Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Сiз бiлесiз де, бiр кезде сiздердi ?ыпша? деп ата?ан. ?ыпша?ты? жерi ?ай жер екенiн бiлесiз бе? Оларды? жерi Бай?ал жа?та бол?ан. Ал б?л жер казактардiкi…

Шо? мына генералды? тарихтан сауаты жо? екенiн, бiра? ?лгi шатасуды ?дейi жасап отыр?анын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Бай?ал бойы да, б?л ара да ?аза?тардiкi. Сiздер ?здерi?iздi к?ршi жат?ан казактар?а ?арап ?аза?пыз деп ж?рсiздер. Бiздi? халы?ты? аты ?ш-т?рт рет ?згерген. Сiз айт?ан ?ыпша? кейiн ?аза? атан?ан. Бертiнде ?аза? с?зiн б?л кiсiлер бiзден ал?ан болуы керек. – Шо? алдында?ы с?здi генерал саясат?а берiлiп айтып т?р?анын бiлдi, содан кейiн осылай айтып т?р едi. М?нымен оны же?е алмайтынын Шо? т?сiнiп, – мен сiзбен дауласпаймын. Т?бiнде тарихшылар ?айта зерттеп айтар, – дедi.

– Д?рыс айтасыз, тарихшылар д?лелдейдi. Мен сiзге та?ы бiр с?ра? бергiм келiп т?р. Сiз б?л араны киргиздар жерi деп отырсыз. Олар ?за? уа?ыт осы арада т?рса мына тау басында неге ?ар жатыр бiлесiз бе? Ал бiздi? казактар бiледi. Оны? себебi неде деп ойлайсыз? – деп, Шо??а с?ра? ?ой?ан. Б?л Колпаковский жергiлiктi халы?ты? ?аншалы?ты сауаты барын бiлу ?шiн, б?л жердi? казактар жерi екенiн мойындату ?шiн осындай с?ра? ?оятын.

– Генерал мырза, б?л тауды? басында ?ар жататын себебi, онда ауа жо?. Болса да аз, ?ар ауа ар?ылы еридi. Ауа аз бол?ан со? ерiмей жатыр.

Мына адамны? бiрден жауап бергенiне генерал та? ?алды. Содан кейiн с?ра?ан едi:

– Сiз б?л жа?алы?ты ?ай орысты? кiтабынан о?ыды?ыз?

Орысша бiлiп т?р?анына ?ара?анда орыс кiтабынан о?ыды ?ой деп ойла?ан едi генерал. Онда айтар с?здерi бар едi. Шо? бас?аша с?йледi:

– Жо?, мен б?л жа?алы?ты шы?ысты? ?алымы Дулати деген адамны? кiтабынан о?ыдым.

Ал шынды?ында о?т?стiкте тау басында ?ар жататыныны? себебiн сонау бала кезiнде бабасы Жанкелдiнi? аузынан естiген едi. Ол кiсi Б?хар, Хиуа базарларына барып ж?ргенде, жаз айларында тау басында жат?ан ?ар?а ?атты м?н берген болуы керек, сол жа?ты? бiлетiндерiнен с?ра?ан екен. Шо?ны? айтып т?р?аны сол едi. ?дейi мына генерал алдында т?рiк тiлдес ?алымдарды? беделiн т?сiрмеу ?шiн Дулати есiмiн ата?ан болатын.

Генерал та? ?алып, шы?ыс ?алымдары да осындай жа?дайды бiледi екен-ау деп ойланып ?алды. Ендi ?лгiндей с?ра? бергенiне ?кiнiп ?ал?андай болды. ?з беделiн ?зi т?сiрiп ал?андай к?рiндi о?ан.

– Кыпша?тар болы?ыздар, ендi казак дегендi ?ойы?ыз, – дедi Колпаковский с?зiн сонда да та?ы ?айталап.

Шо? п?лен ?асырдан ?аза? атанып келiп, ендi кыпша??а к?шу о?ай болмайтынын айтып едi, о?ан м?н бермегендей Колпаковский казак мынау деп, ?асында т?р?ан казакты ?айыра к?рсеттi.

– На?ыз казак мынау. Мiне, б?лар ?з жерiне к?шiп келiп жатыр. Сiз ендi ?згелердi казак дегендi ?ойы?ыз. Онда за? алдында жауап бересiз.

– Орыс за?ында казак туралы за? жо? ?ой…

– Болмаса, ?ажет етсе?дер, болады. Сонда сiздер казактарды? м?нда к?шiп келгенiн ?натпайсыздар ма?

Шо? генералды? ?зiн кiн?ла?ысы келiп т?р?анын бiле ?алды да:

– Патша жiберiп т?рса, неге ?арсы боламыз…

– Д?рыс айтасыз, екi жа? та бiрiн-бiрi сыйлап, тату т?руы керек. – Халы? атын атау ?шiн таласуды? ?ажетi жо?. Казактар казак болып ?ала берсiн. Ал сiздер орыс ?алымдары айт?ан киргиз болып ?ала берi?iздер.

Шо? б?л арада генералмен дауласуды? ретсiз екенiн т?сiнiп айт?ан болатын:

– Мен ?оямын ?ой. Халы? ?ойса болады ?ой…

– Халы? та бiртiндеп ?ояды. Сiз сауатты адам сия?тысыз, сонды?тан казак туралы насихатта?ыз. Сонда ел бiртiндеп жа?а атау?а ?йренедi. Солай емес пе?! Бiз киргиздарды? ?сiп-?ркендеуiне ?олдан келгенше к?мек жасаймыз. Ал ?азiр, мына тауды? жо?ары жа?ында сiздердi? туыс?андары?ыз, киргиздар т?рады. Б?гiн сонда барып ?онасыздар. Сiздерге бiз т?р?ан б?л арада жататын орын аз. Тарлы? жасайды. Ерте? Кауфман мырзамен жолы?асыздар. М?нда нендей шаруамен ша?ыр?анын сол кiсi айтады. Мен бiлмеймiн, – дедi генерал.

Шо? оны? жал?ан с?йлеп т?р?анын бiлдi. Бiра? ?арсы еште?е айт?ан жо?. Карбышев т?рып:

– Герасим Алексевич, Шо? Тел?озин осында ?алса ?айтедi?

– Б?л кiсi ?алса ?алсын, – дедi Колпаковский.

Шо? мына кiсiмен ?алса та?ы да казак атауы туралы басын ?атыратынын бiлдi ж?не бiрге ерiп келген болыстар?а ренiш ту?ызатынын сездi де:

– Семен Иванович, мен болыстармен бiрге барайын, олар ренжiп ж?рер, – дедi.

– Оларды? ренжуге ???ы жо?. Мен айтып т?рмын ?ой. – Карбышев б?л арада ?зiнi? к?шiн к?рсетiп т?р?анын Шо? сезе ?алды.

– Олай жасаса? сiз де, мен де ?ателесемiз.

Карбышев к?кейiнде казактар с?рап отыр?ан аттар т?р едi, содан кейiн б??ан ?арсы с?з айт?ан жо?. Шо? болыстармен бiрге кеткен. ?астарына орыс-казагы мен татар тiлмаш бар, олар тау?а ?арай ?рмелей ж?рiп кеткен. ?лгiнде Шо?ны? орысша бiлетiнiн бiлiп ал?ан казак-орыс Шо??а ?ана назар аударып:

– Мына тау ?ойнауында бiр бай киргиз т?рады. Соны? ?йiне алып барамыз. – Алдында генерал?а Шо?ны? бiз ?аза?пыз деген с?зiне намыстанып, казак-орыс кеуделi с?йлеп кете жатты. Казак-орыстарды? мiнезiн бiлетiн Шо? о?ан онша м?н бермедi.

Бiраздан со? а?аш арасынан екi ?аза? ?арсы жолы?ты. Олар?а ай-шай жо?, татар тiлмаш ?рса бастады:

– Сiздерге айтылды ?ой, неге келiп мына туыс?андарды ?арсы алмайсыздар? – О?ы? мына с?зiне ?лгi екi ?аза? сасып ?ал?андай.

– Сен кеше ?зi? ж?ндеп айтпады? ?ой. Бiз ?она?тар ?ашан келетiнiн бiлгенде ертерек келетiн едiк. Ж?не ?аза?тар деген жо?сы?, киргиздар дедi?дер. Т?сiнбей ?алды?.

– Сендер ?ашан казак болып едi?дер. Казак мынау. – ?асында?ы казак-орысты к?рсеттi.

Шо? б?л жа?та?ы ?аза?тарды? жа?дайы ?здерiнен де жаман екенiн бiлдi. Сол арада ?лгi татар Ар?ада?ы орыстар т?рiздi мыналарды да орысшалап бо?тап жiбердi. Шо? татарда мына ?аза?тарды бiр басыну бар екенiн сезе ?алды. Шо? даусын к?тере татарша с?йледi:

– ?й, татар, сен мына кiсiлерге не айтып т?рсы?? Б?ларды? жасы сенен ?лкен. Сен ?зi? кiмсi??

– Мен православпын.

– Жо?, сенi? ар?ы тегi? м?сылман. М?сылман ?лкен адамдарды бо?тай ма екен?

– Мен бала к?нiмнен православ бол?амын.

– Сенi зорлап кiргiздi ме, ?лде ?зi? кiрдi? бе?

– Менi ешкiм зорла?ан жо?. ?зiм кiрдiм. ?йткенi, орыс дiнiнi? м?сылман дiнiнен арты?шылы?ы к?п.

– Дiннен дiннi? арты?шылы?ы жо?. Олай дейтiнiм, ??дай бiреу. – Шо? о?ан сен дiндi ?ана емес, хал?ы?ды да сатып отырсы? деп айтпа?шы болды да, бiра? айтпады. Оны айтса ол губернатор ??ла?ына жеткiзiп, оны? арты ?лкен ??гiме болатынын бiлiп келе жатыр едi. Татар Шо?ны? ?лгi с?зiн жа?тырмай, дiн туралы бiраз ??гiме туындат?ысы келiп едi, алайда Шо? о?ан бас?аша с?ра? койды:

– Сен ?ке-шеше?дi жа?сы к?ресi? бе?

– Неге жа?сы к?рмеймiн? Олар менi осы д?ниеге ?келдi ?ой.

– Олар православ па, ?лде м?сылман ба?

– Мен орыстан ?йел алдым да, соларды? дiнiне кiрдiм.

– Ендеше ойлан, – дедi. Б?л с?здi? б?рiн ?асында?ы казак-орыс бiлмесiн деген оймен татарша айтып келе жат?ан болатын.

Татар Шо?ны? б?л с?зiне жауап берген жо?. Шо? о?ан айт?ан, «??дай бiреу екенiн айтып отырмын ?ой, бiр дiннен екiншiсiне ауысып кеткен адамды ??дай да жа?тырмайды».

Татар ашуланып ?алды да: