Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Солар ?келiп т?р. Мен б?л аттарды жа?сы бiлемiн. Б?л ма?айда б?лардан арты? жыл?ы жо?.

А?ыры Байсарыдан екi ж?йрiктi алып ?ал?ан. Ендi казактар ?айту?а жиналып т?р?ан едi. Шо? оларды шы?арып салу?а сырт?а шы?ты. Жыл?ыларды? iшiнен ?лгi Байсары ?келген Кербестiнi? екi т??ымын к?рген. Шо? т?рып айт?ан казактар басты?ына:

– Ана екi атты тастап кетi?дер, – дедi. Ол с?зге т?сiнбей:

– Неге? – дедi.

– Мен генерал?а ж?з жыл?ы беремiн дегенмiн. Ж?з екi жыл?ы беремiн деген жо?пын.

Аз уа?ыт бiрге бол?анда казактар Шо? мiнезiн т?сiнiп ?ал?ан. Еште?е айтпады, тастап кеткен болатын. Олар кеткен со? Шо? айтты ?кесiне:

– Сiз анау Елгелдiлерге анау ж?йрiгiн апарып берi?iз!

– Неге апарамын? Мен ана орыстар?а т?рт жыл?ы бердiм.

– Тел?озы, екi ауылды? арасында жанжалды та?ы ?оздыр?алы отырмысы?? Апарып бер деген со?, апарып бер!

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiн т?сiндi де апарып берген. А?сары М?хамеджан екi ж?йрiктi алып келгенде Байсары ?ор?ып кеткен. Не iстерiн бiлмей ?алды. Шо?ны? ?андай iстi болсын ая?сыз ?алдырмайтынын бiлетiн. С?йтiп ж?ргенде iнiсi Еркесары ?айтыс болды. А?сары бiлетiн, со??ы дауды? б?рi а?асы ?айтыс бол?аннан туындап ж?ргенiн. Шо? аулына хабарлау?а iнiсi Байсарыны жiберген едi. Ерназарлар?а хабар келдi. Тел?озы бар?ысы келмеп едi. Шо? айт?ан:

– Таубай аруа?ы ?шiн барып ?айтайы?.

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiнде бiр ж?н барын сезiп, бар?ан едi. Б?л келiс екi ру арасын не жа?ындат?ан, не алыстат?ан жо?. Бiр т?сiнiксiз жа?дайда ?ал?ан едi. Екi жа? та ?ндемей ж?ре бердi. Бiра? iштерiнде бiр-бiрiне деген ашу бар едi.

Бейм?лiм жiгiт

Шо?ны? кейде табан аудармай т?рт-бес к?н отырып жазу жазатын ?детi бар едi, б?гiн басы ауыра баста?ан со? ?ой?ан. Со??ы кезде анау жас кезiндегiдей, ?олына ?арша?а алып к?л жа?алап кететiн ?детi болушы едi. Б?гiн де с?йткен. Та?ерте? тама? iшiп ал?ан со? колына ?зi ?нататын к?к ?аршы?аны ?ондырып алып таяу жердегi к?лге кеткен. ?детте, жас кезiндегiдей ауылдан шал?айда жат?ан ??сы к?п к?лдерге бара бермейдi, осы ма?айда?ы, ауыл iргесiндегi к?лсыма?тар?а барады. Шынында сырт?а шы?ып бiраз ж?ргеннен кейiн басыны? ауыр?аны басылып кететiн. Б?гiн басыны? ауыр?аны басыл?ан со?, жазу?а бiр шабыты ашылды ма, к?л жа?асында к?п ж?рмей, ауыл?а ?айт?ан.

Ел бол?ан со? дау-жанжалсыз болмай т?рмайды. Кеше Жаба?ылар ауылынан бiр кедей адам iргеде отыр?ан орыстар бiр сиырын ?стап алып бермей отыр?анын айтып келген. Шо? б?рiн т?сiнiп отыр едi, огородтарына т?скен со? ?стап отыр?анын бiлген, содан о?ан ?рсып, оларды? егiнiне неге малдары?ды жiбересiндер деп, бiраз ренiш бiлдiрiп жiберген. Шо? б?рiне т?сiнген. Б?л арада мына адамны? шаруасында ?исы?ты? бар екенiн бiлген, сонды?тан Захар заемкасыны? старостасымен с?йлескiсi келмей отыр едi. Сиырды ?айтар?анымен ?зiне та?ы бiр талап ?оятынын бiлдi. Салы?ты азайтуды с?райды. Содан кейiн ?рi-берi ойланып Ахметжанды жiберген. М?нда?ы та?ы бiр ойы Шо?ны? Ахметжаныны? iскерлiгiн сынау болатын. Со??ы кезде ауыл арасында?ы дау?а билермен ?атар Ахметжанды жiберудi ?детке айналдыр?ан. ?кесiнi? айтуы бойынша оны болысты? ж?мыс?а, шаруа?а баулып ж?рген едi. Ахметжан да ерте?гiлiк ?кесi ж?мса?ан шаруа?а бар?ысы келмей, зор?а кеткен.

Шо? алдында Ахметжанды А?молада орысша бiраз о?ыт?ан, не екенiн бiлмейтiн, орысша о?у?а ??марлы?ы жо? едi оны?. ?йге ?айтып келе берген. Сонда да ?йде отыр?ызбайтын, Шо? Тел?озыныны? айтуымен баласын анда-мында?ы даулы м?селеге ж?мсай беретiн. Осылай бiртiндеп ?йрететiнiне ?мiтi бар едi. Б?гiн зор?а жiберген. «Ана адам ма?ан арыз айтып келiп отыр. Сонды?тан сенi ж?мсап отырмын. Сен мiндеттi т?рде барасы?» деген.

?аза?тар мен орыстар арасында бол?ан дау?а ептеген орысшасы бар Ахметжанды жiберiп, дауды шешуде баласыны? ?аншалы?ты ?абiлетi барын бай?ау едi м?нысы. ?рбiр осындай кездесулерден кейiн Ахметжан?а жiберген ?ателiктерiн айтып отыратын. ?кесiнi? м?нысын ол жа?тырмайтын. Амалсыздан баратын. Та?ерте? де сондай бiр мiнез к?рсеткен. Тел?озы да, Шо?ны? Ахметжанды ж?мса?анымен, онда еш?андай ы?ылас жо?ын бай?ап ж?ретiн. Бай?а?ыш, к?реген Тел?озы бiрде айт?ан: «Шо?, ана Оспанды неге ж?мсамайсы?, оны? ?абылетi Ахметжаннан ?лде?айда жо?ары т?р».

Шо? Оспан барса елден анау-мынауды с?ра?ыш екенiн бiлетiн. Содан кейiн оны ж?мсамайтын.

Болыстар-билер орындарына балаларын тартып жататын. Шо? болысты?тан кетсе, т?бiнде орнына Оспанды ?ой?ызу болатын Тел?озыны? ойы. ?лгiндей с?зден кейiн бiрде айт?ан: «оны? ?олынан болысты? келмейдi» деген.

Тел?озыны? айтар с?зi к?п едi, бiра? Шо?ны? к??iлiне ?арап айтпа?ан. Сонымен с?з бiтiп ?ал?ан. Тел?озы б?дан кейiн Шо??а айтпайтын бол?ан едi. Бiра? к??iлiнде болыс болу?а Ахметжаннан г?рi Оспан лайы?ты деген ой берiк орнап ?ал?ан.

Шо? ??стан келiп аттан т?стi. Кермеден Ахметжанны? атын к?ре алмады. Оны? тапсырмасын тындыр?ан со? сол жа?тан ?ыдырып кететiнi де бар едi. Шо? оны? ондай мiнезiн жа?тырмайды. Ы??ай айтып отырады, ?уелi шаруаны ?алай тындыр?аны?ды ма?ан айт, содан кейiн ?айда кетсе? де бара бер дейтiн. ?анша айтса да тiлiн ал?ыза алмай ж?р. Осы ?ылы?ына ?арай б?л бала берекесiздеу болады деп де ойлап ?оятыны да бар едi. Ахметжанны? Сарыто?а?а елiгiп, домбыра тартып, ?н салуы к?бейiп кеткен со??ы кезде. Шо? баласыны? онысын жа?тырмайтын. Оны? ?зi т?рiздi саясатпен к?бiрек айналысуын тiлейтiн. Оны? домбыра?а ??марлы?ы уа?ытша екенiн бiлетiн. Тере?деп жат?ан ?нерi жо? екенiн сезетiн. Дегенмен, б?л туралы ашы? еште?е айтпай ж?рген.

Аты мен ?аршы?асын ?йден шы??ан М?хаметжан?а бердi де ?зi ?й iргесiндегi к?ле?келеу жерге барып отырды. Б?л ?йiмк?лдi? Шо? даладан серуендеп келгенде отыратын арнайы жасатып ?ой?ан орынды?ы едi. Кейде осы жерде са?ат бойы бiр ой?а берiлiп отыратын. Б?лай отыр?анда ?асына келiп бiреу ойын б?зса жа?тырмай ?алатыны ж?не бар. Оны ?йiмк?л де, ?кесi Тел?озы да жа?сы т?сiнiп ал?ан. Сонды?тан мазаламайды, аула? ж?ретiн. Б?гiн к?н тымырсы?тау едi, ??с салып келген со? ш?лдеп келдi де, ?асына ?йiмк?лдi ша?ыртып алды. О?ан ш?лдеп отыр?анын айт?ан. ?ымыз ?ан ?ысымын к?терiп жiберетiн бол?ан со? со??ы кезде с?тке к?шкен. Оны бiлетiн ?йiмк?л пiсiрiлген с?ттi суы? су?а салып, м?здай етiп ?оятын. Бiр тоста?ан суы? с?ттi Шо??а ?кеп бердi.

– Шо?ке, ш?лдеп келдi?iз ?ой, мынаны iшi?iз, – дедi. М?здай суы? с?ттi iшiп жiберiп едi, ш?лi ?олма-?ол басылып, бiр рахат к?йге б?ленгендей болды. ?йелiнi? осындай ?ам?орлы?ына риза бол?андай едi. ?йiмк?л кетiп бара жат?ан, о?ан Шо?:

– ?асыма отыршы, – деп жанын к?рсетi. ?йiмк?л Шо? к?рсеткен жерге келiп жай?асты. Т?нде бiр жайсыз т?с к?рген едi, соны айтпа?шы болды да, бiра? айтпады Шо?. Бiраз ?нсiз отырып ?алды. К?йеуiнi? тарапынан еш?андай с?з болма?ан со?, ?йiмк?лде де л?м демедi. Отыра бердi. ?йткенi, Шо?ны? мiнезiн бiлетiн, бiрде?е айтып ?ал?анда бiр жа?сы ойымды б?зып жiбердi? ?ой дейтiнi бар едi. Соны бiлетiн ?йiмк?л де ?ндемей отыр.

Ойлама?ан жерден Шо?ны? к?зi ?йелiнi? басына т?сiп кеттi. ?ымтай жауып ал?ан байламыны? бiр шетiнен кылтиып шы??ан шаштарды? арасынан бiр тал а? шаш к?рiп калды. Б?рын бай?ама?ан ба, т?н?ыш рет к?рдi. Дегенмен, б?л туралы с?з ?оз?а?ан жо?. Бiра? к??iлiн бiр жайсыз к?й жайлады. К?рiлiктi? ендi екеуiне де келiп ?ал?анын т???ыш рет а??ар?андай болды. К?йеуiнi? ?за? ?нсiз отырып ?ал?анына ?йiмк?л шыдай алмай с?ра?ан едi:

– Шо?ке, басы?ыз аурып отыр ма?

– Жо?, б?л мазасыз тiршiлiкте к??iл-к?й бола бере ме, жай бiр ойлар басыма кiрiп алып, сол шы?пай отыр. – А? шаш туралы айтпады.

?йiмк?л к?йеуiнi? бiр н?рсеге к??iлсiзденiп отыр?анын сезсе де, бiра? ол ?андай шаруа деп с?рамады. Содан кейiн айт?ан:

– Шо?ке, олай болса ??с аулап шарша?ан шы?арсыз, ?йге кiрi?iз, дем алы?ыз, – дедi с?лден со?.

– Кейiн кiремiн ?ой, ма?ан осылай отыр?аным ?нап отыр. Таза ауада, -дедi Шо?.

?йiмк?л олай болса Шо?кендi мазаламайын деп орнынан т?ра берiп едi, к?йеуi оны и?ынан басып ?айыра отыр?ызды. С?з баста?ан:

– ?йiмк?л, осы сен нешеге келдi?? – Б?л с?ра?ты ?оюына ?лгi а? шаш ?сер еткен болуы керек.

Шо?ны? мына с?ра?ы ?йiмк?л к??iлiнде бая?ыдан ?ле баста?ан то?ал туралы к?дiктi оятып жiбергендей болды. Алайда, ол туралы айтпады. Со??ы жылдары ол туралы с?з ?оз?ауды бiржола ?ой?ан. Бас?аша с?йледi.

– Шо?ке, сiз шын менi? неше жас?а келгенiмдi бiлмейсiз бе?

– ?мытып ?алыппын.

?йiмк?л к?йеуiнi? бiр айт?ан с?здi, жаса?ан iстi ?мытпайтынын жа?сы бiлетiн. Со??ы кезде бой к?рсете баста?ан бас ауруыны? ?серi болар деп ойла?ан едi

– Кыры? сегiзге келдiм ?ой.

– Екеумiздi? ?осыл?анымыз?а отыз жылдан асып бара жатыр екен. Дегенмен, ?лi жас екенсi? ?ой.

Мына с?з ?йiмк?лге ?нап ?алды. Бiр жа?ынан ?намады.

– Шо?ке, ?ыры? сегiз аз емес ?ой. Б?л к?рiлiкке бет б?р?ан кезе?.

– Мен, мiне алпыс?а келiп ?алдым. На?ыз к?рiлiк алпыс жас ?ой.

– Еркек ?шiн алпыс к?рiлiк емес… – Бiра? оны неге айт?анын ?зi де т?сiнбедi ?йiмк?л. Содан кейiн:

– Солай ма? Шо?ке, мен сiздi алпыс?а келдi деп ойла?ан жо? едiм.

– Мен де ?ашан ?осыл?анымыз?а м?н берiп к?рген жо?пын… Мен ?шiн сен кеше ?осыл?андайсы?. – Б?л с?зде к??iл к?теру, алдау бар екенiн ???ан ?йiмк?л. Оны? к??iлiнен онша шы?а ?оймады. Содан кейiн айт?ан:

– Мiне, санап отырсыз ?ой.

– Осынша жас ?ткенiне та??алып отырмын. – ?йiмк?лге а? шаш туралы айтпады. Шо? т?сiнiксiздеу ?ылы? жасап, ма?дайынан бiр с?йдi де, -жарайды, сен бара бер, мен мына саялы жерде бiраз отыра т?райын, – дедi.

?йiмк?л еште?е деген жо?, орнынан т?рып кеттi. Со??ы кезде байыны? мiнезiнде бол?ан ?згерiстердi бай?ап ж?р. Тез ашуланып, тез басылады. Сiр?, адам жас жеткен сайын, мiнезi де ?згередi, б?л ?артты?ты? келуiнi? белгiсi ?ой, соны? ?серi шы?ар?а то?та?ан ?йiмк?л. Уа?ыт ?ткен сайын Шо?ны? мiнездi ?кесiне ??сап бара жат?анын бай?айтын, балаларына кiн? та??ыш болып барады. Онысын жа?тырмайтын, бiра? ?арсы с?з айтпайтын. ?йiмк?л орнынан т?р?ан бойы ?йге кiрiп кеткен.

?лгi ?йелiнi? басынан к?рген бiр тал а? шаш ?рт?рлi ойлар?а ша?ырып, соны? жетегiнде кетiп ?ал?ан едi Шо?. Неге екенiн бiлмейдi, ?йiмк?лмен А?молада ?ткiзген ?ызы?ты к?ндерiн еске алды. Ол расында ?ызы?ты да, ба?ытты жылдар едi. Ендi ?зiне де ?келерiнде бол?ан бас ауруы бiржола кiргенiн сезген, ?йiмк?лде де ы??ыл-сы??ыл пайда бол?ан. Б?л к?рiлiктi? ал?аш?ы белгiсi екенiн т?сiнетiн. ?ткен к?ндердi? ?демi ?серiмен бiраз отырып ?ал?анын ендi ?ана а??ар?андай болды.

Шо? да ?йелiнi? со?ынан ?йге кiруге орнынан т?ра берiп едi, бiр атты жiгiт атын ой?астатып ?асына жетiп келдi. Шо??а мына ж?рiсi ?намады. Сонда да Шо? ?ндеген жо?. Тездетiп жiгiттi? аты мен ?зiн шолып ?ттi. ?стiндегi киiмi с?ндi, атыны? ерто?ымынан бастап, ат ?бзелдерi б?рi т?гел к?мiстелген. ?лгi каптап ж?рген серiлердi? бiрi боларсы? деп, iштей бiр т?йiп те ?ойды. Шо??а мына ж?рiсi, т?рысы ?намады. Сонды?тан ?аза? т?ртiбiмен аттан т?с, жолы? болсын деген с?здер айтпады. Шо? б?рылып ж?ре берген едi. Жiгiт ендi ат ?стiнде ?за?ыра? т?рып кал?анын т?сiнiп, тездетiп аттан т?сiп келiп Шо??а с?лем бердi. Шо?ны? ?зi де бiлмейдi, ??ла?ына с?лемi ы??айсыздау естiлдi.

– Шо? болыс сiз боласыз ба? – деп с?рады. Шо??а мына с?ра?ы ерсiлеу к?рiндi, ?натпай т?рды да, артынша айт?ан: