Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Т?ренi? б?рi туыс?аным ?ой. Тiптi, ол жа?ты? ?аза?тары да менi? туыс?аным.

– Ендеше, осы атарбамен сiздi алып кетемiн.

– Мен к?нiмдi санап отыр?ан адаммын. Одан да мына балам барсын.

?кесiнi? атарбасын айдап келе жат?ан баласы с?зге араласып:

– А?асы, менi? ?аным т?ре жа?ында бол?анымен осында туып, осында ?стiм ?ой. На?ашым – Шапыраштар. Б?л жа?тан ?айда барамын?

– Кеше ана Шапыраштар к?ш к?рсетiп отырды ?ой са?ан.

– Олардiкi бер жа?ы. Олар т?релерге к?ш к?рсете алмайды. Б?л жа?та да т?релер жетедi. Ерегiстiрсе, осы ма?айда?ы барлы? т?релердi жинап ?келiп, ?ырып тастаймын бiр т?нде!

Мынау да А?моланы? т?релерi сия?ты, ?зiн мы?ты сезiнiп отыр?анын бiлдi де, ?ндемей ?алды. Шо? адам ?анша ?згергенiнен, мiнез ?алмайды екен-ау, атадан бала?а берiлiп кете беретiн болуы керек деп ойлады. ?йткенi, мына жiгiттi? с?зiнен, та?ерте?гi ?ылы?ынан т?релерге т?н мiнездi бай?ады.

Кекiлiктау етегiнде

(Т?ре шалды? ??гiмесiнен)

Шапыраштылар аулынан ?лкен с?скелiкте шы?ып кеткен олар, к?н бата Кекiлiктау баурайына келдi. Ауылдан алып келген киiз ?й тiгiлiп, Шапыраштылар берген ?ойларды соя бастады.

Шал ж?ре алмай ?ал?анымен, есте са?тау ?абылетiнi? ?лi мы?ты екенiн бай?ады Шо?. Сайрап кеттi. То?санда?ы шалды? зеректiгiне Шо? та? ?алды. Бар о?и?аны, кеше бол?андай, есiнде са?тап ?алыпты. ??гiменi бастап м?дiрсiз с?йлеп отыр.

– Кенесары ?скерлерi Майт?бе баурайына келiп то?та?ан едi. Сол жа?ымызда?ы анау жат?ан Алмалы сайы. Одан ?рi Шу ?зенi. Кенесары жоспары Орман манапты? ?скерiне Шу ?зенiнi? бер жа?ынан тиiсу болатын. Б?л ара со?ысу?а ?ыр?ыздар?а ?олайсыз болатын. Оларды? ?ашып кетуiне м?мкiндiгi жо? едi. Кенесары соны? б?рiн ойластыр?ан едi, хан соны т?сiнiп осы жердi та?дап ал?ан. ?зен мен сай арасында ?ысып, Орман манапты? ?скерiн жо? ету ойы болатын.

Т?с ауа келдiк де сонда к?тiп жатты?. ?арауыл?а ?ой?ан адамдар ерте?iне к?н шы?а Орман манап пен ?лiшер ??шбегiнi? Пiшпек жа?тан келе жат?анын хабарлады. Кекiлiк тау биiгiне к?терiлген олар т?менде жат?ан Кенесары ?скерiн к?рiп, сол арада т?рып алды. Оларда орыстар берген ?ару-жара? барын хан естiген. Содан кеш болды, бiра? олар сол орнынан ?оз?алмады. Кенесары б?лар келiсiмге келетiн т?рi бар екен деп, ?ш адамды жiберген едi. Бiраздан со? ?лгi адамны? екеуiн т?т?ындап алып ?алып, бiреуiн ?ана ?айтарыпты.

?лгi адам Орман манапты? с?лемiн айт?ан: «Кенесары тiрi т?р?анда келген жа?ына ?айтсын, оны жасамаса т?гел ?ырып тастаймыз» дептi. Мына с?з Кенесары ашуын тасытып жiбергендей болды. Хан Науызбайды, А?ыбайды, бас?а батырларын ша?ырып алып айт?ан, сендер екi б?йiрден тиiсi?дер. Мен осы арадан тiке барамын дедi. Оларды? ?скерлерi хан айт?ан екi ба?ыт?а кеттi. Кенесары ?скерлерi тура тарт?ан. Мен Кенесары ?скерiнде едiм. Т?беге жа?ындай бергенiмде артымыздан о? жауып кеттi. Ол орыстарды? от ?аруы екен. ?ш ?йы?таса? ойымызда жо?, орыстарды? от ?аруын ?кеп ?лгередi деген. Орман манапты? неге к?шейiп т?р?анын ендi бiлдiк. Шегiнуге м?мкiндiк жо?. Орыстар ?дейi кейiн ?айтармау ?шiн жолымызды б?геп, ?айтсе де Орман манап?а барып тисiн деп жасап жат?анын бiлдiк. Ендi не де болса Орман манапты? ?скерiн жарып ?ту керек. Бас?а амал жо? болатын. Кенесары мына от ?аруына т?к жасай алмайтынын т?сiнген болуы керек, кыр?ыздар?а ?арай кете бердi. Наурызбай да б?л жа?дайды сезiп ?ал?ан сия?ты, а?асыны? ?скерiмен ?осылу ?шiн бетiн Кекiлiк тауына ?арай б?рды, орыстар да оны т?сiне ?алып, ендi Наурызбай жолын б?геп, ат?ылай бастады. Не де болса да Орман ?скерiн жарып, ал?а кету керек. Бас?а амал жо?. Кенесарыны? ?зi баста?ан ?скер ал?а ?арай шапты. Осы кезде Орман манап ?скерлерi сада? о?ын ?аптатып жiбердi. Бiр жа?тан орыстарды? от ?аруы, екiншi жа?тан сада? о?тары ортасында ?алды?. Орман манап ?скерлерi Кенесары ?скерлерiн то?тата алмайтынын бiлiп, Кекiлiк тауыны? ар жа?ына ?арай кеттi. ?лгi тау биiгiне шы?у ?шiн жарты ша?ырымдай жер бартын. Таудан ?тiп, ар жа?ына т?ссек, орыс пулеметiнен ??тыла алатынымыз?а к?зiмiз жеттi. Б?л ?мiрiмде орыстан ?у халы?ты к?ргенiм жо?. Ол жа?та да от ?аруын дайындап ?ой?ан екен. Ендi тау биiгiнен ?рi ?арай т?се баста?анымызда алдымыздан ат?ылай бастады. Бiз о? ?оршауды? iшiнде ?ал?анымызды бiлдiк. Ендi керi кетуге де жа?дай жо?. Кенесары жау?ан сада? о?ына да, пулеметке де ?арамады. Орман манап ?скерiнi? ар жа??а ?тiп кетпек ойы ?лi бар едi. Б?л кезде Кенесарыны? ?скерiнi? жартысы ?ырылып ?ал?ан. Кенесарыны? бар ойы ?ыр?ыздарды? ?скерiнi? iшiне кiрiп кетiп, орыстарды шатастыру болатын. ?йтеуiр, ?йтiп-б?йтiп, ?ыр?ыздарды? ?скерiмен араласты?. К?п ?скер жараланып, артта ?алды. Кенесарыны? ?олы мен Орман манап ?скерлерi арасында айтып болмас ай?ас басталды. ?лден уа?ытта Кенесарыны ?ста?дар деген ?ыр?ыздарды? даусы шы?ты. Мен де хан ?скерлерiнi? iшiнде ж?ргенмiн, мына ??ла?ыммен естiдiм, бiлезiк ар?ан таста?дар деген ай?ай шы?ты. Б?л кезде бiздi? ?атарымыз сиреп ?ал?ан едi. Орман манапты? ?скерлерi Кенесары?а бiрнеше бiлезiк ар?анды ла?тырды да, а?ыры соны? бiреуi д?л т?сiп, Кенесарыны ат ?стiнен с?йреп ?кеттi.

Та? алдына Наурызбай да сиреп ?ал?ан ?скерiмен жеттi. Бiреулер о?ан а?асыны? т?т?ын?а т?сiп ?ал?анын хабарлапты. Наурызбай к?зсiз батыр едi. Та? алдында ?ыр?ыздар?а ?арай шап?ан. Орман манапты? ?лкен ?олы да оны к?тiп т?р екен. О?ан да т?за? тастап, т?т?ындап алыпты.

Басшысы жо? ?скерде к?ш-?айрат болмай ма, есiмiз шы?ып кеткендей болды. К?н шы?а ?ал?ан ?скерлер ?айыра ай?ас?а шы?ып едi. Орыстар от ?аруымен ?айта атуды бастады. Ендi со?ысу емес, аман ?алуды ойлады?. Сай-саланы паналап, ?ркiм ?зi камымен кеттi. Бiраз адамдар Орман манап ?скерiмен араласып кетiп, жанын са?тады. Орман манапты? ?скерлерi ендi бiзден ешкандай ?айран жо? екенiн бiлiп, Пiшпек жа??а шегiнiп кеттi.

Ендi А?ыбай баста?ан ?скер басшылары Кенесары мен Наурызбайды ??т?аруды? жолын ойластырып, же?iлгенiмiздi мойындап, Орман манап?а адамдар жiбердiк. Онда?ы ойлары ханды ?айтарып алма? едi. А?ыбай баста?ан ?скер басшылары келiсс?зге ?ыр?ыздар?а адам жiбердi. Соларды? арасында ол кезде жас кезiм, мен де бардым.

?ыр?ыздар арасында бiздi жа?тайтын адамдар бар едi. Солар?а келдiк. Солармен бiрiгiп, Орман манап?а кiсi жiбердiк. Ол ?зi келмедi. ?асында ж?рген адамдарды? бiреуiн жiберiптi. Олар айт?ан: «А?айынды екеуiне де о? тиген екен, екеуi де сол арада ?айтыс болды». Бiз о?ан сене ?оймады?. А?ыры болма?ан со? айтты?, олай болса с?йегiн берi?дер дедiк.

Олар ерте? б?рсiк?нiмен соза бердi. Оларды? м?нысы ?улы? екенiн т?сiндiк. А?ыры бiзге сыбыс хабар келдi. ?енесары да, Наурызбай да тiрi екен деген с?з жеттi. ?ыр?ыздар бiр м?мiлеге келер деген оймен жата бердiк. Арада бiраз уа?ыт ?ткен со?, Кенесарыны? басын кесiп, орыстар?а бергенi туралы с?з жеттi. О?ан да сене ?оймады?. Оны? басын орыстар?а ?алай бередi. Б?ны? арты ?лкен жанжал болатынын олар да, бiз де т?сiнiп отыр едiк.

Артынша Орман манапты? адамдары т?н iшiнде Кенесары мен Наурызбайды? ?ашып кеткенi туралы с?з шы?арды. Б??ан да сене ?оймады?. Олар ?ашып кетсе, бiзбен неге хабарласпайды? Содан жата бердiк. Бiзге орыстар да, ?ыр?ыздар да тиiседi. Та?ы бiраз уа?ыт ?ткеннен кейiн та?ы бiр жаманат хабар жеттi. Орыстар жолай Кенесары мен iнiсiн ?стап алып, басын кесiп алыпты деген суы? хабар…

Арада бiраз уа?ыт ?ттi. Ендi екеуiнi? де тiрi еместiгiне к?зiмiз ?бден жеткендей болды. Бiр ай ?ткенде ?аза?тарды? со?ына орыстар шам алып т?сiп алды. Ана жерде, мына жерде ?аза?тарды ?лтiрiп кетiптi деген с?здер шы?ып жатты. Ма?ан да жан керек, ?лы ж?з ?аза?тарыны? iшiнен таныс тауып, соларды? арасына барып бас сау?аладым. Содан ?йтеуiр, тiрi ?алдым. Шапыраштыны? ?ызына ?йлендiм. Содан осы к?нге жеттiм.

Шо? отырып ойла?ан едi, орыстар ?ыр?ыздарды ?ор?ытып, Кенесарыны ?лтiрткен болды ?ой. Кенесары туралы ??гiме бол?анда, сонау жылдары орыстар айт?ан, сендердi? хандары?ды ?лтiрген ?здерi?нi? туыстары? дейтiн. Б?л екi елдi шатастыру амалы екенiн Шо? ендi аны? т?сiнгендей болды. ?азiр мына адамны? айт?анынан кейiн Шо? с?з бастап кеткен едi:

– Орыстар мен ?ыр?ыздар ?ана емес, мына таулар да Кенесарыны? жауы бол?ан т?рiздi. Алдында орыстар Сарыар?аны? ке? жазы?ында Кенесарымен ?анша со?ысты. Бiрiнде де орыстар же?iске толы? жете алмады. Сарыар?аны? ке? даласында ж?ргенде м?мкiн же?е алмай кетуi де м?мкiн едi-ау. Ол ке? далада ж?рiп со?ысуды? айла-т?сiлiн бiлiп ал?ан. Ке? даладан кетуi Кенесарыны? ?лкен ?ателiгi, – деп Шо? ?зiнше ?орытынды жасады.

Б?лар Кенесары жауынгерлерiнi? с?йегi ?ал?ан жерлерге ??ран о?ып, ??дайы жасап отыр?анда бiр топ ?ыр?ыздар келдi. Б?лар ?аза?тармен к?ршiлес отыр?ан ??дандалы ?ыр?ыздар екен. Дос к??iлдi ?ыр?ыздар болып шы?ты. Бiреуi т?рып с?з бастады.

– Сiздердi? алыстан келгендерi?iздi естiп жатырмыз. Не айтамыз, аруа?тарды? жат?ан жерi жайлы болсын. Бiздiн ауыл?а ж?рiп ?она? болы?ыздар, – дедi.

– Мынаны? айтып т?р?ан с?зiн ?ара, ?аза?ты? со??ы ханын ?лтiредi де, ендi келiп ?она? бол дейдi. Бармаймыз, – дедi бiр болыс.

– Сiздер не айтып отырсыздар? ?азiр Кенесарыны ?лтiрген Орман манапты? ?зi де жо?. Оны? да с?йегi ?урап ?ал?ан шы?ар. ?аза?тар мен ?ыр?ыз арасында?ы туыс?анды?, досты?ты ешкiм жо??а шы?ара алмайды. Бiз досты? пейiлдегi адамдармыз. Сонды?тан келiп отырмыз. – ?ыр?ыздарды бастап келген адамны? с?зi едi б?л.

– Сендер ?атыспаса?дар, аталары? ?атыс?ан, – дедi та?ы да бiр болыс отырып.

– Болар iс болды. Ендi оны т?зете алмаймыз. ?ыр?ыз еш?ашан ?аза??а ?арсы бармайды. Б?л орыстарды? айдауымен амалсыздан бол?ан со?ыс, – дедi Шо?.

Шо?ны? б?л с?зiнде шынды? жат?анын сезгендей болды ж?рт. Бiра? ана орыстарды? басшысы бiлiп ?алса п?ле бола ма деп ?ор?ып т?р едi болыстар. Со?ан орай с?йледi Шо?:

– Бiздер орыс?а бiржола т?уелдi бол?ан халы?пыз. Ал сiздер ?лi толы? ба?ын?ан жо?сыздар. Бiздi? бiр дастархан басына отыруымыз, сiздерге де пайдалы емес, ерте?гi к?нi орыстар бiлiп ?алса п?ле жасайды. Осы келгендерi?iзге рахмет. Бiз бара алмаймыз, – дедi.

– Бiзге орыстар ?шiгiп ендi не iстейдi? Ж?рi?дер бiздi? ауыл?а… Сол арада Ар?а ?аза?тары екiге жарылып кеттi. Бiрi барайы? десе, екiншi топ бармайы? дейдi.

Шо? ?асына ерiп келген казак-орыспен, татармен а?ылдас?ан. Шо? олар?а ретiн келтiрiп айт?ан.

– Мына ?ыр?ыздар ерте? бiз кеткен со? к?ршi отыр?ан ?аза?тар?а ?шiгiп алады. Малдарын ?рлайды. Содан кейiн б?л жа?ты? ?аза?тарынан да бiзге ?кпе-ренiш туады. Сонды?тан бар?анымыз д?рыс болатын шы?ар, – дедi.

К?н сайын жыл?ыларды ?рлап ж?ргендер арасында осылар?а да к?дiктерi бар едi оларды?. Содан кейiн б?ларды ашындыруды? ж?нi жо? екенiн бiлген олар да. А?ыры татар аудармашы мен казак-орыс екеуi о?ашаланып отырып а?ылдас?ан. Шо?дарды? айт?анымен келiскен едi. ?лгi с?з оларды? да к??iлдерiне ?он?ан т?рiздi. Ар?а ?аза?тары ?ыр?ыздар аулына бар?ан едi. Олар естерi ?алмай, жа?сылап ?арсы алды.

Алдында барып ?она?тарды ша?ыр?ан адам айтып келген болатын аулына: «Араларында бiр Шо? есiмдi адам бар екен. Сол ?ыр?ыз ?ой деймiн. Айт?ан с?здерiнi? б?рi шо?. ?аза?тан ондай адам шы?атынына к?дiк келтiремiн. К?п бiлетiн т?рiздi. ?асында?ы екi орыспен ??гiмелесiп, бiраз шаруаны сол реттеп бердi. С?здi? ж?нiн келтiре айтатын адам екен. ?зi орысша?а а?ып т?р».

?она?тар келiп дастархан басына жай?ас?ан со? ауыл ?лкенi с?з ?оз?ады.

– Аралары?да Шо? дейтiн адам бар екен. Осы уа?ыт?а дейiн ?аза?тарды? арасынан ондай есiмдi естiген жо? едiк. ?аза?тарды? iшiне сi?iсiп кеткен ?ыр?ыз емес пе?

– Ол айтып отыр?ан ?ыр?ызы?ыз мен боламын. ?ш ?айнаса ?ыр?ыз?а сорпам ?осылмайды. Мен ?аза? боламын. Бiра? мен сiздерден ?ашпаймын. ?аза берсек, ар?ы тегiмiз бiр халы?пыз ?ой. Неге ?ашамын?!

– Ендеше, неге бармаймын деп айтасы?дар ал?аш?ыда. Ша?ыр?ан ?она??а келмеуге бола ма екен. ?она?тан ?ашу ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да д?ст?рiнде жо?. Осы дастархан ?ыр?ыз бен ?аза?тар?а сан рет жайыл?ан. Орман манап пен Кенесары ?анша со?ыс?анымен, дастарханымыз б?лiнуге тиiстi емес.

– А?асы, д?рыс айтасыз, бiз сiздердi? ерте?гi жа?дайлары?ызды ойлап айтып отырмыз ?ой. Бiз ерте? кетемiз, кейiн Кенесарыны? туыс?андарын ?она? еттi?дер деп, сiздерге орыстар маза бермей ж?рсе ?айтесiздер?

– Бiз орыстан ?оры?паймыз, ?аза?тан ?ор?амыз…

Осы жерде бiр с?здi айтуды? ж?нi келiп ?алды. Шо? сол арада айтып сал?ан.

– ?оры?са?ыздар, ?аза?ты? ханын ?лтiрмес едi?iздер…

– Ешбiр ?ыр?ыз Кенесарыны жау?а бала?ан жо?. Орман манап ?ой, орыстардан ?ор?ып жаса?ан оны…

– Ол бiреу, сiздер к?псiздер. ?лкендерi?iз айтпай ма, ?аза? туыс халы?, олармен со?ыспайы? деп, Орман манап?а?

– Айт?анда, сiздердi? хандары?ыз болды ма, айт?аныма к?нбесе?дер ?лтiремiн, ?ырамын-жоямын?а басты ?ой. Сол с?зi ?зiне жау болды. Ол соны жасап т?р?анда ?ыр?ыздар не iстеуi керек едi?

Шо? к?зi к?рмесе де естiген, артынан ермеген Орта ж?з ?аза?тарыны? ?зiн Кенесары ?ор?ытып, ермегендердi? малдарын тартып ?кеткенiн бiлетiн. Шо? ойланып ?алды, «?аза?тар?а жаса?ан ?ысасты?ын ?ыр?ыздар?а жасама?шы бол?ан екен ?ой». С?л ?нсiз отырып барып Шо?:

– Б?л с?зi?iзде шынды? жатыр. Кенесары да, Орман манап та бiр ауызды болма?ан со? сондай к?йге жеттi. ?аза? та талай жерде содан тая? жеп ж?р. Осы отыр?ан ?аза?тар алдында сiздер ?анша кiн?лi болып отырса?дар да кешiрiм с?раймыз. Бiздi? ханымызды? ?лгi жiберген ?ателiгi ?шiн…