Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Ел Шо?ы. Бесiндi. III кiтап
?анат Жой?ынбектегi

Б?л кiтап тектiнi? ?рпа?ы, Шо? Тел?озы?лыны? ?мiрде ?алдыр?ан iзгiлiк, ?мiрi жайлы. Жазушы ?анат Жой?ынбектегi «Ел Шо?ы» деп атал?ан к?п томды? романында Шо? Тел?озы?лы туралы ел аузында са?талып ж?рген естелiктер негiзiнде осы кiтапты жазып отыр.Мазм?ны тартымды кiтап ?алын о?ырман ?ауым?а арналады.Б?л е?бегiмдi осы кiтаптарда аты атал?ан аруа?тарды? рухына ба?ыштадым. – Автор

Ел Шо?ы. Бесiндi

III кiтап

?анат Жой?ынбектегi

Елу жыл ел билеген,

?арпы?ты? мырза данасы.

Орыс пен Т?ре беттемей,

А?ыл?а толы шарасы…

    (Шо?ны? замандасы Майма? Ташек?лыны? Шо?ды жо?тап шы?ар?ан ?ле?iнен ?зiндi)

Дизайнер обложки Анна Семенова

© ?анат Жой?ынбектегi, 2021

© Анна Семенова, дизайн обложки, 2021

ISBN 978-5-0055-4949-5 (т. 3)

ISBN 978-5-0055-4948-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Ар?адан – Алатау?а

Шо?ны? А?моладан келiп отыр?анына ?ш к?н ?ана ?ткенде, ?асында жетi-сегiз болысы бар, Карбышев келе ?алды. Шо? б?л келiстi? себебiн бiлмедi. С?ра?ан да жо?. Бар айт?аны:

– Жолдары?ыз болсын! – дедi.

– Бiз о?т?стiкке ж?рiп барамыз, Верный?а. Сонда Т?ркiстан генерал—губернаторы бiр жиналыс ?ткiзетiн к?рiнедi. Со?ан барамыз. Шо? Тел?озинович, сiз де бiзбен бiрге ж?ресiз, – дедi Карбышев. Б?дан бас?а т?к айт?ан жо?. Содан сол к?нi Шо? ?йiне ?онып, ерте?iне Шо?ды ертiп, олар ?рi ?арай ж?рiп кеткен.

Б?рi салт атты болатын. Шо? да бiр ж?йрiк, жор?а атына мiнген едi. Былай шы??ан со? Шо? Карбышевтi? не шаруамен бара жат?анын бас?а болыстардан о?ашалап с?ра?ан едi. Ол айт?ан, Омбыдан генерал-губер- натор Хриситан Густавичтен хат келдi. «Ол жа??а мен де баруым керек едi, денсаулы?ыма байланысты бара алмайтын. Верный?а Т?ркiстан генерал-губернаторы Кауфман келедi. Сонымен жолы?асы? дедi. Со?ан жетi-сегiз та?даулы болыстарды ертiп алып бар» деп ?ана жазыпты. Мен мыналар?а айт?ам жо?, бiра? са?ан айтайын, Жетiсу?а к?шiп бар?ан казактар?а ж?йрiк аттар керек к?рiнедi. К?п болып соны жинап берi?дер дейдi. Мыналар естiмей-а? ?ойсын. Бар?ан со? генерал-губернаторды? ?з аузынан естiсiн, са?ан ?ана айтып т?рмын. Шо?ны? есiнде, бая?ыда бес-алты жаста?ы бала кезiнде бiр топ казак-орыс ?скерлерi шы?ып, Н?ра бойында т?р?ан елден, ж?йрiк аттарын тартып ал?ан едi. Ол есте ?алыпты. Ендi мынадай жаса?алы отыр. К?ш к?рсетпей, ?здерiнен с?рап алма?шы. Шо? б??ан ?уанып ?алды. Патша саясатында ?аза?тар?а деген бiр ?згерiс бол?анын бiлгендей болды.

Мына оязды? айтуына ?ара?анда, к?шпен емес, болыстармен а?ылдасып с?рап отыр?анын бiлгенде, Шо? к??iлiнде б??ан бiр ризалы? пайда болды. Б?рiбiр алады екен, елдi д?рлiктiрiп ж?ргенше осынысы д?рыс деп бiлген. Патшаны? айтуымен, генерал-губернатор тiлек еттi дейдi. М?нысы ?аза?тармен де санаса баста?аны екен деп т?сiнген.

Олар ?араа?аштан шы??аннан кейiн А?тау ма?айында отыр?ан Сайдалылардан бiр тама?танып алып ?рi ?арай ж?рiп кеткен едi. К?н бесiндiктен асып бара жат?ан ша? болатын. О?т?стiктен ?йiрiлiп келiп, катты жауын ??йып кеттi. Б?ларды бастап келе жат?ан казак-орыстан Карбышев алда ?андай ауыл бар екенiн с?ра?ан едi. Ол б?л жа?ты? жолын жа?сы бiледi екен: «Б?л ма?да ел аз отырады. Алдымызда тек киргиздарды? Ш?быртпалы деген рулары ?ана т?рады». Ш?быртпалылы?тар атын естiгенде Карбышев еле? ете ?алды: «Олар ?лгi А?ыбайды? туыс?андары емес пе?»

– Д?л ?зi! – дедi казак.

– Олар бiздi? на?ыз жау ?ой, – дедi Карбышев. А?ыбайды екi баласын т?т?ындатып Сiбiрге айдатып жiбергенi есiне т?скен болуы керек, – ендеше осы бойымызбен ж?ре берейiк, – дедi.

Шо? алдында ?ояншы-Та?айды? болысы Аянны? тiлегi бойынша Омбыда?ы генерал-губернатор?а хат жазып, одан еш?андай жауап болма?ан со?, ?ой?ан едi. Содан кейiн Санкт-Петербургтен келген Карповты? досы Лавров?а А?ыбай балаларын т?т?ындап алып кеткенiн, оны? екi халы? арасында ренiш ту?ызудан бас?а еш?андай пайдасы жо? екенiн айт?ан. Ол адам талап ?ылып к?ремiн деп у?де етiп кеткен. А?ыбайды? екi баласы сол Лавровты? ар?асында босан?анын Шо?ны? iшi сезетiн. Алайда, б?л iске Лавровты? аралас?анын Карбышев бiлмейтiн. А?ыбай балалары босатылып келгенде ояз та? ?ал?ан едi. Карбышев губернаторды? емес, патша ма?айында?ыларды? н?с?ауымен босан?анын естiгенде, т?к жасай алмай ?ой?ан. ?азiр Ш?быртпалылар аулы дегенде ?атты ?ор?ып кеттi.

– Мен Ш?быртпалылар аулына ?онбаймын. Олар ма?ан бiр ?астанды? жасауы м?мiкiн. ?рi ?арай ж?ре берейiк, – дедi ояз.

?асында?ы жол бастап келе жат?ан казак-орыс айтты: «Анау Бал?аш?а дейiн т?ратын осы Ш?быртпалылар, соларды? бiрiнi? ?йiне ?ону керек. Мына ?атты жауында б?лай ж?ре беруге болмайды». Казак-орысты? с?зiне ?осылып Шо? айт?ан:

– Семен Иванович, А?ыбай балаларыны? ?йiне ?онбаймыз. Ш?быртпалылар ?лкен ел. Солдарды? бiрiнiкiне барып ?онамыз. – Мына с?зден кейiн Карбышев тыныштал?андай болды.

Ымырт жабыл?алы ?лде?ашан. Жауын тiптен к?шейе т?скен едi. ?арсыдан ?арауытып к?рiнген киiз ?й ?асына келiп то?тады б?лар. Б?рi ?йге кiрдi. Б?л А?ыбайды? ?лкен баласы Аманжолды? ?йi екен. Шо?ды к?рiп орнынан ?шып т?рып келiп, ?олын бердi. ?ткен жолы ?ояншы-Та?айларды? болысымен келгенде Шо?мен танысып ?ал?ан. Сол танысты?ын к?рсетiп, ?олын берiп т?р едi.

Б?рын А?тау болысында iстеген казак-орыс Аманжолды танып Карбышевке айт?ан едi сол арада. Ол б?ны естiп ?атты ашуланды. ?лгi амандасуынан кейiн Шо? ?дейi ?кеп отыр?андай к?рдi. Карбышев орысшалап айт?ан:

– Мен б?л ?йде жата алмаймын. Бас?а ?йге барып жатайы?.

– Осы ма?айда?ы ауылды? б?рi А?ыбайды? туыстары. Т?н iшiнде ?айда барамыз, – дедi Шо?. – Б?рiбiр бiлдi. Осы ?йге жатайы?.

– Ендеше, А?ыбай баласын т?т?ындап барып жатамын.

Мына с?здi естiп Шо? сасып ?алды.

– Семен Иванович, ?й йессiн т?т?ындап ?йiнде ?алай жатамыз?

– Менi ?лтiрiп тастаса, сен жауап бересi? бе, Шо? Тел?озинович?..

– ?андай д?шпан болса да ?йiне келiп ?он?ан адам?а ?аза? еш?ашан ?астанды? жасамайды. ?анына сi?ген т?ртiп бар сондай.

Карбышев отырып Шо??а айт?ан:

– Ендеше, сен б?лар?а менi? А?мола уезiнi? басты?ы екенiмдi айтпа!

Шо? б??ан келiскен едi. А?ыбайды? балалары ?кесiне тарт?ан тентек екенiн бiлетiн. Б?л ояз?а бiрде?е жасап ?оя ма деп, ?зi де ?ауiптенiп отыр едi. Бiра? Шо? ол к?йiн сездiрген жо?. Карбышевтi ?асына алып, т?рге отырды.

Аманжол ?йiнi? адамдары жандары ?алмай к?ттi. Тама?тарын бердi. Карбышев жат?анда ?асына Шо?ды, бiр жа?ынан жол бастаушы казакты, ая? жа?ынан бiр солдатты жат?ыз?ан едi. Есiкке екi ?скери адамнан к?зет ?ойып ?йы?та?ан. А?ыбай баласы к?ршi ?йде жат?ан. Еш?андай Карбышев ойла?андай жа?дай бол?ан жо?. Шо?дар та?ерте? т?р?анда Аманжол Шо??а айт?ан:

– Мен т?т?ында бол?анда бiраз орысша ?йрендiм. Кеше сiзбен мына адамны? с?зiнен А?мола уезiнi? басты?ы екенiн бiлдiм. Б?л бая?ы Кенесарыны? ?олынан ?лген есаулды? баласы ?ой. Б?л сол ?шiн iнiм екеумiздi Сiбiрге айдатып жiбердi. Со?ысса ?келерiм со?ысты. Бiз ?кемiз со?ыс?а аттанар алдында ?ана ту?анбыз. Бiздi? ?андай кiн?мiз бар?

Мына с?здi естiп, Карбышев не айтарын бiлмей ?алды. Кiн?сiн мойында?андай, ?нсiз отырып ?ал?ан.

– Аманжол, сен б?рiн ?мыт. Б?л кiсi де ?дейi сендердi Сiбiрге жiберген жо?. Сол кезде т?ртiп солай бол?ан. Сен оны к??iлi?е алма. – Содан кейiн Шо? с?зiн Карбышевке арнап с?йледi. – Семен Иванович, сiз де ?ткендi ?мыты?ыз. Сiздi? ?ке?iз бен А?ыбай бiр-бiрiне жау бол?ан жо?. Оларды жау еткен сол кездегi жа?дай, саясат. ?ткен шаруаны ?оздыра беру ?ажет емес. Оны? екеуi?iзге де пайдасы жо?. ?олдары?ызды алы?ыздар дедi.

Шо? айтып отыр?ан со? Аманжол ?олын ?сынды. Карбышев те алды. Бiр с?т екеуi де ?ткендi ?мыт?андай болды. Шо? Аманжол?а айт?ан: «?ке?нi? басына ??ран о?у?а мына болыстар атты? басын ?дейi б?рды». Б?л кезде болыстар бас?а ?йде жат?ан едi.

Аманжол мына с?зден кейiн басыл?андай болды. Содан со? айт?ан, Шо?ке ?ткен жол?ы берген а?ылы?ыз д?рыс болды, Т?ркiстан?а апар?анда к?птiн бiрi болып жататын едi ?кемiз. ?азiр ерсiлi-?арсылы ?ткендер ?кемнi? басына то?тамай, ??ран о?ымай кетпейдi.

Карбышев отырып с?ра?ан едi Шо?нан.

– Сен Шо? Тел?озинович, б?рын осында бол?анда сондай а?ыл-кенес бердi? бе?

– Бердiм. Оным ?ате ме?