yйинлари асосида вужудга келган. Дионис байрамлари токлар, дарахтлар барг чи?арган ба?орда ва кузда yтказилган. «Трагедиялар отаси» Эсхил (525—458 йй) 90 дан орти? трагедия ёзган.

Эсхил yз трагедияларида афсонавий во?еалардан фойдаланган бyлсада, уларда yз даврининг му?им масалалари кенг yрин тутган. Масалан, ?алок бyлиб бораётган матриархат билан патриархат yртасидаги зиддиятлар масаласига ба?ишланган «Орестея» трилогияси: «Агамемнон», «Хоэфорлар» ва «Авменида» асарларидан иборат. Унинг энг маш?ур трагедиялари бyлса «Занжирбанд Прометей» ва «Форслар"дир. «Занжирбанд Прометей» асари инсоннинг куч-?удрати, иродаси буюклиги тимсолидир.

Жумладан, Зевс томонидан юборилган Гермесга Прометей ?андай азоб-у?убатлар билан жазо берилишини эшитгач, шундай дейди:

Ва на ?атл, ва на макр ?илмас асло кор,

Айтмасман Зевсга ?еч ?андай сир-асрор,

Ча?мо? ча?иб, майли yтда куйдирсин.

Осмону фалакни оппо? ?уюндек,

?аммасини батамом-буткул ?уритсин:

Аммо иродамни буколмас асло,

Жа?аннам yтини ?илса ?ам пайдо.

Ким унинг ?окимлигини этишин бекор,

Хомтама бyлмасин, айтмасман зин?ор.

Эсхилнинг «Форслар» трагедиясида Юнонистон – Эрон урушларида юнонларнинг ?а?рамонона кураши ва ?алабаси акс этган. Яна бир буюк трагедия шоирларидан бири Софокл (496—406йй) бyлиб, у 120 дан орти? трагедиялар ёзган. Улардан бизгача еттитаси етиб келган, холос. Афина театрида дастлаб ?yйилган «Антигона», «Шо? Эдип» асарлари унга шон-шу?рат келтирган.

Трагедия жанри билан биргаликда комедия7 жанри ?ам вужудга келиб, ривожланади. Комедия жанрининг отаси Аристофан (450—388 йй) бyлиб, унинг асарлари содда, тушунарли, хал? тилида ёзилган ва ?аётнинг му?им масалалари, жумладан, тинчлик муаммоси акс эттирилган. Жумладан, унинг «Тинчлик», «Аёллар хал? йи?инида», «Суворийлар» асарлари yз даврида маш?ур бyлган.

?адимги Юнон маданиятининг сyнгги даври бу Эллинизм (323—146йй.) дир. Бу даврда маданиятнинг баъзи со?аларида, жумладан, фалсафада эришилган юту?лар даражасидан пасайиш ?олатлари юз беради. Бу даврда юнон маданиятининг бош?а мамлакатларга, жумладан, Ўрта Осиёга таъсири кучаяди. ?атто бу жараён Юнонистоннинг Римга ?арам бyлганидан кейин ?ам давом этади. Рим Юнонистонни сиёсий жи?атдан тобе этади.

Фан со?асида бу даврда етакчи yринни математика эгаллайди. Унинг асосчилари Евклид ва Архимед каби олимларнинг ижоди туфайли математикадан механика, оптика, ?урилиш со?аларида фойдаланиладиган бyлинди. Астрономия, медицина ва география со?аларида му?им юту?лар ?yлга киритилди.

Бу даврда архитектура со?асида кyплаб ?ашаматли саройлар, кутубхоналар, гимназиялар, уй-жойлар ?урилди. Жумладан, Александрияда 799 минг yрамли китоблар турадиган кутубхона ?урилган. Архитектор Состратнинг лойи?аси асосида дунёнинг етти мyъжизасидан бири, 120 метр баландликдаги Александр маё?и барпо этилган.

?айкалтарошлик со?асида Эллинизм даврида баъзида йирик шакллардаги ?айкаллар ?ам яратилган. Хусусан, Херос томонидан яратилган ?уёш худоси Гелиос ?айкали, ёхуд дунёнинг етти мyъжизасидан бири 36 метр баландликда бyлган Родос оролидаги Колосс Родосский ?айкали бунга мисолдир (мазкур ?айкал ер силкинишлари натижасида ?улаб тушган). Ўша даврда яратилган Афродита (Венера), Милосская ва Ника Самосская ?айкаллари ?озиргача дунё маданиятининг ноёб дурдоналари ?исобланади.

?адимги Юнонистон маданияти жа?он маданиятига катта таъсирини yтказди ва ?озиргача yз а?амиятини йy?отмай келмо?да. Юнон маданиятисиз ?озирги Европа маданиятини тасаввур ?илиб бyлмайди. Шунингдек Шар? дунёси ?ам Эллинизм маданиятисиз бош?ачаро? кyринишга эга бyлган бyларди

?адимги юнон назарияси. Гипподам

Юнонистон ша?арсозлигида асосий уч давр мавжуд: архаика (мил. ав.VIII—VI асрлар); классика (мил. ав.. V—IV асрлар) ва Эллинизм (мил. ав. IV—I асрлар). Полисларнинг майдони турлича бyлган. Масалан: Спарта 8400 км2, Афина 2550 км2 ?удудни эгаллаган эди. Афина а?олиси 300 минг кишини ташкил ?илган, унинг учдан бир ?исми ?уллар эди.

Селенунт акрополи композициясида полихромия ?yлланилган, тар?ида мунтазамлик мавжуд, ша?арни Карфаген бир неча марта бузган. Пестум ша?ри, буюк Грецияда жойлашган, ша?ар yртасида думало? бассейн бyлган.

Олимп му?аддасго?и Алтис дейилган. мил. ав. 776 йилда дастлабки олимпия yйинлари yтказилган, бу жойда асосий ибодатхона Зевсга ба?ишланган эди. Зевс саждаго?ида ёр?ин олов ушлаб туришган, ибодатхона ?аршисида «ехо» стоаси бyлган. кейинчалик акора пайдо бyлади, Алтис ёнида 40 минг yринли стадион бyлган, я?инидаги Алфей дарёси ё?асида ипподром бyлган.

Алтис атрофида гимнасий, палестра булевтерий каби иморатлар бyлган, ша?арнинг yзи кичкина эди, Олимпия yйинларига ?уллар киргазилмаган, Алтис архаика даврида тузилган бyлсада, мунтазам эмас, балки эркин тархли ?илиб ?урилган.

Мил. ав. VII—VI аср денгизчилик, савдо-соти?, а?олининг yсиши колонизация ривожига олиб келди, дастлабки колонизация маркази Эвбея ороли эди, кейин Коринф, Мегара ва Родос ша?арлари колонияларини ?урдилар, баъзан колонияларнинг yзлари ?ам ривожланиб, колония туздилар.

Милетликлар 80 колония (янги ша?арлар) ?урдилар, шу жумладан ?ора денгизда Истрия, Одесса, Олвия, Феодосия, Пантикапей, Диоскуриада ша?арларини барпо этдилар. Янги ша?ар учун керакли шартлар ?уйидагилар ?исобланган: кема учун кyрфаз я?инлиги, тоза сув, унумли ер, му?офаза учун рельеф ?улайлиги, шамоллар тарзи, ём?ир сувларининг о?иши учун нишаблик ва бош?алар.

Милетлик Гипподам мил. ав. V асрда ижод этган меъмор ва математикдир. ша?арсозликдаги мунтазамлилик мил. ав. VII—VI асрларда ?ам маълум эди. Этрусклар ва Финикияликлар ?ам уни ишлатганлар, лекин Гипподам уларни янгича функциялар ва эстетик мазмунда ?yллаган. Арасту маълумотига кyра, Гипподам Пирей ша?ри ?урилишида ?атнашган, у Милетни ?айта ?урган (А. Геркан бyйича). иккала ша?арда янги ва умумий хусусиятлардан бири шундан иборатки, уларда зоналар, савдо маркази, жамоат маркази ва икки да?ага ажратилган.

Пирейда Гипподам номли майдон икки бандарго? орасида ташкил этилган, ?арбро?да омборхона ва порт ?удуди мавжуд, да?алар шимоли-шар?да ва жануби-?арбда жойлашган, Бош?а иккинчи умумий жи?ати асосий кyча жануби-?арбдан шимоли-шар??а йyналганлигидан иборат, кварталларнинг нисбатлари Гипподамгача чyзинчо? эди, кейин эса квадратга я?инлашди, Гипподамга иккиламчи кyчалар эни 3,5 м бyлган. Милетдаги асосий кyча – 7 м, Пирейда —15 м эди демак, мав?ейи му?имро? кyча эни 2 баробар энлиро? ?илиб олинган.

Милет ша?ри маркази икки йyналишда ривожланган: биринчи йyналиш бyйича – гимнасий, стадион, парк жойлашган; иккинчи йyналиш бyйича – савдо ва жамоат марказлари (икки агора, yртасида булевтерий, фу?аролар ?асам ичишлари учун саждаго? ва яна гимнасий) жойлашган эди, тахмин бyйича шимолий кварталлар классик даврда ?урилган бyлса, жанубийликларнинг ?урилиши Эллинизм даврига тy?ри келади. Милет катта ша?ар бyлган, а?олиси 100 минг киши атрофида эди, бу ерда йирик олим ва файласуфлар ижод этган, Пифагор ?ам шу ерга я?ин бyлган Самос оролида яшаган.

Бундай мунтазам тизимдаги ша?арлар «очи?» зийнатга (кyринишга) эга эди, ?yр?он девор ша?арни беркитиб ?yймаган, унинг да?аларини ?ам, марказини ?ам кенгайтириш ва ривожлантириш имконияти бор эди, ша?арлар табиат билан бо?ланган бyлган.

Ривоятларга кyра, Зевс ернинг марказини билиш учун икки кабутарни учирган, учрашган жойини ернинг маркази сифатида белгилаган, махсус тош-омфал шу ерни, яъни ер киндиги – дельфани билдиради деб ?исоблаган, дельфалилик ко?инлар ?айси ерда, ?андай ер yзлаштириш кераклигини башорат ?илишган.

Дельфадаги Апполон му?аддасго?и, икки то? орасида барпо бyлган, асосий кираверишда турли ?абила (полис) ларнинг хазинахонаси, устунлар ва ?айкаллар жойлашган, мазкур эгри йyлдан бош ибодатхонага борилган. Адитонида ко?ин аёл сyровларга жавоб берарди, уни ёзиб шеър тарзида сyровчига етказилар эди, мажмуада театр ?ам бор бyлган.

Афина ёр?ин ша?арсозлик намунасидир, Пирейни режалаш учун Милетдан Гипподам ча?иртирилади. Фемистокл (мил. ав. 525—460-й.) даврида деворлар, жумладан, узун деворлар ?урилди, Афина денгиз иттифо?ини тузишда бошчилик ?илди, ша?ар Перикл (мил. ав. 443—429-й.) даврида ривож топди, хал? мажлисларида ?ар 20 ёшга тyлган эркин фу?аро ?атнашган. Бу бутун а?олининг 20% эди. Мажлис ?атнашчилари 10 фил (раён) дан сайланган, 500 кишидан иборат кенгаш бyлган, Перикл даврида Афина ?арбдан-шар??а 1,5 км га чyзилган эди.

Тепаликлар икки кичиккина дарё орали?ида эди, ша?ар мил. ав. VI асрда ?урилган акведикдан сув ичган, бош савдо ва жамоат агораси акропол билан дипилон дарвоза орали?ида эди. Агора атрофида баъзи маълумотларга кyра, чинорлар yт?азилган эди. Лимна, Мелите, Керамик каби да?алари бyлган, турар жойлар ё?оч ва хом ?иштдан ?урилар эди.

Акропол бир ва?тлар ?алъа ва yрда вазифасини yтаган, узунлиги, тахминан, 300 м, эни 150 м. атрофидадир, ривожи ва?тида Афинада Геродот, Эсхил, Софокл, Эвпирид, Фидий, Иктин, Калликрат, Мнесикл каби алломалар ижод этган. Аввалги Гекотомпедон ибодатхонаси вайронага айланган эди, ?айта ?уриш ва?тида Акрополда уч ?оя yз ифодасини топди: 1 – Юнон оламида Афинанинг эътиборини эътироф этиш; 2 – Аттиканинг и?тисодий ва маданий тара??иётини акс эттириш; 3 – демократик тузумни ифода этиш.

Акрополда диний функция ватанпарварлик билан уй?унлашиб кетган, аввал, Афина Промахос ?айкали ?урилди, кейин – Парфенон ибодатхонаси, Пропиллея ?амда Ника Аптерос ва Эрехтеён ибодатхоналари ?ад кyтарди. Парфенон ?ам олимпиядаги Зевс ?амда Дельфадаги Апполон ибодатхоналари каби умумюнон ибодатхонаси бyлган, у ?арбий ва фу?аролик шу?рат ёдгорлиги каби кyринишга эга эди, унда архитектура ва ?айкалтарошлик чамбарчас бо?ли?дир.

Панафинея байрамлари тyрт йилда бир марта yтказилган, ма?аллий Афинея байрами ?ар йили yтказилган. Панафинея байрами эса олимпия yйинлар каби ?адимий бyлмай мил. ав.VI аср yрталарида ша?ар мав?еини кyтариш ма?садида жорий этилган, июл ойининг охирида бир неча кун давом этган, иштирокчилар кечга я?ин агорага йи?илган, байрам ?yши? ва ра?с билан бошланган, кейин байрам иштирокчилари Акропол томон юришган. орасида турли маросимлар yтказилган.

?уёш чи?иш ва?тида тепаликнинг шар?ига етилган, ?уёш Парфеноннинг селласига бир неча да?и?а кириб Хрисоелефантин ?айкалини яр?иратган, кейин маросим тепаликнинг жанубий, Дионис театри ва Перикл одеонида (муси?а биносида) ?yши?-ра?с билан давом этган, куннинг иккинчи ярмисида пропиллея ор?али Акрополга чи?илган, маросим Парфеноннинг зофорида акс этилган, унда эътиборли оиладан чи??ан ?излар пеплос кyтаришган, улардан кейин о?со?оллар, бош?а ша?ар элчилари сов?а кyтариб yз хизматкорлари билан атлетлар, ру?онийлар, ?урбонликка ?айвонлар етаклашган ?олатлари тасвирланган, маросим ?уёш йyли билан ?амо?анг равишда yтказилган.

Афлотун (мил. ав. 428—348 й.), Арасту (мил. ав. 384—322 й.) полис (ша?ар-давлат) тузилишига оид изланишларга я?ин боришди, уларнинг ?арашлари бир хил бyлмаган.

Афлотун зодагонлар билан бо?ли? эди, у баён этган ?икояда Атлантида давлатини подшо ва архонтлар бош?аради, Аллотуннинг идеал ша?ар-давлат тy?рисида фикрлари унинг «давлат» ва «?онунлар» китобларида берилган.

Ша?ар давлатда жамият – 3 таба?ага бyлинган: давлат бош?арувини бажарадиган файласуфлар, му?офаза ?илувчи навкарлар ва моддий бойлик яратувчи демпурглар (?унарманд, де??он ва савдогарлар) булардан таш?ари, ?уллар бор, улар Афлотун наздида «ме?нат ?уроллари»дир.

Ша?ар-давлат а?олисига 12 моли тенг гуру? (фил) га бyлинади ва ?ар бири yз жойига эга, улар 5040 ер бyлинмаларга ажралади, ?ар ер бyлмалари яна иккига бyлинади: бири ша?ар четида, бири мамлакат четида жойлашган бош ша?ар yртасида Акропол ?урилади.

Бош ша?ар теварагида бир хилда тар?алган де??ончилик ерларининг маркази бyлган 12 ?асаба жойланади. ша?ар а?олиси чамаси 3040 минг киши бyлиши керак. А?оли сони доимий бyлиши зарур, кyпайса янги давлат тузилиши зарурати ту?илади, ?оким Клисфен (мил. ав. 510— 509 й.) уру? ?абилага ?араб ша?арни – 4 филга бyлган.

Аттика 10 филга ?айта та?симланган, Аттикани 3 зонага ажратди (Афина, Месагея – yрта аттика, паралиям – аттика чети) ?ар 10 фил ?ар уч зонада yз ерига эга эди демак, Афлотун ?оялари yтиб бyлинган йyл эди, шунга ?арамай, уй?ониш ва янги замон олимлари кyп маротаба унинг ?ояларига мурожаат этишган.
<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
5 из 6