Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Ендеше апарамын, – дедi. Шал есiкке ?арай беттедi. ?лi адам ж?ргенде те?селiп кеттi. Шо? оны? ?бден ?артайып бол?анын бiлдi. Апаратынына к?дiктендi. Содан кейiн Шо? айт?ан:

– Сiз шаршап т?р екенсiз. Бас?а апаратын бiреудi айты?ызшы?

– Шыра?ым, менiмен бiрге со?ыс?а ?атыс?ан адамдарды? к?бi ?лiп ?алды. Тiрi ?ал?андары Ар?а жа??а ?айтып кеткен. Ол жерге барып ?айту?а шамам жетедi. Ат арбалары? бар ма?

– Ат арба табылады. – Шал сырт киiмiн киiп тыс?а шы??ан. Есiк алдында т?р?ан арба?а жай?асты. Шо? одан с?ра?ан едi.

– ?мытып ?ал?ан жо?сыз ба?

Ат-арбаны? божысын ?ста?ан баласына:

– Кекiлiк тауын бетке алып тарт, – дедi. Баласы ?кесi айт?ан жа??а ?арай атты? басын б?рып ж?ре бергенде Шапыраштыларды? ?лкен шалы жiгiтке:

– Аманды?, б?лар ерте?гi к?нi кетедi. Сен осында ?аласы?, бай?а! – деп, болыс с?зiн ?айтала?андай етiп айт?ан.

Б?л с?здi? артында сыр бар едi, Колпаковский татар тiлмаш?а ол жа??а шамалары? келсе жiберме?дер деген. Ол болыс?а жеткiзген. ?лгi адамны? айтып т?р?аны содан едi.

– Сiз ?йтiп менi ?ор?ытпа?ыз. Онда осылармен бiрге кетемiн. ?кем к?птен берi туыс?андарыны? басына барып ??ран о?имын деп ж?р едi, жа?сы болды, – дедi баласы. Шапыраштыны? шалыны? с?зiн ты?дамай ж?рiп кеттi.

Арба?а отыр?ан со? шал ??гiмесiн бастап кеттi:

– Мен т?ре боламын. Бая?ыда Кенесары ?скерiмен бiрге келiп, осы жа?та ?йленiп ?ал?анмын. Содан берi елiм – К?кшетау?а жете алмай ж?рмiн. Оны? ?стiне осы ?лы ж?зден ?йел алдым. Жаратушы ?абiрiмдi осы жерден б?йырт?ан шы?ар…

Шо? ?бден к?рiлiктi мойындап ?ал?ан мына кiсiнi? м??лы с?зiне орта?тасып ?алды. Апарып к?рсететiнiне Шо?ны? к??iлiнде ?лi де к?дiк бар едi, шал жердi ?мытып ?ал?ан шы?ар деген ой да бар болатын. Шалды? ?асында Шо? жай?асып отыр?ан, о?ан ?зiн мазалап т?р?ан с?ра?ты ?ойды:

– Сiз ол жердi ?мытып ?ал?ан жо?сыз ба?

– Ол жерде менi? екi туыс?анымны? да с?йегi жатыр. Уа?ытында барып алып келейiн деп едiм, мына Шапыраштылар орыстардан ?ор?ып, жiбермедi ?ой. Б?рi де жадымда…

Шалды? ??ла?ы естiмейдi екен. Соны бiлген Шо? о?ан еш?андай с?ра? ?ой?ан жо?. Еркiне жiберiп, с?зiн ты?дап отыра берген. ?лгi адам К?кшетауда ?ткiзген жасты? ша?ы туралы айт?ан. Арасында т?релер туралы с?рады. ?о?ыр??лжа мен У?лиханды еске алды.

– Кенесарыны? же?iлуiне алдымен сол екеуi себепкер болды. Олар орыс?а берiлмегенде бiз же?iп шы?атын едiк.

Шо? ты?даушы, шал с?йлеушi. Шо? шын м?нiнде мына адам т?ремiн дегенде хан т??ымынан деп ?алды.

– Шы??ыс ханны? ?ай баласынан тарайсыз?

– Мен Шы??ысты? ?зiнен тара?ан ?рпа?пын. Бер жа?ын бiле жатарсы?дар. – Т?релер ?аза?тар?а Шы??ыс ханнан бастап, аталары туралы ?алт жiбермей айтып отыратын. Ал мына адам Шы??ыс хан, Жошыдан бас?асын бiлмейтiн болып шы?ты. Бас?а аталарымны? атын ?мытып ?алыппын дедi. Шо? сонысына к?дiк келтiрiп едi. Бiра? ?ндеген жо?.

Шал ендi с?зiн Шапыраштылар?а б?рды.

– Мына ?лы ж?з, оны? iшiнде Шапыраштылар о?байды. Кенесары?а к?мектеспедi ?ой. – Шапыраштарды бiраз жамандап алды. – Б?лар шеттерiнен ?ор?а?. Ана Сыпатай батырды? ?ашып кеткенiн бiлесi?дер ме?

– А?асы, Сыпатай батырды онша жамандама?ыз. Бiздi? жа?та да ондайлар болды ?ой. Кенесары елдi? б?рiн ауыз бiрлiгiне жеткiзе алмады. – Осы айт?анын ай?айлап, шалды? ??ла?ына зор?а жеткiздi.

Шал отырып ?лден уа?ытта Шо?нан с?рады:

– ?здерi? кiм боласы?дар?

Шо? шалды? к??iлi ?шiн айт?ан:

– Мен т?ре боламын…

Мына с?здi естiгенде шалды? есi шы?ып кеткендей болды. Шо?ды айналып, тол?анып жатты. К?п жылдан берi Ар?аны? т?релерiн к?рмеп едiм, сенi? с?зi?дi естiп, бiр жасап ?алдым ?ой. Аты? кiм?

– Шо?. – Мына с?здi естiгенде шал шал?асынан т?скендей болды.

– ?зi? менi алдап отыр?ан жо?пысы?? Шо? деген ?ыр?ыздарды? с?зi ?ой.

– А?са?ал, Шо? есiмi ?аза?тарда да, т?релер де бар. Сiз бiздi? жа?та ж?ргенде ?аржаста Шо? деген кiсi бар едi, оны бiлесiз бе?

– Естiгенiм бар. Ол да орыстар?а берiлген адам ?ой.

– А?асы, ?ателесесiз. Ол орыс?а да, ?аза??а да орта? саясат ж?ргiзген адам. ?йтпесе, болмайтын едi.

– ?й, т?ре бауырым, мен сол ?аза?тарды? саясатына т?сiнбей кеттiм.

Шо? б?л адамны? Шы??ысты? ?ай баласынан тара?анын бiлу ?шiн баласынан с?ра?ан. Ол ?кесiнi? ?лгi жал?ан с?зiне ?ялып, шынды?ты айт?ан:

– Бiз Т?ле?гiт боламыз. – Аталары сол К?кшетау жа?та ы??ай т?релердi? арасында т?рыпты. – Солардан ?ыз алып, ?ыз берiп, содан т?ре атанып кеткенбiз. Бiзде на?ыз хан т??ымыны? ?аны бар. Содан кейiн ?кем осылай с?йлеп отыр. Сiз Т?ле?гiттер мен т?релердi б?лме?iз. Б?л с?здi Шы??ыс ханны? ?зi айт?ан дейдi.

Осылай т?ре атан?ан бiрталай Т?ле?гiттер бар едi, Шо? оны бiлетiн. Мына к??iлiнен шы?ып отыр?ан жiгiтке ?арсы с?з айт?ан жо?. Шал келе жат?анда ту?ан жерi туралы бiраз с?з ?оз?ады. Оны? с?з саптауынан ту?ан жерге са?ынышты бай?а?андай болды. Анда-санда к?з жасын т?гiп алады.

– Б?л ара К?кшетау?а ?ара?анда жер ме, ол жер жаннаты ?ой, – деп бiр ?ойды шал.

Б?л с?з ту?ан жерге деген са?ыныштан туып отыр?анын Шо? бiлдi. ?уелi к?ргеннен-а? Шо? б?л жа?ты? Ар?адан кем еместiгiне к?зi жеткен едi. Жерiнде жел жо?. Келгелi к?н жар?ырап т?р?ан. Тау баурайы тол?ан а?аш. ?ажап жер екенiн бай?а?ан. Шал отырып с?ра?ан болатын.

– ?й, бауырым, б?л жа??а орыстар келiп жатыр. Ол жа?та ?алай?

Осынша жасы келiп, к?нiн санап отыр?андай адамны? к??iлiне ?аяу т?сiрмеу ?шiн Шо? айт?ан:

– А?айындары?ыз сол т?р?ан жерiнде т?рып жатыр. Ол жа?тан оларды куып жат?ан ешкiм жо?. Елге ?айтайын деп пе едi?iз?

??ла?ы естiмейтiн шал Шо?ны? айт?ан с?зiн зор?а естiп отырды. ?айта-?айта ай?айлап, естiмейтiн ??ла? Шо?ны? да ?бден ж?йкесiне тиiп отыр едi. Сонда да мына шалмен с?йлесуге ??марлы? пайда болып отыр?ан Шо?да. Соны? ?серiмен с?йлеген:

– Со?ыстан кейiн ел жа??а неге бармады?ыз?

– Ол жа?та орыстар ?аза?тарды т?т?ындап, Сiбiрге айдап жатыр дегендi естiп, ?ор?ып, содан кейiн бармадым. Е? бастысы ол да емес. Осында Шапыраштыларды? бiр ?ызына к??iлiм кетiп, шын с?йiп, соны? ?кесi ?ызымды алып кетуге бермеймiн деген со?, осында ?алып ?ойдым. Ол кемпiрiм ?айтыс бол?ан. Ал егер Орта ж?зден ?йел алып беремiн десе?дер, барамын.

Шо? шал мына с?здi ?алжы?мен айтып отырса да, ту?ан жерге деген бiр са?ыныштан туып отыр?анын бiлдi.

– Ж?рi?iз, бiреу емес, екi ?йел алып беремiн.

– Балам, с?зi?е рахмет! Жаратушы топыра?ты осы жерден жаз?ан болуы керек. Осы жерде ?лемiн ендi…

Алдында Шапырашты шалдарыны? мына кiсiнi? баласына к?ш к?рсетiп с?йлегенi есiнде, со?ан орай Шо?ны? алып кету ойы да бар едi. Сол себеп болды да, айт?ан:

– Ана К?кшетау жа?ында туыс?андары?ыз бар ма?