Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Сен немене, ??даймен с?йлесiп к?рдi? бе?

– Дiн кiтаптарында солай жазыл?ан. ?рбiр адам ?ке-шешесiнi? дiнiне берiк болуы керек к?рiнедi.

– Бiлмейсi?, мiне, орыстар келiп жатыр, ?ай дiнде болатыны?ды к?ремiз ?лi.

Шо??а мынаны? с?зiнде бiр шынды? жат?андай к?рiндi. Содан аузына с?з т?спей ?ал?ан. С?лден со? айт?ан:

– Сен орыстар мен ?аза?тар арасына д?некер болып ж?рсi?. Бiра? сенi? ?лгi мына адамдар?а тiл тигiзгенi? ма?ан ?намайды.

– Б?лар казактар емес, киргиздар. Ешн?рсеге т?сiнбейдi.

– Сенi? б?л адамдардан бiр-а? арты?шылы?ы? бар, ол орыс тiлiн бiлетiндiгi?. Орыстар да сенi соны? ?шiн ба?алайды. Киргиз бен татарды? негiзi бiр, сонды?тан сен жергiлiктi халы?тарды? салт-д?ст?рiн ?йрене бер. ?лгiндей с?здi айтпа!

– Сен ма?ан а?ыл айтпа!

– Менi? жасым сенен ?лде?айда ?лкен. Сонды?тан менiмен сiз деп с?йлес. Ба?анадан берi сен деп келесi?!

– Жергiлiктi халы?тармен ы??ай солай с?йлесiп, тiлiм осылай ?алыптасып кетiптi. Онда т?р?ан еште?е жо?.

Мынау дiннен ?ана емес, жалпы, рухани жа?ынан азып кеткен адам екенiн бiлдi Шо?. Сонда да к??iлiнде т?р?ан с?здi айт?ан:

– Сен келiп жат?ан казак-орыстармен жергiлiктi халы? арасында?ы д?некер екенi?дi айтып отырмын ?ой, оларды? бiр-бiрiне ?атынасы д?рыс болуы ?шiн к?мектесуi? керек. Ал сен керiсiнше жасап, киргиздарды бо?тап келесi?. Заман б?л ?алыпты т?рмайды. ?аза?тар кейiн орыс тiлiн ?йренiп ал?ан со? сенi? ?лгi с?зi? ?шiн жа?сылап ?рып алады. ?аза? ?кесiн бо?та?анды ?натпайды.

– Мен орыс хал?ына е?бек етiп ж?рмiн. Сонды?тан еш?андай киргиз ма?ан тиiсе алмайды.

Мына татарды? ?бден к?шейiп т?р?анын бiлдi Шо?. С?з т?сiнбейтiн адам бол?ан со?, с?зiн ?ой?ан. Б?лар тау баурайында орналас?ан киiз ?йлердi? ?асына келiп то?тады. Казак-орыс татар тiлмаш ар?ылы ?аза?тар?а айт?ан:

– Ерте?ге дейiн ?она? етi?дер. Бiз та?ерте? келiп алып кетемiз, – дедi де ?лгi татар мен орыс ?айтып кетiп ?алды.

Б?лар аттан т?скен со? ?лгi ?асына ерiп келген, алыстан ?она?тар келе жатыр деген со? ?арсы алу?а бар?ан жасы ?лкен шал Шо??а назар аударып:

– Шыра?ым, сен татарсы? ба?

– Мен немене, татар?а ??саймын ба?

– Т?рi? на?ыз ?аза?. Осында орыстар келгелi орысша бiлетiн бiр ?аза?ты к?ргемiз жо?. ?лi татар?а д?рыс айтты?…

– Бiздi? Ар?а?а орыстар ертерек келiп, орысша ?йрендiм. Тiршiлiктi? ?зi соны талап етiп отыр.

Шал ?ялып ?алды да:

– Бауырым, оны? рас. Бiз осы жа?та орыс с?зiн аударып ж?рген бiр ?аза? тiлмашын к?ргемiз жо?. Содан кейiн айтып ?алдым.

Есiк алдында т?р?ан ?аза?тар б?лар?а ?лi жа?ындамай т?р?ан. Шо? оларды? б?л ?ылы?ын жа?тырмай, содан кейiн ?зiл араластырып с?з бастады:

– Бiз сiздердi осы жа?та туыстарымыз бар деп, сонау Ар?адан ?дейi iздеп келдiк.

?лi адамдарды? бiреуi ал?а шы?ып:

– Осында орыстар ?ыр?ыздар келедi деп айт?ан со?, анау Алатауды? ар жа?ында?ы ?ыр?ыздар ма екен деп ?алды?. Ар?ынбыз деп айтпайсы? ба?

– Мен сiздер ?аза? деген с?здi бiлетiн шы?ар деп айтып т?рмын. Сiздер ?аза?ты ?ана емес, Ар?ынды да бiледi екенсiздер ?ой. – Шо? б?л с?здi та?ы да ?зiл ретiнде айт?ан.

– Осында бiздi ?аза?пыз десек, ана орыстар жа?тырмайды. Содан ?ор?амыз. Бiр адам ал?а шы?ып, ?олын ?сынды.

– Іздеп келгендерi?iзге ризамыз. Осы ауылды? иесi менмiн, атым – Медеу, Жалайыр боламын. Мына кiсiлер Албан болады. Бiзге ана татар алдык?нi келiп, бiр топ киргиздар келедi дедi. Бiз Алатауды? ар жа?ында?ы кыр?ыздар екен деп ойлады?. ?йтпесе, б?рiмiз барып ?арсы алатын едiк. Сiздер Ар?аны? ?ай жерiнен боласыздар?

– Ар?ада Н?ра атты ?зен бар. Соны? ма?ында т?ратын Ар?ын боламыз.

Ендi Медеу ??ша?тап амандасты да:

– Б?рiмiздi шатастырып ж?рген анау татар ?ой, – дедi.

– Ол шо?ын?ан татар к?рiнедi. На?ыз татарлардан оны? ауылы алыс жатыр. Бiра? кездескен сайын олар?а бiз ?аза?пыз деп ??ла?тарына ??я берi?iздер. ?йтпесе?iздер, ?ыр?ыз атанып кетесiздер, – дедi Шо?.

– Бауырым, сен солай дейсi?. Осында?ы орыстарды? б?рi бiздi киргиздар дейдi. Соны? ?зiне ?яламыз. ?ыр?ыздар Кенесарыны ?лтiрдi ?ой, сол ?шiн де оларды жек к?ремiз.

– Олар сiздердi шатастыру ?шiн жасайды. ?ыр?ыздар Кенесарыны орыстардан ?оры??анынан ?лтiрдi ?ой.

– Бiз де солай ойлаймыз. Бiра? айтар?а ауыз жо?, ?ор?амыз. Таяуда ?асында ?лгi татар бар, бiр орыс келiп ?ор?ытып кеттi. Сендер, ?иргиздар, анау киргиздардан аула? ж?рi?дер дейдi.

– Оларды? амалы сiздердi киргиздармен жанжалдастыру. Орыстар шамасы келсе ?аза?ты? ?кесi мен баласын араздастыр?ысы келедi. Мен оны ана татарды? с?зiнен бай?адым. Бiздi? ?ыр?ыздармен кегiмiз бiр. Сонды?тан екi халы?ты араздастырып ?ста?ысы келедi. Сiздер олар?а жа?ындай берi?iздер. Елдi? б?рi Кенесары мен Орман манап емес. Т?бiнде ?аза? пен ?ыр?ыз бiрiн бiрi т?сiнiп, кешiредi.

– Шыра?ым, айт?аны? келсiн! Бiз ?уелден ?ыр?ыз, ?аза? ??дандалы ел едiк. ?аза? пен ?ыр?ызды? со?ысуы бетке ?лкен мiн болды. К?п уа?ыт ?тсе де ?мыта алмай ж?рмiз. ?здерi? орта ж?здi? ?айсысы боласыздар?

– Бiз Орта ж?здегi Ар?ын боламыз дедiм ?ой. Бер жа?ын айт?анда, ?уанды? боламыз. ?лы ж?з ?аза?тарын а?а т?тамыз. ?аза? екенiмiздi, ар?ы тегiмдi ?мытпайы?, оны ?мытса? ел болудан ?аламыз.

– О, бауырым, а?а т?т?аны?нан айналайын. Куанды? iшiнде ?айсы боласыздар!

– ?уанды? Мейрамсопыдан тара?ан ?ой, осы отыр?ан адамдар ?андас боламыз. Ендi одан берi ?арай таратуды мына кiсiлер ?з руын ?здерi айта жатар.

– Бiз Ар?ындармен ?ыз алысып, ?ыз берiскен ??дандалы халы? болды? ?ой, кезiнде. Ел арасы алыс бол?анды?тан, бара алмай жатырмыз. ?йтпесе, ?лкендiгiмiздi танытып, бiрiншi бiз барып ?айтумыз керек едi. Бая?ыда сiздер мына Сыр бойынан Н?ра ?зенi жа??а к?шiп кеттi?iздер. Б?рын ?келерiмiз барып т?рамыз деушi едi. Ендi бiр шы?ан?а шы?ып кеттiндер.

– ?аза?ты? малсыз жа?дайы жо?, сол мал ?амымен шы?ып кеттiк ?ой. Кiшi ж?з бен сiздерге жер к?п болсын дедiк. Бiз отыр?ан жа? ежелден жайлауымыз болатын.

– Бiз оны бiлемiз, ?келерiмiз айтып отыратын Ар?ындар Ар?ада?ы жайлауына к?шiп кеттi дейтiн. Бiзде де, сiздер де аз уа?ыт болса да адасып ?алды?.

– Ат мiнген ?аза??а жердi? алысты?ы жо?. Жал?аулы?ымыз бар. Соны мойындаумыз керек. Сонау киян шеттен мына орыстар да келдi. Бiздi алып келген солар. Бая?ыда менi? бабам Жанкелдi деген кiсi айтатын, туысты?ымыз кетпесiн деп отыратын ?немi. Ендi сол туысты?ымызды тiптен мы?тап са?тау ?ажет. Орыс ?аптап келедi. ?айдан келiп, кайдан шы??анымызды ?мытса?, анау татарлар т?рiздi быт-шыт болып кетемiз.

– Шыра?ым, д?рыс айтасы?, сiздер жа?та да орыстар к?п пе?

– А?асы, ?азiр орыс барма?ан жер ?алмады ?ой.

С?зге Темеш болысы араласып:

– Осы жа?та отыр?андарды? б?рi негiзi Албан болуы керек. Бая?ыда ?лкен ?кем айтып отырушы едi, ?лкен шешемiз Албанны? ?ызы дейтiн.

Б?л жа?та Албан да, Шапырашты да, Дулат та, Жалайыр да бар. ?лгi б?ларды ?арсы алу?а бар?ан шал елпiлдей ?алды: