Оценить:
 Рейтинг: 0

Архитектура назарияси. Ўқув қўлланма. Биринчи қисм

<< 1 2 3 4 5 6
На страницу:
6 из 6
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Арасту фикрлари устозиникидан анча фар? ?илган. Афлотунда ша?ар таш?и дунёдан, айни?са, денгиз савдосидан ?оли бyлиши керак, унинг тушунчаси бyйича, полис yз ?ожатини yзи чи?ариши лозим, Арастуга кyра эса ша?арнинг денгиз бyйида жойлашуви ривожнинг гаровидир.

Афлотун ша?ар режасида мунтазамлик ва уйларнинг бирхиллигини маъ?ул кyрган, Арасту буни орти?ча ?атти?лик деб билади у шундай дейди: «бус-бутун ша?арни тy?ри режали ?илиш яхши эмас, ша?арнинг айрим ?исмлари ва ма?алла (квартал) ларигина тy?ри режали бyлиши лозим, шундай ?олатгина ша?арнинг мудофааси ва кyриниши учун ма?булдир» (сиёсат, VII, 10—11). Арасту бyйича, ша?арнинг баъзи майдонларини савдо ихтиёрига бериб, уларнинг атрофига базилика, корхона ва суд ма?камаларини жойлаштириш зарур.

Бош?а – «покиза» майдонларда эса ибодатхона, гимнасий ва бош?а жамоат бинолари ?уриш лозим, хуллас, Арасту ша?ри Афлотунникидан эркинро? ва ?аётийро? эди, Арасту тасаввуридаги ша?арда yша ва?тдаги (мил. ав. IV а.) Афинанинг баъзи хусусиятларини ?ам кyриш мумкин.

Арастунинг классик давридаги эстетик ?арашларга якун ясаб, янги – Эллинизм санъатига асос бyлди, Арастунинг эстетик тушунчаларига кyра, гyзаллик мутаносиблик ва тартибдир; уй?унлик – бутуннинг yз ?исмлари билан бо?ли?лигидир, бу бо?ли?лик yхшаш бyлган унсурлар нисбат ор?али ифодаланади; yлчов – бутуннинг бошлан?ич ва бyлинмас бирлигидир, бу ?арашлар yша ва?тнинг бадиий муаммоларини фалсафий умумлаштириш натижаси эди.

Ша?арга оид фикрлар бош?а олимлар томонидан ?ам илгари сурилган, Гиппократ (мил. ав. 460—377 й.) ?аким (табиб) бyлиб, «?аво, сув, жой» деган рисола битган, Фукидид (мил. ав. 460—400 й.) тарихчи эди, у умуман ша?арлар тарихига ва Афина тарихига оид асарлар ёзган эди.

Антик ёдгорликлар. ?адимги Юнонистон меъморчилиги

?адимги Милет ша?ри

?адимги Афина ша?ри ёдгорликлари

?адимги Афина ша?ри ёдгорликлари

Эллинизм даври назарияси. Афлотун

Арасту фикрлари устозиникидан анча фар? ?илган. Афлотунда ша?ар таш?и дунёдан, айни?са, денгиз савдосидан ?оли бyлиши керак, унинг тушунчаси бyйича, полис yз ?ожатини yзи чи?ариши лозим. Арастуга кyра эса ша?арнинг денгиз бyйида жойлашуви ривожнинг гаровидир.

Афлотун ша?ар режасида мунтазамлик ва уйларнинг бирхиллигини маъ?ул кyрган Арасту буни орти?ча ?атти?лик деб билади у шундай дейди: «бус-бутун ша?арни тy?ри режали ?илиш яхши эмас, ша?арнинг айрим ?исмлари ва ма?алла (квартал) ларигина тy?ри режали бyлиши лозим.

Шундай ?олатгина ша?арнинг мудофааси ва кyриниши учун ма?булдир» (сиёсат, VII, 10—11). Арасту бyйича, ша?арнинг баъзи майдонларини савдо ихтиёрига бериб, уларнинг атрофига базилика, корхона ва суд ма?камаларини жойлаштириш зарур бош?а – «покиза» майдонларда эса ибодатхона, гимназий ва бош?а жамоат бинолари ?уриш лозим, хуллас, Арасту ша?ри Афлотунникидан эркинро? ва ?аётийро? эди. Арасту тасаввуридаги ша?арда yша ва?тдаги (мил. ав. IV а.) Афинанинг баъзи хусусиятларини ?ам кyриш мумкин.

Арастунинг классик давридаги эстетик ?арашларга якун ясаб, янги – Эллинизм санъатига асос бyлди. Арастунинг эстетик тушунчаларига кyра, гyзаллик мутаносиблик ва тартибдир; уй?унлик – бутуннинг yз ?исмлари билан бо?ли?лигидир, бу бо?ли?лик yхшаш бyлган унсурлар нисбат ор?али ифодаланади; yлчов – бутуннинг бошлан?ич ва бyлинмас бирлигидир бу ?арашлар yша ва?тнинг бадиий муаммоларини фалсафий умумлаштириш натижаси эди.

Ша?арга оид фикрлар бош?а олимлар томонидан ?ам илгари сурилган. Гиппократ (мил. ав. 460—377 й.) ?аким (табиб) бyлиб, «?аво, сув, жой» деган рисола битган. Фукидид (мил. ав. 460—400 й.) тарихчи эди, у умуман ша?арлар тарихига ва Афина тарихига оид асарлар ёзган эди.

Эллинизм давридаги ша?арлар назарияси.

Эллинизм маданияти Юнон маданиятининг таш?и ривожи ?исобланади. Искандар Ма?дуний ?урилиш учун мабла? ажратган биринчи ша?ар – Приена, у Милетни ?амал ?илганда, бу ша?арда турган эди.

Приена деярлик бир ва?тда, мил. ав. IV аср yртасида ?урилган. Унда янги, Эллинизм ша?арсозлик хусусиятлари мавжуд. Бош?а ша?арлар yз ?аёти давомида бир неча ?айта тузилади, Приена эса шундайлигича ?олган ша?арга сув то?дан ?увурлар ор?али келтирилган. Приена ривожланиши учун захира жойга эга.

Маркази – катта асосий кyча-?арбий дарвоза кyчаси бyлиб, унинг эни 7,36 м; 2-даражали кyчалар эни 3—4, 4 м бyлган кварталларнинг нисбатлари 3:4 (35,4х47,2 м). Агора тилла нисбатда (олтин кесма) да ?урилган, бош?а жойларда ?ам бу нисбат ишлатилган, уйлар асосан 2 хилда: кичик ва каттаро?, баъзан уй ор?асида бо? бyлган.

Жамоат марказлари 3 сат?да жойлашган. 1 – пастдаги марказ; ?уйи гимназий ва стадиондан (Меандра дарёсидан 30 м баландликдан) иборат. 2 – yртадаги марказ; биринчисидан 43 м ю?оридаги асосий жамоат маркази ва саждаго?и; улардан шимолда му?аддас стоа, экклесиастерий, пританейдан ташкил топган. 3 – ю?оридаги марказ; дарёдан 90 м баландликда бyлиб, ундаги ибодатхонани архитектор Пифей ?урилганлиги тy?рисида пронаосда ёзилган битик мавжуд.

Ибодатхона Агорадан пастда, бурчакда ?урилган, яна ю?орида ю?ори гимназий, Акропол бyлган яна ю?оридаги сат? ибодатхонасиз эди ва ундан кузатиш майдони сифатида фойдаланилган. Приенанинг ша?арсозлик а?амияти шундан иборатки, у мунтазам режада ?урилган, турли баландликдаги биноларни мажмуа (ансамбллар) га, бо?лаган.

Миср Искандаргача форслар ?yлида бyлди. Жа?онда 70 дан орти? Искандариялар бор. Энг йириги Миср Искандарияси (мил. ав. 331-йилда барпо бyлган) эди. Фарос оролида ?адимиятнинг етти мyжизаларидан бири маё? (мил. ав. III аср) ?урилган бyлиб, унинг баландлиги 150 м эди. Ша?арни архитектор Дейнокиат режалаган эди кутубхона Мусеён номли бинода жойлашган эди. Ўртада форум бyлган бо?лар барпо этилган эди. Панеён паркининг yртасидаги сунъий тепалигида ибодатхона бyлган. Асосий кyчанинг эни 30 м бyлиб, колоннадаси бор эди. Ша?арнинг узунлиги 7 км бyлган сyнгги Эллинизм даврида Искандария Рим билан а?олиси бyйича деярлик тенг эди.

Искандар Ўрта Осиёдан кейин ?индистонга юриш ?илган, вафотидан сyнг империя Македония, Птоломейлар, Салавкийлар, Юнон-ба?тра ва Пергам подшолигига ажралди. Птоломей ?ам 75 та янги ша?ар ?урган. Энг йириги Птоломаида (Мисрда, Искандариядан кейин 2-yринда) эди. Птоломей, асосан, Мисрни эгаллаган эди. Искандардан кейинги даврларда давлатларнинг энг каттаси Салавкийлар давлати бyлган у yрта Ер денгизидан ?индистонгача тузилган эди.

Дура-Европос ша?рининг а?олиси юнон, македонлар бyлишган. фрот дарёсининг лабида эди. Ша?арнинг йyналиши диогонал бyйича бyлиб, аввалги йyналиш анъанасини такрорлайди. 3 дарвозаси бyлган, ?алъаси шимоли-шар?да жойлашган эди. Кварталларнинг томонлари 70,5х35,2 м yлчамларга эга бyлган. Дамаш?да ?ам кварталлар томонларининг нисбатлари 1:2 бyлган.

Пергам ша?ри мил. ав. III асрда Атталла даврида жуда ривожланди унинг тархида мунтазамлик йy?. Икки – ю?ори ва ?уйи агораси мавжуд. Гимназий уч сат?да, yрта баландликда, тепада акропол жойлашган асосий йyл жанубий дарвозадан бошланади ва Акрополга олиб боради Акрополда Троянон, Алина ибодатхоналари, кутубхона, сарой бyлган акрополдаги кутубхона катталиги жи?атидан Искандарияникидан катта эди. Иъcргамда акропол бир-бири билан бо?ли? бyлган елпи?ичсимон ансамбллардан иборат паст-баландлиги уларни бирлаштирди Акрополнинг ?арбий тарзи 27 км наридаги денгиздан яхши кyринган. Рим даврида ?урилган троян ибодатхонаси мувозанатни бузди. Пергам юнон ша?арсозлигининг юксак намунасидир.

Ассос ша?ри Пергамдан шимолда жойлашган. Акрополи бешинчи террасадан yрин олган. узунлиги 120 м эди, ?арбда ибодатхона, шар?да булевтарий ?урилган эди. Ибодатхонани савдо майдонида жойлашиши Эллинизм ша?арсозлигида янгилик бyлган, майдоннинг ?ис?а томонидан жойлашиши ?ам Рим республикасига оид усулдир.

Эллинизм ша?арсозлигининг а?амияти ?уйидагилардан иборат:

– майдонларни бадиян ташкил этиш (устунлар ?атори, портик перистел ва бош?алардан ишлаб чи?илди);

– турли сат?лардаги ансамбллар тузиш муаммолари ?ал этилди;

– ободонлаштириш ю?ори даражада кyтарилди (шу билан бирга бой ва камба?алларнинг уйлари орасида кескин фар? бyлган);

Миср Эллинизми. Эрамиздан аввалги 332 йилда Македониялик Искандар армияси Мисрга кириб келди. Эрон хукмдорлигидан азоб чеккан Мисрликлар Искандар ?yшинларига ?еч ?андай ?аршилик кyрсатмадилар аксинча, Миср ко?инлари Искандарни ?yллаб-?увватладилар ва уни Амоннинг ме?рибон фарзанди Ре деб эълон килдилар. Искандар Мисрнинг Нил делътасида янги ша?ар барпо этди унинг номи Александрия деб аталган.

Бу ша?ар мунтазам режага эга билган IV асрнинг охирида Александрия Юнон шар? дунёсининг энг йирик савдо ва маданият марказларидан бирига айланди. Катта ?урилиш Мисрда Искандар вафотидан сyнг унинг ворислари Македонияликлар сулолаларининг шо?лари Птломейлар ва?тида олиб борилди истило этилган ерларда yз ?окимиятини муста?камлаш ма?садида Птломейлар Миср ?удоларини ?урматлаганлар ва улар шарафи учун ибодатхоналар ?урдирганлар.

Ибодатхоналар архитектурасида эса ?адимги санъат анъаналарини ?айта тиклаганлар. Миср Эллинизми даври архитектурасининг энг ёр?ин намунаси бу Эдфудаги Гора ибодатхонасидир, унинг барча хоналари пилон, очи? ?овли, кириш ва гипостиль заллари, му?аддас ва си?иниш хоналари худди янги подшолик ибодатхоналаридаги каби симметрик равишда бир чизи??а жойлашган.

Эрамиздан аввалги 122 йилда Птолемей IX гипостиль зал олдига катта 18 устунли, деворлари релъефлар билан безатилган кириш зали ?урдирган. Ўз навбатида унинг ворислари: Птолемей X, XI ва XII лар ибодатхона атрофини таш?и девор билан yраб, кириш зали олдида очи? ?овли ва пилон яратганлар, натижада очи? ?овли деворлари билан ибодатхона деворлари орасида бемалол ?аракат ?илиш мумкин билган йyлак вужудга келган.

Бош?ача ?илиб айтганда Гора ибодатхонаси гyё атрофи девор билан yралган очи? ?овли ичида шакллангандек туюлади, шуб?асиз, бундай эркин ва ани? композицион ечим Миср Эллинизмининг yзига хос ?усусиятларидан биридир. Дар?а?и?ат ?овлининг олдидаги пилон жуда салмо?лидир унинг баландлиги 35 метр, эни эса 76 метрга тенг маълумки, янги подшолик ва?тидано? пилонларнинг сиртларини релъефли композициялар билан тyлдириш одат эди.

Эллинизм даврида бу релъефлар янада каттаро? маъно кашф этади. Эллинизмдаги барча релъефлар изларининг ана шу ?усусиятлари билан ажралиб туради. Эдфудаги Гора ибодатхонаси композицияларидаги мавжуд бyлган бу нафислик бизни зав?лантиради. Эдфудаги Гора ибодатхонасининг Миср Эллинизмида маш?урлиги бежиз эмас, албатта, у кyпро? тyси? деворнинг ички сиртига битилган му?им ёзуви билан танилган.

Миср Эллинизми санъатда ?а?и?атан ?ам эски шаклларни янгича тал?ин эта олган мо?ир архитекторлари билан ?арактерланади. Буни Дендердаги Гатор ибодатхонаси мисолида ?ам кyришимиз мумкин. Ибодатхонанинг деворларига yйилган ёзувларга ?араганда, Гаторга асос ?илиб, ?уфу э?роми олинган.

Ибодатхонанинг ?урилиш ва?ти узо? олиб борилган бyлса ?ам Шамунда ?овли билан пилон ?урилмай ?олган, кириш залида 24 та устун бор, устунларнинг му?арнаслари худо-сигирнинг боши Гатор шаклида тасвирланган. Гатор бошли капителлар янги подшолик даврида ?ам Дейр-ель-Ба?рида малика Хатшепсутнинг ибодатхонасидаги устунларда мавжуд бyлган, унда Гатор боши капителнинг икки ?арама – ?арши томонига yйиб ишланган эди.


Вы ознакомились с фрагментом книги.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
<< 1 2 3 4 5 6
На страницу:
6 из 6