Оценить:
 Рейтинг: 0

Архитектура назарияси. Ўқув қўлланма. Биринчи қисм

<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
4 из 6
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Антик Юнонистон маданияти

Антик давр маданияти – жа?он цивилизациясининг бешиги бyлиб, у даврда философия, маданият фан сифатида шаклланди. Ўша давр юнонларнинг турмуш тарзи, фикрлаши, маънавияти ?озиргача ?ам инсонларни ?аяжонга солиб келмо?да.

Антик Европа маданиятининг шаклланишига Месопотамия ва Миср маданиятининг, айни?са арифметика, астрономия, мифология ва теология со?аларида эришилган дастлабки му?им юту?ларнинг а?амияти катта бyлди.

?адимги Юнон маданияти эр. авв. ХХVIII асрдан эр. авв. II асргача давом этди. Юнонлар yзларининг ватанини Эллада деб атаганлар. ?адимги Юнон маданиятининг энг ю?ори даражага кyтарилган даври эр. авв. V—IV асрларга тy?ри келади. ?адимги Юнон маданияти жа?он маданияти тарихида фав?улодда ?одиса сифатида yзини намоён этди.

Эллада ?озирги замон давлатларининг бош?арув шакли – республика ва демократиянинг ватанига айланди. Унинг намунавий шакли Перикл (443- 429 йй) ?исобланади. Юнонистонда жисмоний ва а?лий ме?нат иккига ажралади. Жисмоний ме?нат бу ?улларга, а?лий ме?нат ?илиш эса озод кишиларга тааллу?ли эди.

Юнонлар давлат ва шахсий мулк, жамоа ва шахсий манфаатларни yзаро жуда мо?ирона бо?лай олганлар. Аристократия одоби – мусоба?а тамойиллари асосида биринчилардан бyлишга интилиш ?адрияти кенг ?улоч ёйди. Бундай yйинлар са?наси: Олимпия yйинлари,1 мунозара, жанг майдони, театр са?налари эди.

Юнонлар учун эркинлик энг ю?ори ?адрият ?исобланиб, унинг учун ?атто yлимга ?ам тик борганлар. Леонид жасорати ёки Прометей ?а?ида афсона бунга мисолдир.

Юнонларнинг турмуш тарзи ?а?и?ат, гyзаллик, ме?рибонлик каби категориялар уй?унлиги билан белгиланган. Улар учун меъёр тушунчаси му?им а?амиятга эга эди. Шунинг учун юнонларда мулк эркин киши учун ажралмас атрибут бyлса, иккинчи томондан очкyзлик, молпарастликни ?оралаганлар.

Инсонни тарбиялаш учун икки йyналиш бyйича таълим тизими вужудга келтирилган: а) «гимнастика»; ва б) а?лий йyналишдаги барча маданият турлари, чунончи, табиий фанлар, фалсафа, ноти?ликни yрганиш. Озод юнонларнинг болалари 7 ёшдан бошлаб бошлан?ич мактабга борганлар. Бадавлат кишиларнинг болалари эса 18 ёшгача гимназияларда y?ишни давом эттирганлар.

Болалар мактабларда чиройли ёзишга, ани? ва равон сyзлашга yргатилган. Улар Гомер, Гесиод ва бош?а шоирларнинг шеърларини ва достонларини ёд олганлар. Юнонлар ашула айтиш, ра?сга тушиш, лира созини чалишни билмайдиганларни y?имишли деб ?исобламаганлар.

Болалар ул?ая борган сари югуриш, курашга тушиш, сакраш, диск, найза отиш ва ?илич чопиш билан шу?улланганлар. Шу тари?а, улар ватан ?имоячилари сифатида тайёрланган.

Айни?са, бу со?ада Спарта мактаби ажралиб турган ?ар ?андай эркин юнон полис (ша?ар) давлатини энг олий э?сон деб ?абул ?илган ва унинг ватанпарвари бyлган. Биринчи юнон файласуфи Фалес бyлиб, у сувни оламдаги барча моддий борли?нинг асоси деб ?исоблаган. Юнон фалсафасининг энг юксак намояндалари сифатида Су?рот, Платон ва Аристотель ?исобланганлар.

Юнонистонда оламни фалсафий мушо?ада ?илиш—манти? ва тасди?лашга таянган илмий ва рационал фикрлаш методи ор?али билиш мумкинлигига асос солинган. Пифагор, Евклид ва Архимедлар математика ва математик фанлар – геометрия, оптика, гидростатика фанларининг асосчилари ?исобланади. Астрономия со?асида Аристарх биринчи бyлиб геоцентризм ?оясини илгари сурди. Гиппократ – медицина фанига асос солди.

Геродот тарих фанининг отаси ?исобланади. Аристотель асарлари маданият назарияси бyйича биринчи фундаментал илмий ишлар ?аторидан yрин олган эди. Деярли ?озирги замон маданиятининг жанрлари ?адимги Юнонистонда пайдо бyлди. Баъзилари yша даврнинг yзида жуда ю?ори даражага кyтарилди.

Фидий бошчилигида бадиий тасвирий санъат асарлари, Зевснинг катта ?айкали бунга мисол бyла олади. Юнонлар биргина яратувчилик билан шу?улланиб ?олмай, шу билан бирга гyзаллик ?онунлари билан яшашни ?ам ?о?лар эдилар. Шунингдек, юнонларда ибтидоий дин шакллари – тотемизм, анимизм ва фетишизм тасаввурлари кучли бyлган.

Ибтидоий жамоа тузумидан синфий жамиятга yтиш давомида юнонларнинг диний тасаввурлари ?ам yзгариб борган. Уларда ?ар бир йирик ?одиса, касби-корнинг yз худолари – хомийлари бyлган.

Зевс – юнонларнинг энг му?аддас бош худоси ?исобланган. У осмон, мома?алдиро?, ча?мо? ва ём?ир худоси бyлган. Уни одамлар жингалак сочли, ба?увват, серсо?ол, ?удратли, ?yлида ча?мо? ушлаган, басавлат киши сифатида тасаввур ?илганлар.

Зевснинг укаси Пасейдонни «ерни тебратувчи» да?шатли денгиз худоларидан бири деб билганлар. Гелиос ?уёш худоси бyлиб, оппо? отлар ?yшилган олтин аравасида осмонга чи??анда кундуз бошланади деб фикр юритганлар.

Апполон эса ёру?лик ва санъат худоси саналган. Деметрий ?ам ило?ий тимсол сифатида yсимликларнинг униб чи?иши, yсиши, сар?айиши гyёки унга бо?ли? бyлган. Ер ости ?укмдори – ?омийси Аид бyлган. Дионис виночилик, Афродита аввал ?осилдорлик, кейинчалик севги ва гyзаллик ?амда денгиз сайё?лари ?омийси бyлган.

Зевснинг ?изи Афина, юнон афсоналарига кyра уруш, ?алаба, санъат, билим ва донолик маъбудаси бyлган. У Афина ша?рининг ?омийси бyлиб, ?айкалтарош Фидий томонидан ша?ардаги Парфенон ибодатхонаси олдида унинг ажойиб ?айкали ишланган. Юнон худоларидан бири, Зевс ва Геранинг y?ли Гефест темирчилик ?омийси ?исобланган, Вул?он лаваларининг отилиши ?ам унинг ер остидаги темирчилик устахонасининг ма?сули деб ?исоблашган. Гермес савдо-соти? худоси сифатида эътироф этилган.

Юнонларнинг фикрича, уларнинг Зевс бошли? худолари баланд Олимп то?ларида яшаганлар ва бадавлат кишилардай ?аёт кечирганлар. Улар ?ам одамлар каби шу?ратпараст, ?окимиятпараст, шаф?атсиз ва ?асоскор бyлганлар. Юнон худоларининг одамлардан фар?лари шундаки, биринчидан улар умрбо?ий, иккинчидан, улар Гефестдан таш?ари 2 гyзал ва ?адди ?омати келишган бyлишган.

Юнон худолари ?ам севишган, хурсанд ёки ?амгин, ?азабли ?олатларда намоён бyлганлар. Ердаги аёллар билан худолар ?овушувидан ?а?рамонлар дунёга келганлар.

Юнонлар yз худоларига ишонишган, си?инишган, уларга атаб ибодатхоналар ?уришган ва ?урбонликлар ?илишган. Лекин юнонларда худоларга кyр-кyрона сажда ?илиш, мутаассиблик даражасида бyлмаган.

Масалан, Прометей худолар иродасига ?арши одамларга осмондан оловни y?ирлаб олиб тушиб берган (Прометей афсонасидан).

Юнон мифологиясида биргина худоларни эмас, ердаги инсонларни ?ам улу?лаганлар. Бунга Софоклнинг «Дунёда буюклар кyп. Лекин, инсондан бош?а табиатда кучлиси йy?», ёки Архимеднинг «Менга таянч ну?тасини топиб беринглар, мен дунёни остин-устун ?илиб ташлайман» деган ибораларини мисол тари?асида келтириш мумкин.

?адимги Юнон маданияти бешта даврга бyлинади:

Эгей маданияти (эр. авв. 2800—1100 йиллар);

Гомер даври (эр. авв. ХI—IХ асрлар);

Архаик маданият даври (эр. авв. VIII—VI асрлар);

Классик (ю?ори даражадаги) даври (эр. авв. V—IV асрлар);

Эллинизм даври (эр. авв. 323—146 йиллар).

Эгей маданиятини кyпинча Крит-Микен маданияти деб ?ам аташади. Бунинг сабаби Крит ороли ва Микен Юнон маданиятининг асосий марказлари саналган. Шунингдек бу даврни афсонавий подшо Миноснинг номи билан Миной маданияти деб ?ам аташади.

Эрамиздан аввалги уч мингинчи йилларнинг охири, икки мингинчи йилларнинг бошларида Крит оролида Кносс, Феста, Мали ва Като-Закро ша?ар давлатлари вужудга келди. Ша?арларнинг тутган yрнини ?исобга олиниб, баъзида уларни «Сарой маданияти» деб ?ам аташади. Бу даврда асосий маш?улот ?ишло? хyжалиги бyлиб, бунда дон, узум, зайтун етиштирилган. Хyжаликда чорвачилик, хунармандчилик ва савдо ?ам му?им yрин тутган.

Крит маданиятига тааллу?ли Кнос саройи «Лабиринт» номи билан тарихга кирган бyлиб, унинг биринчи ?аватигина са?ланиб ?олган. У кyп ?аватли иншоот бyлиб, 300 хонадан иборат, бир гектардан кyпро? ерни эгаллаган. Саройда сув yтказувчи мослама (водопровод), канализация ва ванналар, ?унармандчилик устахоналари бyлган. Саройнинг ма?фий хонасидан аёл худонинг ?yлида илонни ушлаб турган ?айкалчаси топилган. Саройнинг деворларида ?озиргача «Гуллар терувчи», «?ушни тутишга шайланаётган мушук», «Хyкиз билан yйин» каби расм манзаралари са?ланиб ?олган.

Крит yзининг чизи?ли ?арфларидан иборат yз ёзувига эга бyлган. Лекин бу ёзувни ?анузгача ?еч бир олим y?иб чи?ишга эга бyлмаган.

XI—IX асрларнинг Гомер асри деб аталиши сабаби шуки, бу даврни ёритиб берувчи асосий манба Гомернинг «Одиссея», «Иллиада» достонлари бyлган. Бу даврда давлатчилик, ша?ар – сарой турмуш маданияти ва ёзув йy? бyлиб боради, ме?нат ?уролларини темирдан ясашга yтилиши натижасида ме?нат унумдорлиги анча yсади, де??ончилик ва чорвачилик ривож топади. Савдо-соти?да эса айирбошлаш воситаси ?орамоллар ?исобланган.

Архаик даврга хос хусусияти шундаки, Юнонистонда уч аср давомида ?ишло?дан ша?арга, уру?-?абилачилик, патриархат муносабатларидан классик ?улчилик бос?ичига yтиш учун замин етилади.

Ша?ар – давлат ижтимоий ?аётининг асосий шакли бyлиб ?олади. Давлат тузумининг шакллари – монархия, олигархия, аристократик ва демократик республика бyлган. Юнонлар финикияликларнинг ёзуви асосида 24 ?арфдан иборат yз алифболарини яратганлар. Бу алифбода ?ам ундош, ?ам унли товушларни ифодаловчи 24 харф бyлган.

Юнонистонда таълим тизимининг юту?и туфайли полиснинг эркин кишилари орасида саводсизлар йy? эди. Жамият ?адриятлари ва а?ло?ий нормалар шакллана боради. Бунда ватанпарварлик ва фу?аролик му?им yрин тутган. Ўз ша?рини ?имоя ?илиш ?ар бир фу?аронинг шарафли бурчи ?исобланган. Худди шу даврда инсон танаси билан ру? yртасида уй?унликни ифодаловчи идеал инсон тy?рисидаги ?оя шаклланади.

Фалсафа ва бош?а фанлар вужудга келади. Фалсафа фанига Фалес, Пифагор эса математикага асос солади. Аввал ё?очдан, кейинчалик тошдан фойдаланиб ясаладиган монументал ?айкалтарошликка асос солинади. Шулардан кyпро? тар?алгани: 1) ялан?оч ?олдаги эркакларнинг ?айкаллари – «курос»; 2) тикка турган аёллар ?айкаллари – «кора».

Поэзия со?асида Гомернинг «Иллиада» ва «Одиссея» достонлари яратилади. Кейинро? шоир Гесиод томонидан «Теогония» ва «Аёллар каталоги» поэмаларида антик мифология yзининг классик даражасига кyтарилади. Антик шоирлар орасида Архилох (лирик поэзия асосчиси), ?амда шоира С.О.Лесбос ижодлари ало?ида yрин тутади. Гyзаллик, севги, ?узур-?аловатни куйлаган Анакреонта ижоди А.С.Пушкин ижодига ?ам катта таъсир кyрсатган.

«Греция мyъжизаси» номи билан тарихга кирган классик даврда (эр. авв. V—IVасрлар) ?адимги юнон цивилизацияси ва маданияти яшнаб энг ю?ори чy??ига чи?ди. Бу даврда юнонлар эронликлар устидан ?алабага эришгач, и?тисодиёт, савдо кенг ривожланади. Афина Ўрта Ер денгизида энг катта савдо марказига айланади. Афина, Миср, Карфаген, Крит, Сурия, Финикияликлар билан савдо ало?аларини олиб боради.

Юнон фалсафаси ю?ори даражага кyтарилади. Шу даврда антик давр а?ллилик да?олари Су?рот, Платон, Аристотель каби буюк файласуфлар яшаб ижод ?илганлар. Су?рот биринчи бyлиб инсон ?аёти, яхшилик, ёмонлик, адолат каби муаммоларни мушо?ада ?илишга асосий yрин берди.

Су?ротнинг шогирди Платон (эр. авв. 429—347 йй) Афина аристократиясининг вакили эди. У эр. авв. 385 йили Академия номи билан файласуфлар мактабини ташкил ?илган. Платон yзининг идеал давлат тy?рисидаги ?ояларини мунозара шаклида ёзган. Унингча идеал ша?ар давлатни оиласи, хусусий мулки бyлмаган файласуфлар бош?ариши зарур эди.

Идеал ша?арнинг а?олиси жангчилар ва оддий хал? (?унармандлар ва де??онлар) га бyлинар эди. Келиб чи?иши чет эллик бyлган ?уллар ?ам бор эди. Платон тизимини Аристотель (эр. авв. 384—322 йй.) тан?ид остига олган эди. Унинг «Сиёсат» номли маш?ур асарида yша даврда маълум бyлган билимларни ало?ида со?аларга – ботаника, физика, сиёсат, тарих каби номларга биринчи бор бyлинган эди.

У «Метафизика» асарида фалсафа фанининг метафизик йyналишига асос солган. У Македония подшоси Александр Македонскийнинг устози бyлиб, «Биринчи муаллим» номи билан маш?ур бyлган.

Худди шу даврларда «Тарих фанининг отаси» Геродот (эр. авв. 490—430 йй), атом назариясининг асосчиси Демокрит (эр. авв. 460- 370 йй), маш?ур табиб, 72 та китоб муаллифи Гиппократ (эр. авв. 460—375 йй) каби маш?ур олимлар яшаб ижод ?илганлар.

Архитектура ва ша?ар ?урилиши бyйича Милетлик Гипподам томонидан ша?арларнинг режалаштириш концепцияси ишлаб чи?илган бyлиб, унга кyра ша?ар жамоа маркази, яшаш учун уй-жой ?амда ишлаб чи?ариш ва порт зоналаридан иборат бyлиши керак эди. Монументал ?урилишнинг асосий тури ибодатхоналар бyлган.

Архитекторлар – Гектин ва Каликратлар томонидан ?урилган Афина Акрополи жа?он архитектурасининг ноёб намуналаридан бири ?исобланиб, унда 46 та устун ва ?айкаллар мавжуд бyлган.

Тани?ли архитектура иншоотлари ичида дунёнинг етти мyъжизасидан бири Эфесдаги Артемида ибодатхонаси бyлиб, унга ёвузлик тимсоли бyлмиш Герострат томонидан yт ?yйилган эди. ?айта тикланган ибодатхона ?урилишида ?айкалтарошлар Праксител ва Скопаслар томонидан ишланган 127 та устун ажойиб ?айкаллар ва расмлар акс эттирилган эди.
<< 1 2 3 4 5 6 >>
На страницу:
4 из 6