Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Сонда ?аза?ты? сiз айт?ан жолымен ?йренгенше ?анша заман керек?

– Одан бас?а амал жо?, ж?з жыл ?тер, мы? жыл ?тер, ?нерi к?шейiп, халы? саны молай?анда ?ана ?аза? д?ние ж?зiндегi т?уiр елдердi? ?атарына ?осылады. Сонда ?ана бас?алар ?аза?ты? с?зiн ты?дайды.

– ?аза? осы бiр жиырма жылды? iшiнде ?з алдына ел болуы керек.

– Сен ?иял?а берiлген жiгiт екенсi?, к?шейiп келе жат?ан орыс сенi ол жа?дай?а жiбермейдi.

– О?ан ?анша жыл керек екенiн бiлмейсiз бе, сол айт?ан уа?ыт?а дейiн ?аза?ты? ?аза?ты?ы са?талады деймiсiз? ?аза? бiржола ??рып кетедi. Б?рi орыс болады.

Жiгiттi? манадан берi айтып отыр?ан с?здерiнi? iшiндегi Шо? к??iлiнен шы??аны с?зi осы едi. Д?л т?бесiнен т?сiп айтып отыр?анын бiлдi. ?з ?аупi сол едi. Ерте?гi к?нi орыс тiлi кiрiп, тiлiн ?мытып елдi? б?рi орыс болып кете ме деген кауiп ?зiнде де бар едi. Мына с?з тура сол ойыны? ?стiнен шы??андай болды. С?зi таусылып ?ал?андай болды да, «бiлмеймiн» деп шынын айтты.

– Сiз кiмге ?ызмет етiп отыр?аны?ызды бiлесiз бе? – дедi жiгiт. – Сiз патша?а е?бек етiп отырсыз. Оны? билiгiнi? ?ркендеуiне ?аза? жерiнде жа?дай жасап келесiз.

– Бауырым, мына с?зi? тым арты?тау, мен ?з елiме е?бек етiп ж?рмiн. Халы?ты? бiрлiгiн са?тауды, бiрiмен бiрiнi? алак?з болмауы жайын ойластырамын. Бас?а менi? ?олымнан келер шаруа жо?.

– Сонымен ?оса патша?а да ?ызмет iстеп отырсыз ?ой.

– Оны жасамасам, менi болысты?та бiр к?н де ?стамайды.

– Ондай болысты?ты? ?ажетi ?анша?

– Аз да болса ауылдастарыма к?мегiм тиетiнiн сеземiн.

– Кенесары сiздейлердi? кесiрiнен же?iлдi.

– Б?кiл ?аза? ?олдаса да Кенесары б?рiбiр орыстарды же?е алмайтын едi. Бiр мылты?ты? аузына мы? адам сияды. Сен оны ?мытпа!

– Мен сiзге ?лкен ?мiтпен келiп едiм, сiз менi? к??iл-к?йiмдi т?сiрiп тастады?ыз.

– Мен са?ан бас?а не айтамын, шынды?ты айтып отырмын…

– Анау тау арасында?ы шешен, да?ыстан деген халы?тар ж?з жылдан берi орыстармен со?ысып келедi дейдi. ?лi же?iлген жо? к?рiнедi. Орыстар Кенесарыны? бес-алты жыл iшiне быт-шытын шы?арды. Оларды ?лi же?е алмай келедi, Ш?мiл деген елбасымен келiсс?з ж?ргiзiп, о?ан бостанды? берiптi. Ал ?аза?ты? ханы Кенесарыны? басын кесiп алды…

– Сен олармен ?аза?тарды? жа?дайын саластырма. Олар тау iшiнде т?ратын халы?. Орыстай емес, тау жа?дайында со?ысу?а ?йренген халы?. Олар ?р?айсы тау арасында со?ысуды жа?сы ме?герген. ?айда жасырынып, со?ысатынын жа?сы т?сiнiп ал?ан. ?ажет уа?ытында жасырынып ?алады. Ш?мiлдi босат?анда о?ан жаны ашып жiберген жо?, ерте?гi к?нi оны ?лтiрсе со?ыс та?ы бiр ж?з жыл?а созылатынын бiлдi. Орыстарды? ол жерден кеткiсi келмейдi. Орыстарды? ?дiсiнде ендi оларды алдап-сулау бар. Сонды?тан анау ел бас?ар?ан адамын босатты да, оны Араб жерiне ?а??ытып жiбердi. Оны? ?з колында билiгi болса, оны жасар ма едi. Жасамайды. Амалсыздан кеттi. Ал бiздi? жа?дайымыз ?алай, ке? дала, б?рiмiз мылты?ты? аузында т?рмыз. Сен, бауырым, тау мен ке? жазы?та?ы со?ысты салыстырма. М?нда орысты? ау?ымы ке?, алып да, шалып да же?едi. ?ыр?ыздар?а Кенесарыны ?лтiртуi – егер бас к?терсе?дер, сендерге де Кенесары?а ?олдан?ан жа?дайды жасаймыз дегендi еске салып отыр. Мына казак-орысты iргеге алып келдi. Олар?а патша билiктi берiп отыр. Т?бiнде жерiмiздi солар?а алып беруi м?мкiн. ?зi? айтып отырсы?. Бурабайды? айналасына казак-орыстар ?оныстанып алды дейсi?. Б?л бастамасы ?ана. Ерте? не болатынын патша мен соны? ма?айында отыр?андар ?ана бiледi.

– ?аза?та бiрлiк жо?. Сонды?тан же?iлiп отыр.

Мына с?здi ?зiне сiлтеп айтып отыр?анын Шо? бiлдi. Бiра? бас?а т?р?ыдан с?йледi.

– Бауырым, бiрлiкке орыстар жiбермей отыр ?ой. Елдi? б?рi сен т?рiздi саналы болса, жа?дай бас?а болар едi. Онда орыстар бiзбен бас?аша с?йлесер едi. ?асы?да отыр?ан Абылай хан т??ымыны? ?зi екi т?рлi с?йлейдi. Сен ?андай бiрлiктi, саналылы?ты айтып отырсы??

– Ел ма?тап ж?рген адамны? бiрi сiзсiз ?ой. Сiздi? айтып отыр?аны?ыз мынау, ?андай саналылы? болуы м?мкiн, елдi? т?уiрлерiнде?

– Бiра? сенiкi к?зсiз саналылы?. Мына ойы?мен ?аза?ты жа?сылы??а апармайсы?, керiсiнше жаманды??а итересi?.

Жiгiт Шо?ны? мына с?зiне ?атты ашуланып ?алды:

– Дегенмен, ?з хал?ыма мен сiзге кара?анда адалмын. – Жiгiт киiне бастады.

– Ол рас, сенде ?лi басылма?ан жасты? ?айрат бар. Мынауы? соны? ?серi, т?бiнде басылады. Жiгермен ?атар а?ыл керек. Сенде сол жа?ы жетiспей жат?ан т?рiздi…

Жiгiт Шо?ны? мына с?зiне тiптен ?атты ашулан?ан сия?ты. Орнынан т?рды да шы?ып кеттi ?йден. Жiгiттi? ?лгi с?здерi ?атты ?нап ?ал?ан, Шо? артынан бiрге шы??ан. Риза атын ш?пке байлап ?ой?ан екен. Ашулы жiгiт атына ерто?ым сала бастады.

Артынан келген Шо? айт?ан:

– Бауырым, неге асы?ты?, б?гiн ?онбады? ба? Мен жо?ары жа??а хат жазып берейiн. Менi? ?олымда бас?а т?к жо?.

– Бiздi? жа?та сiз т?рiздi орысша о?ы?ан талай т?ре адамдар бар. Солар да талайын жазды, еш?андай н?тиже жо?. Мен сiзден за?ды к?п бiледi деген со? бiрде?е ?йренейiн деп келiп едiм, сiз болмайтынды айтып, елдi шатастырады екенсiз. Сiз законды жа?сы бiледi дейдi, кайда?ы закон, мына саясаты?ызбен орысты жа?тап ?гiт айтасыз.

– Сенi? саясатта не а?ы? бар?! ?азiргi та?да сенi? ?олы?нан ол келмейдi. Б?рiн ?ой да домбыра?ды айналдыр. Сонда сенi? хал?ында берер пайда? ?лде?айда к?п болады.

– Сiз ма?ан ондай а?ыл айтпа?ыз, немен айналысатынымды ?зiм бiлемiн…

– Мен сенi ?уелiде саналы жiгiт пе деп ?алып едiм, сен санасыз екенсi?. С?зге т?сiнбейсi?. Менi? са?ан айтар ке?есiм, «закон алды арт ?ыс?ан». Осыны есi?ге мы?тап ?ста, – деп Шо? айналып ж?рiп кеттi.

Шо?ны? мына с?зiне ыза бол?ан жiгiт с?л т?рды да, атына мiнiп ол да А?мола жа?ты бетке алып ж?рiп кеттi.

Шо? далада бiраз ж?рдi. ?лгi жiгiттi? с?зiне ыза болса да, ел ?амын ойлап ж?ргендiгiне риза болып келе жатты. Сонау К?кшетаудан а?ыл с?рау?а ?зiне келiптi. Санасында бiрде?е бар екенiн бiлдi. Ой?а берiлiп ?за? ж?рдi.

Н?ра жа?тан келе жат?ан Ахметжан кенет сыртта ж?рген ?кесiн бай?ап ?алды да, атыны? басын со?ан ?арай б?рды. ?асына келiп, ат ?стiнде т?рып с?з бастай берiп едi, Шо? онысын жа?тырмай ?алды. Ахметжанны? мына ат ?стiнен т?рып с?йлегенiн ?натпай:

– Немене, бiр жа??а асы?ып т?рмысы??

Сонда ?ана барып Ахметжан ?кесiнi? аттан т?спей т?рып с?йлегенiн ?натпай ?ал?анын т?сiнiп, атынан т?стi.

– И?, не бiтiрiп ?айтты??

– Ана екеуi де с?зге т?сiнбейтiн адамдар екен.

– Олар кiмдер?

– Ана Жаба?ы мен старостаны айтамын.

– С?зге т?сiнбейтiн адам болмайды. – ?лгi жiгiттi? с?зге т?сiнбей кеткенiн бiлiп т?рса да Шо? ?дейi айт?ан. – Сенi? айтар с?зi? нашар бол?ан ?ой. – К?кшетаулы? жiгiттi? ?ылы?ы iшiндегi ашуын тiптен к?шейтiп жiбергендей болды. Содан кейiн л?м деген жо?, Шо? ж?рiп кеттi. Ахметжан да со?ынан ермекшi болып едi, бiра? ?кесiнi? тым к??iлсiз екенiн бiлiп, атын жетектеп ?йге ?арай кеттi.

Жал?ыз ?ал?ан Шо? ой?а берiлген едi. Оспанды кiшкентай к?нiнен Тел?озы баурына сал?ан болатын. Соны? ?серi ме, айтар с?здерiнде, iстеген iстерiнде тура Тел?озынын ?ылы?тары бар екенiн сезетiн. Шо? баласыны? соны? ы?палымен кеткенiн сезiп, о?ан онша ?ндемейтiн. Ал мына Ахметжанны? т?рбиесiн ?зiне ал?ан. ?азiр ?лкейiп, бала-ша?алы болса да ?олында т?ратын. Ойы заман а?ымына сай етiп т?рбиелеу болатын. Со??ы кезде бар?ан жерiнде ертiп алып ж?рудi шы?ар?ан едi. Ойлайтын, балам менi? с?зiмдi ты?дап, а?ыл?а салып отырады деп т?йетiн iштей. Анда-санда осындай бiрдi-екiлi тапсырма да берiп ж?ретiнi сонды?тан едi. Шо? еш?ашан Ахметжан?а ананы былай жаса, мынаны олай ет деп айтпайтын. ?ажеттi жерiнде ке?есiн ?ана беретiн. Оны жасау санасына, ??дай берген а?ылына байланысты деп бiлетiн. «Шайнап берген ас тама? болмайды» м?телiне ж?гiнетiн. ?азiр ат ?стiндегi жа?а?ы отырысынан, жа?а?ы айт?ан с?здерiнен бiраз кемшiлiктi к?ргендей болды. ?анша а?ыл айтып, ?йренгенiмен ??дай бермесе еште?е шы?пайтынын т?сiнiп келе жат?ан. Дегенмен, ?лгiнде ?ана айт?анын ты?дамай кетiп ?ал?ан к?шкетаулы? жiгiттi? Ахметжаннан к?п арты?ты?ы барын сездi. Оны? ?лгi айт?ан с?здерiн еске алып, баласыны? бойынан к?п кемшiлiктi та?ы да а??ар?андай болды. С?зiнде к?п ?ателiктер болса да анау ?лде?айда арты?, т?бiнде к?п н?рсенi тындыратын жiгiт екенiн ойлады. Ендi ?з кiн?сi, жа?а?ы айт?ан с?зiм тым арты?тау болып кеттi-ау деген ой мазасыздандыр?ан едi. Ешкiмдi айтумен, о?умен саналы, бiлгiр ете алмайсы?. Б?рi жаратылысына байланысты екенiне то?та?ан едi iштей.

?кесi Тел?озы айт?андай, ?ш баласыны? еш?айсысы ?зiне тартпа?ан. Шо?ны? арманы – артында жа?сы бiр ?рпа? ?алдыр?ысы келетiн. Ол дегенi еш?ашан орындалмайтынын ендi т?сiне баста?ан. ?йiмк?лдi? ы??айымен ж?рiп, к?п уа?ытын ?ткiзiп ал?анын бiлдi ендi ?ана.

Тел?озыны? то?ал ал с?зiн ойынан ?ткiзiп, сараптап келе жатты. ?кiнiшке толы ?мiрi к?з алдынан ?тiп жат?андай болды. ?лгi жiгiттi? с?зiнен кейiн басына бейм?лiм бiр арман мен бiр т?сiнiксiз ой ?атар келiп, Шо? ?айсысына то?тарын бiлмедi. Б?л ?мiрден к?п н?рсенi жо?алт?анын ендi т?сiнгендей болды. Сол ойды? шырмауына берiлiп тыста ?за? ж?рдi.

Оспан?а ренiш

Оспан ?йленгеннен кейiн ?з алдына отау етiп, б?лек шы?ар?ан болатын Тел?озы. ?араа?аш ма?ында?ы бiр ш?райлы жерге ?з алдына ?оныс берген едi. Тел?озыны? м?нда?ы ойы жа?сы жерден айрылып ?алмау едi. Айналада?ы жа?дайды жа?сы т?сiнiп отыр?ан. Со??ы кезде халы? саны к?рт ?сiп, шабынды??а, жайылым?а таласу орын алып бара жат?ан. ?р би, ?рбiр бай адамдар балаларын жеке шы?арып, солар?а ?з алдына ?оныс ?перiп жат?ан. Оны? ?стiне орыстар к?шiп келiп жатыр. Тел?озы ерте?дi ?атты ойлайтын адам едi. Ел де соны бiлгендей, ма?айда?ы шабынды?тарды ?а?аздап, ?з аттарына т?сiрiп алып жат?ан. Б?рын м?ндай т?ртiп болмайтын. Ана жер п?лендiкi, мына жер т?гендiкi, сол ма?айды жайла?ан адамдарды? атына байланыстырып алып ж?ре беретiн. Орыстарды? келуi ?аза?тар?а да к?п жа?дайды ?йреткен едi. Мал бар, ендеше жер керек. ?араа?аш ма?ында?ы барлы? жерлердi ?а?аздатып б?лiп ал?ан. Б?рын ?имылда?андар жа?сы шабынды? жерлердi алып, кеш ?имылда?андар арасында ??р ?ол ?ал?андар да бар едi.

Тел?озы да дер кезiнде сонау заманнан бергi Жанкелдi т??ымыны? жерiн т?гел ?а?аздап ал?ан едi. Тел?озы балалары жерiне билiктi ендi Оспан ж?ргiзетiн бол?ан. Одан бас?алары б?л шаруа?а араласпайтын.

Оспан Тел?озыда?ы мал билiгiн алып, шаруашылы?ты ?зi билей баста?ан кез едi. Ол Тел?озы т?рiздi iске тап?ыр, шаруа?ой адам болды. А?мола?а да жиi барып, б?кiл Тел?озы т??ымыны? малдарыны? саудасын ?йымдастырып ж?рдi. О?ан Шо?, Тел?озы, бас?а туыстары да риза едi.