Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Шо? Омарды? б?л арада ?кесiнi? ояз?а берген аттарын айтып отыр?анын бiлдi. Мен берген жо?пын деп бас тарту?а болмайды.

– Ол жа?ын есепке алса?, б?л ж?нiнде сен бая?ыда болыс болмай т?рып-а? менен асып кеткенсi?. Бiз орыстан ?ор?амыз. Сонды?тан солай жасаймыз. ?йтпесек, елдiгiмiздi ??ртып жiбередi. – Шо? содан кейiн дастархан басында отыр?ан бес казак-орысты к?рсеттi.

– Б?л орыстар осы отыр?ан сiздерден ж?з ж?йрiк ат алып кетпекшi. Б?л патшанын н?скауы к?рiнедi. Дауласпайы?, ренжiспейiк, сол с?ра?ан аттарын берейiк. Оны жасамаса?дар к?шпен алады, – дедi Шо?.

Отыр?андар ?ндемей ?алды. Б?рiнде де бiр пiкiр к??iлдерiнде туындай ?ал?ан. Шо? м?ны ояз?а, губернатор?а жа?ымпазданып жасап отыр деп болжа?ан. Шо? б?лар айтпаса да бiлiп отыр едi. Елдi? ?андай к??iл-к?йде отыр?анын бiлiп, сезiп отыр?ан. Содан кейiн айт?ан:

– Орыстар ?аза?тан с?рамайды, талап етедi. Ал бермесе?дер бая?ыдай ?скер шы?арып, тартып алады ?ой. Осында оны кейбiреулерi? бiлесi?дер. Тартып ал?аны д?рыс па, ?лде ?з ?олы?мен берген д?рыс па? Соны ойла?дар. Бiз ай?айла?анмен, т?к жасай алмаймыз. Ал айт?анын жасаса?, ?аза??а к?з?арастары ?згередi. За?дарын да ж?мсарта бередi. Бiз ?шiн ?айсы д?рыс, соны ойланып к?рi?iздер. Тартып ал?аны д?рыс па, ?лде ?з еркiмiзбен бергенiмiз ж?н бе? Б?рiбiр алады, одан да ?з ?олымыздан берейiк. Орыс басты?тарды? тiлiн алмау бiзге еш?андай пайда ?келмейдi. Менiмен бiрге ерiп бар?ан болыстар?а да осындай тапсырмалар бердi. Сенбесе?дер мына к?ршi отыр?ан Темештерден кiсi жiберiп бiлi?дер, – дедi. С?зiнi? со?ында: – Сiздер созып жiбермей, осы ж?маны? iшiнде мына орыс-казактар?а ?кеп тапсыры?дар. Н?ра бойында отыр?ан ?рбiр болыс ?арауында?ы Алтай, ?арпы?тарды? байлары ж?йрiк аттарын ?кеп тапсыруы керек. Байлар ты?ып ?алуды ойламасын. Мен ?ай байда ?андай ж?йрiк барын бiлемiн. Ж?йрiк бол?анда, ж?йрiктi? ж?йрiгiн берi?iздер. Мен есептеп ?ойдым, болыстарда?ы ?рбiр байлар екеуден, ?шеуден ?ана келедi. Саранды? жасама?дар. Оны? арты жа?сы болмайды. Соны естен шы?арма?дар. – Шо? осымен с?зiн ая?та?ан едi.

Не болады, не болмайды деген жо?, болыстар, билер ?нсiз кеткен. Шо? оларды? ?андай к??iл-к?йде кетiп бара жат?андарын бiле ?алды да, оларды? ?ндемеуi Шо??а ?намады, содан кейiн айт?ан:

– Мен сiздерге та?ы да айтамын, б?л патшаны? тапсырмасы. Бермесе?дер тартып алады. Ол жа?сы емес, е? д?рыс жолы ай?айласпай, дауласпай ?з ?олымыздан берейiк, сонда жаманатты болмаймыз…

Омар болыс кетiп бала жатып айт?ан:

– Сiз, Шо?ке, ?ызы? с?йлейсiз, ол аттар болыстардiкi емес, байлардiкi, оны сiз жа?сы бiлесiз. Сонда солардан тартып ?перемiз бе?

– Сенi сол туыс?андары?, билер болыс етiп сайлады. Оны ояз ?олдады.

Айт?анды орындай алмаса?, неге болыс болып отырсы??

Шо?ны? мына «алмаса? несiне болыс болып отырсы?» деген с?зiнен кейiн Омар да, бас?а болыстар ?ндемей ?ал?ан. Б?л ?ндемеуде бiр сыр бар екенi? бiлдi Шо?, бiра? ?лiптi? артын к?тiп, бас?а с?з айт?ан жо?. Дегенмен, м?ны? арты ?лкен дау болатынын iшi сезiп отыр едi. Дауды? бастамасы Омарды? ?лгi с?зi екенiн сездi. Арада екi к?н ?ткен со? Шо? Омар?а адам жiбердi, о?ан хатты ?осып жазып жiберген едi. Онда жаз?ан едi: «Омар, сен уа?ытында орындамаса?, екiншi рет „та?ыр Омар“ атанасы?. Б?л орыннан шы?арып тастайды. Ояз сенi? ?анша бергенi?е ?арамай, осы тапсырманы орындамаса? т?рмеге де отырасы?. Оны басы?да?ы шашы?дай к?р!» ?анша дегенмен, «Бес береннi?» iшiндегi а?ылдысы да, мы?тысы да осы Омар едi. Шо? с?зiне т?сiне ?алды да, туыс?аны Сапа?ты? балаларынан бастап, бiр к?н ?ткенде аттарды ?кеп берген. Алайда, к?п болыстарда?ы байлар ?нсiз жатыр едi. Ендi бiрге ерiп келген казак-орыстар мазасыздана баста?ан. Шо? олар?а айт?ан: «Сендер шыда?дар, мен сендерге осында ж?рерде айттым ?ой, ?аза?тар ж?йрiк аттарын ?асында жат?ан ?йелдерiнен де жа?сы к?редi. Ойланып, тол?анып алсын». – Келгелi оларды? к?ла?тарына осы с?здi Шон ??йып отыр?ан едi.

Орыс-казактар ендi мына жайды? м?нiн т?сiнген болуы керек, шыдады. Бiра? та Шо?нын ?зi шыдай алмады. ?йiмк?лдi? т?ркiн ж?ртына т?рт к?н ?ткен со? ат шаптыр?ан едi. Олардын осы уа?ыт?а дейiн ?ндемей жат?анына ренжiп ?ал?ан. Губернаторды? айт?аны? орындамай, абыройымыз т?гiлейiн деп отыр. Сол жа?ын ойла?ыз деген м?нмен хат жаз?ан едi. Азна Шо?нын хатын о?ып шы?ып, а?айындас ?ш болысты? басшыларына ?зi барды. Жасы ?лкен Азна Т?ти баста?ан ?ш болысты?, ?ш рудын билерiне жолы?ып айт?ан едi: «Шо? А?моладан ?скер ша?ыратынын айтып жiберiптi». Б?л Азнаны? ?зiнше ?улы?ы едi. ?лгi с?здi? ?серi мы?ты болды. Арада та?ы екi к?н ?ткенде ?йiмк?лдi? т?ркiн ж?рты мен о?ан а?айындас Кареке мен М?раттар айтыл?ан жыл?ыларын ?келген. Оны ?зiне с?з келтiрмеу ?шiн атасы ?йымдастырып отыр?анын Шо? бiлдi.

Орыс-казактар да ку екен, олардын шын ж?йрiктерiн бай?ап к?рiп, на?ыз ж?йрiгiн алып, бiразын кейiн ?айтар?ан. Шо? ат ?келген адамдар?а ренiш бiлдiрiп, Азна атасына, Т?тиге, Байхан?а арнайы адам жiберген: «Берсе ж?йрiктерiн берсiн. ?йтпесе, бермей-а? ?ойсын, бос?а ?ят?а ?аламыз», – деген.

Шо? с?лемiн естiп, Азна байларды ?ол?а ал?ан болуы керек, бас?а ж?йрiктерiн ?кеп берген. Бiра? ?лi де к?п болыстар ?н-т?нсiз жатыр едi. Арада та?ы бiрнеше к?н ?ттi. Ендi келген казак-орыстар ?айыра мазасызды? к?рсете бастады. Шо? олар?а то?тау с?з айт?ан:

– Сiздер шыда?ыздар, – дей келiп ?уелiде айт?ан с?зiн ?айталап айт?ан, – мен сiздерге айттым ?ой, киргиздар ж?йрiк аттарын ?йелiнен де жа?сы к?редi. – Шыда?дар деп бiрнеше рет ?айталап айт?ан. Шо?нын б?дан бас?а айтар с?зi жо? болатын. Казак-орыстар б?л с?зде шынды? жат?анын т?сiнгендей, шыдап ба?ты. Б?ларды? да ?аза?тарды? аттарын ?йелдерiнен жа?сы к?ретiнiне ендi к?здерi бiржола жете баста?ан едi.

Бiр к?нi казак-орысты? басты?ы айт?ан: «Бiр-екi байды, билердi, болыстарды А?мола?а айдап апарса? ?айтедi?» Олар да ат алу?а бас?а болыстар?а кеткен казактармен хабарласып отыр?ан едi. Олар ?андай шара ?олданып жат?андарын айтып келген. А?мола?а апарып бiразын екi-?ш к?н т?рмеде ?стап едi, айт?андарын ойда?ыдай орында?анын айтып келген. Бас?а болыстар?а бар?ан казактар тиесiлi аттарын осылай зорлап жинап алып жат?анын Шо? естiп отыр?ан едi. Соны Шо? ма??лдаса, ?олдарында ?аруы бар б?лар ?азiр iске кiрiсетiнiн бiлiп отыр едi. Казактар Шо? аузынан тек бiр с?з к?тiп отыр?ан.

– Олары? за??а ?айшы болады, ?з еркiлерi?мен берсiн деген жо? па басты?тары?. Тартып алу?а, к?ш к?рсетуге болмайды, – дедi Шо?.

– Ендеше мынау не, губернатор тапсырмасын орындамай отыр ?лi?

– Орындайды, – дедi Шо?. Оны жасаса б?кiл То?а руында ренiш тудыратынын Шо? бiлiп отыр?ан. Казактарды? айт?анын к??iлi ?аламады.

Байлар?а айт?анын жасататын ?зiнi? де бiр ?дiсi болатын. Ол осы ма?айды? ?рыларына п?леннi? п?ленше ж?йрiгiн алып кел десе, олар?а сездiрмей-а? алып келетiнiн бiлiп отыр?ан. Бiра? Шо? о?ан да бармады. Ол туралы мына жерде айтпады. С?зiнi? со?ында айт?ан:

– Сендердi? к?ш к?рсетулерi? д?рыс емес. Ал губернаторды? алдында мен ?зiм жауап беремiн. Сендер тек шыда?дар!

Орыс-казактарды? басты?ы мына с?зден кейiн айтары таусыл?андай, ?ндемей ?алды. Бiра? оларды? ?атты ренжiп отыр?анын бiлдi Шо?.

Орыс мiнезiн жа?сы бiлетiн Шо? оларды к??iлдендiру ?шiн Захар заемкасына Ахметжанды жiберiп, ?олдан ашыт?ан ара? ал?ызып бердi. Ара? iшiп ал?ан орыс-каза?тар ж?н с?зге келiп, Шо?мен д?рыстап с?йлесе бастады.

– Шо? Тел?озинович, не жасаса?ыз да ?зi?iз бiлi?iз. Бiз к?туге дайынбыз, – дедi т?рт казакты? басты?ы, бiраз ара? iшiп ал?ан со?. Оларды? ашуы басылды. Шо? Захарды? ара?ын берiп осыны жасады да отырды.

?аза? айт?андай, тама?ы то?, к?йлектерi к?к, жата бердi олар да. К?нiнде т?рт-бес мезгiл тама?ын ?йiмк?лге дайындатып т?рды. Олар да Шо?нын м?ндай ?ызметiне риза едi. Ендi басы арты? с?з айтпайтын болды. Жата бердi.

Орыс-казактарды? емес, ендi Шо?ны? ?зiнi? шыдамы бiттi. Б?л жолы iргелес отыр?ан Жыланды болысыны? билерi мен болысы ?алма?анбеттi ша?ырды. Бiрде-бiр ж?йрiк ?келмей жат?ан осы Жыланды болысы едi. Б?л жолы да ?ткен жол?ыдай ?айыра дастархан жасалып, ??гiме басталды. Шо? б?л жолы да ешкiмде де жекелеп тиiскен жо?. Б?рiне арнап с?йледi:

– Сiздер ?ткен сайлауда мына ?алма?анбеттi жа?тап с?йледi?дер. ?з алдына болыс болды?дар. Мен ендi сендермен б?дан былай с?йлеспеймiн. Ж?йрiктер жайында келесi жолы оязды? алдына барып, ?здерi? жауап бересi?дер. Б?л менi? сiздермен со??ы с?зiм, ?келетiн ж?йрiктерi?дi ?келесi?дер ме, ?лде ?келмейсi?дер ме, соны бiлгелi ша?ырдым. Б?дан кейiн сендермен ??гiме бiтедi. Келесi жолы анау ояз алдына барып айтасы?дар. Та?ы да ескертетiнiм, б?л губернаторды? тапсырмасы. Ояз сендердi аямайды. Менi? б?л с?зiме сенбесе?дер, казiр екi-?шеуi? мына орыс-казактармен бiрге А?мола?а барасындар!

Мына с?з б?рiнен б?рын ?алма?анбетке ауыр тиген болуы керек, ол отырып:

– Шо?ке, мен б?рiне айттым, бiрi тiлiмдi алмайды.

Шо? болысты? аузынан мына с?здi естiп ашуланып ?алды да, билерге арна?андай етiп:

– ?ткен екi сайлауда да осы ?алма?анбеттi ?олдады?дар. Ендi мыналары? не? Осындай ?иын жа?дайда неге ?олдамайсы?дар. ?араулары?да?ы ана а?айын байларды ша?ырып алып айтпайсы?дар ма? ?алма?анбет жас. Ал сендердi? ел алдында беделдерi? бар, – дедi.

А??ош?арды? бiр биi:

– Шо?ке, байларды? кеуделi екенiн бiлесiз. Солар ?алма?анбеттi жас дей ме, кейде бiздi? тiлiмiздi де алмай кетедi. С?зiмiздi ты?дамай отыр.

– Олай болса ?азiр соларды? есiмдерiн ма?ан айты?дар. Болыс пен билерге ба?ынба?ан ол ?андай байлар? Сiздердi? тiлдерi?iздi алмаса А?молада ал?ызады. Сiбiрге айдатса, жан ?ымбат па, мал кымбат ба, сонда бiледi.

Карбышев кетерiнде орнына Ыбырайды емес, Герасимовты ?ойып кеткен. Онымен Риза ар?ылы хабарласып отыр едi. Ол ?ткен жолы айтыпты: «Шо? Тел?озин, ?ай би, ?ай болыс тiлiн алмай отыр, ма?ан хабарлассын. Мен м?нда ?скер жiберiп, ша?ырып алып, ?зiм с?йлесемiн».

Туыс адамдар?а ондайды жасауды Шо? лайы?сыз к?рдi. Оларды? неден ?ор?атынын бiлiп ал?ан. Сiбiр десе з?релерi ?шатынын бiлетiн. ?ай жерде болмасын ?ор?ыту?а келгенде осылай с?йлейтiн. ?йтпесе, бастарына бас?а с?з ?онбайтынын Шо? бiлiп ал?ан.

?лгi с?з д?л нысана?а тигендей болды. «Олай болса, ояз алдында жауап бересi?дер». Б?л с?здi? м?нiн билер де т?сiнiп отыр едi. ?стал?ан байларды? туыстары ?здерiне маза бермейтiнiн сезетiн. Билер екi отты? арасында ?ал?андай ?ысылып отыр едi. ?й арасында?ы жанжал к?шейiп кететiнiн бiлдi. ?алма?анбет сол арада ?зiнi? пысы?ты?ына салып:

– П?ленше, т?генше, сiз ана туысы?ыз?а айты?ыз, ж?йрiктерiн ?келсiн деп неге айтпайсыз?

Б?л ?алма?анбет тарапынан шы??ан ?тымды с?з едi, байлар?а да, билерге де тиiп жат?ан с?з едi.

– Ал оны жасамаса?ыздар, Шо?ке?нi? айт?аны болады. А?мола?а барып, ояз алдында жауап бересiздер. Мен б?дан кейiн сiздерге с?з айтпаймын, – деп бiтiрдi с?з ая?ын ол.

Шо? ?алма?анбеттi? а?ылы шамалы бол?анымен ?улы?ы мол екенiн бiлетiн. ?азiр сонысына салып отыр?анын бiрден т?сiндi. Билерге ?здерiне жа?ын туыс?андарын ?ол?а алуды ж?ктеп, билердi ?стауды? бiр жолы екенiн болыс да т?сiне ?ал?ан?а ??сайды. Билердi? бiразы ?артай?ан адамдар едi. ?алма?анбеттi? айт?анын жасамаса ?ят?а ?алатынын к?рi билер т?сiнiп отыр едi. Шо? отырып айт?ан:

– Сен ?алма?анбет мына билерден б?рын асы?па! Ал сiздер ж?йрiктi бермеймiн деген туыстарды осында алып келi?iздер. Мен ?уелi олармен ?зiм с?йлесiп к?рейiн. Ал егер к?нбесе, мына орыс-казактармен А?мола?а айдайы?. – С?зiнi? к?шiн молайту ?шiн Шо? айт?ан: – сiздердi? тiлдерi?iздi алмайтын олар ?андай туыс?ан адамдар? Олардан аттарды к?шпен аламыз да, ал сiздер билiктен кетесiздер.

Мына с?здi? ?серi к?штi болды да, билер ?оз?ала?тап, орындарына отыра алмай кеттi. Шо? оларды? б?л к?йiн т?сiне ?алды да айтарын терендете, болыс?а к?ш бергендей етiп айт?ан:

– ?уелiде ?алма?анбеттi ?здерi? сайлады?дар, ендi оны неге ?олдамайсы?дар. Билер ?олдамаса, болыста ?андай билiк болады? Сен, ?алма?анбет, ?ялма, б?дан былай ?ай би тiлдi алмайды ма?ан келiп айт. Бая?ы ?аза? заманы емес, ояз?а айтамыз да, билiктен шы?арып жiберемiз.

Бiр би отырып:

– Шо?ке болысты? ж?мысына араласпайы? деп бiз ?ой?ан едiк…

Б?л с?здi ?улы?пен айтып отыр?анын Шо? бiле ?алды да:

– Олай болмайды, мына ж?мыс бидiкi, анау болыстiкi деп б?луге болмайды. Б?рiне де орта? шаруа. Мен сiздерге ?ткен жолы да айт?анмын, б?л шаруаны тапсырып отыр?ан анау губернатор екенiн ескерткенмiн. ?азiр де айтып отырмын. ?алай с?зге т?сiнбейтiн адамсыздар. Онда ?андай к?ш бар екенiн бiлесi?дер. Ерегiссе ж?йрiктердi ?ана емес, ?здерiндi де айдап ?кетедi. Анау надан туыстары?ыз?а д?рыстап айтасыздар ма? Кенесары?а к?мектескендерге не жаса?анын бiлдi?дер ?ой. Одан зор?ысын жасайды.

Отыр?ан билер Кенесары?а к?мектескен адамдар?а не жаса?анын жа?сы бiлетiн. Б?лардын арасында сонау Кенесары заманында?ы жа?дайды жа?сы бiлетiн билер де бар едi. К?рi адамдар керемет, ?ор?а? болады екен. Оларды? тiптен ?ор?ып кеткенiн Шо? да бай?ап отыр?ан.