Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Б?л с?зде шынды? бар едi, Шо? бiраз орыс заемкаларыны? Н?ра жа?асына ?оныстануын кейiн оязбен а?ылдасып то?тат?ан едi. Ендi олар Н?радан алыстау Есiл бойына, сол ма?айда?ы ?зендер жа?асына ?оныстанып жат?ан. Жiгiттi? соларды естiп алып, айтып отыр?анын т?сiндi. Оны? ?стiне орыстарды? ?лгi ?ылы?ына бiр ?лкен ашумен келiп отыр?анын ??ты да Шо?:

– Жанжалдасуды? ?ажетi жо?. Олармен тiл табысып отыру керек. Есi?де болсын, алдымен бiздi емес, жо?арыда отыр?андар соларды ты?дайды. Соны бiлетiн кейбiр орыстар есiрiп кетедi. Осы жа??а келген орыстардан да соны бай?ап ж?рмiн. Ал ретсiз, ?лгiндей ?ылы? жасаса, оларды да то?татады, жо?арыда отыр?андар.

Жiгiтке Шо?ны? мына с?зi ?намады. Турасына к?шкен едi.

– Соларды ?асымыздан ?алай ?уып шы?у?а болады? Бiздi? жа?та сiздi занды к?п бiледi дейдi.

– ?уып шы?а алмаймыз, к?ш соларды? ?олында. Орыстарды ?оныстандыру патшаны? басты саясаты.

– Ендi не iстеуiмiз керек? Мына ?алыпта жа?сы тiршiлiк болмайтын т?рiздi.

– Соны ?зiм де бiлмеймiн…

– ?зi?iз Н?ра бойына келудi то?татыпсыз ?ой. ?алай то?татты?ыз?

– Б?л уа?ытша то?тау ?ана. Менен с?рамайды. Алда та?ы да к?шiп келуi м?мкiн…

– ?зi?iз болыссыз, орыстармен ?атынасы?ыз жа?сы к?рiнедi, ?алай то?татамыз? М?мкiн, ана жо?ары жа?та отыр?ан адамдар?а пара беру керек шы?ар.

– Есi?де болсын, пара берiп то?тата алмайсы?. Орыстарды? осылай ?арай жылжуы патшаны? басты саясаты екенiн ?мытпа. Тек к?шiп келгендердi? жасап отыр?ан за?сыз ?ылы?тарын жо?ары жа??а хабарлау ар?ылы бiрде?е жасау?а болады. ?аза?та бас?а амал жо?…

Мына с?здi жiгiт ?натпай ?алды. Шо? да оны? к??iлiнен шы?па?анын бiлдi. С?л отырып айт?ан:

– Сiздi орыстармен жа?сы дейдi ?ой. ?алай жа?сы болды?ыз? Соны ма?ан айты?ызшы. Мен де сiздi? ?дiспен с?йлесiп к?рейiн. Жiгiттi? жа?дай?а т?сiнбей отыр?анын бай?ап Шо? ?аттыра? с?йледi.

– Са?ан оны кiм айтты, менi? орыстармен жа?сы екенiмдi?..

– Ел айтып ж?р.

– Шыра?ым, ол бос с?з болар. Мен орысша бiлген со? айтар ойымды жа?сылап орыстар?а жеткiземiн. Содан кейiн орыстар да кейде менi? с?зiмдi ты?дайды. Бас?а жа?ынан бас?а болыстармен бiрдеймiн.

– Елдi? аузынан естiдiм, сiзге ояз да, бас?а да орыстарды? сорпа бетiне шы?арлары да келiп ж?ретiн к?рiнедi.

– Келсе шаруа жа?дайымен келедi. Болыс болса?, са?ан да барады.

– Жо?, а?асы, ояз кез-келген болысты? ?йiне келе бермейдi ж?не оны? сайлауына ?атыспайды.

– Менi? сайлауыма оязды? ?атыс?анын кiм айтты?

– ?зi ?атыспай-а?, келген адам оязды? айтуы бойынша, сiздi жа?тап ?ткiзетiн к?рiнедi. Я?ни, сiздi? орыстар алдында беделi?iз бар. Сiз олар?а с?зi?iздi ты?дата бiлесiз. Сiз де бiзге к?мектессе?iз. Бiздi? жа?ты? болыстарына сiздi? ?дiсi?iздi айтып барайын.

Бiреу сыртынан ма?тап-ма?тап жiберiп отыр?анын бiлдi. Не айтарын бiлмей ?алды. Жiгiт с?зiн ?р ?арай жал?ады.

– Сiз оны? ?стiне ??рылтай?а ?атысып, патшаны ма?тап с?йлепсiз.

– Ондай жа?дайда патшаны ?анша жек к?рiп т?рса? да ма?тап с?йлейсi?. Т?ртiп солай. Келiп басып ал?ан орыстар?а ?азiргi заманда ?арсы с?з айту?а болмайды. – Бiреудi? жал?ан жел с?зiмен келiп отыр?анын бiлдi де Шо? айтты: – Ешбiр сайлау орыстарды? ?атынасуынсыз ?тпейдi, бiреулер сенi шатастыру ?шiн солай деген болар. Рас, орыстарсыз ?аза?ты? сайлауы ?тпейдi, олар ы??ай ба?ылап отырады. ?йткенi, олар ?аза?тар?а сенбейдi. Сенi? естiгенi? бiреудi? жал?ан с?зi болар. – Шо? мына жiгiттi? ?бден орыстар?а ыза болып, осындай к?йге жетiп отыр?анын бiлдi. Шо? отырып ойлады, к?зi к?рмеген орыстар?а бiр хат жазып бергiсi келдi. Жалпы, орысты? старосталары ?аза? болыстарды? с?зiн де тындамайтын, ?аза?тарды т?мен адам?а санайтынын бай?ап ж?р. Сол ойына т?стi де, ол ойынан тез айныды. Ондай хат жазып ?зiн де, мына жiгiттi де ?ят?а ?алдыратынын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Менi? ол жа?та?ы сендердi? болыстары?нан арты?шылы?ым жо?. Бiр арты?шылы?ым бар, ол – орыс тiлiн бiлетiндiгiм. Сен орыс тiлiн жа?сы бiлетiн бiр т?релердi алып барып, солармен с?йлес. Болмаса, жо?ары жа??а арыз жазы?дар. Бас?а берер ке?есiм жо?.

Шо? осы жас?а келгелi Бурабай к?лдерiндей м?лдiр суды кездестiрген жо? едi. Мына жiгiттi? с?зiн естiп отырып iшi ауырды. Орыстар ?аза? жерiн б?лдiруге келген халы? ?ой деп ойлады. Ол с?здi айта алмады. Ол елге жайылып кетсе жаман болатынын бiлiп отыр?ан. Бiра? ?олынан келер еште?е жо? едi. Оны Шо? бiлетiн. Содан кейiн:

– Сiздер олармен ?рыспа?дар, жанжалдаспа?дар. Ол жа?ында хан т??ымынан тара?ан адамдар бар. ?лi де соларды ты?дайды. Ол ты?дамаса одан жо?ары жа??а жазы?дар. Бас?а беретiн ке?есiм жо?, – деп алдында айт?ан с?зiн та?ы ?айталады.

– Мен осыны? алдында олар?а да бар?анмын. Бiра? олар да т?к бiтiре алмады.

Шо? мына жiгiттi? айт?анына сенбегендей рай танытып:

– Орыстар алдымен хан т??ымдарымен, т?релермен сыйласып ж?р ?ой. ?лi де ?аза? арасында?ы бедел хан т??ымдарында барын орыстар бiледi. Егер оларды сыйламаса, бiлмеймiн… – Хан т??ымдарыны? со??ы кезде беделi т?се бастаса да, ?лi оларды ты?дайтындар орыстар арасында бар екенiн бiлетiн Шо?.

– А?асы, сiз ?ателесесiз немесе ?дейi айт?ы?ыз келмей отыр. Орыстар кезiнде Шо?ан т?рiздi хан т??ымдарыны? балаларын сонау Омбы?а апарып о?ыт?ан. ?азiр сондайларды? ?зiн де ты?дамай отыр. ?аза?тан шы??ан сiздi орыстар сыйлайды дейдi. Айт?аны?ызды жасайтын к?рiнедi. Сол орыстарды ?асымыздан к?шiруге к?мектесi?iз.

– Шыра?ым, сен ?алай с?зге т?сiнбейтiн адамсы?? Олай болса, ар жа?ы?да У?лиханны? баласы Шы??ыс отыр. Сонымен барып с?йлес.

– Олармен де с?йлескем. Оларды? ?здерi де к?рiп отыр, бiрак т?к бiтiрген жо?. Ол кiсi де ?артайып, ?бден бiтуге айнал?ан кiсi. Сонды?тан оны ты?дамайды. Сiздi? за?ды к?п бiлетiнi?iз туралы ел айтып ж?р. Ма?ан айты?ызшы, соларды за? ар?ылы ?алай ?уу?а болады.

– Мен орыстарды ?алай ?уу туралы за?ды бiлмеймiн. Ондай за? жо?. Патша ?кiметi ондай за? жасамайды, оларды? барлы? ма?саты орыстарды осында ?кеп ?оныстандыру. ?азiр ?аза? ?олында т?к жо?. Соларды? ы??айында ж?рiп ?з хал?ымызды? жа?дайын ойлау?а тиiстiмiз. Бiзде ?зiрге бас?а амал жо?.

– Ол не деген с?з? Мына с?зi?iзге т?сiнбедiм?

– Соларды? айт?анын орындай отырып, реттi жерiнде бiздi? жа??а к?шiп келген орыстарды? суды был?ап жат?анын айтса?, бiрде?е дер, жо?ары жа??а жазу керек. Бiзде бас?а ?андай к?ш барын бiлмеймiн.

– ?арсы ай?ас?а шы?са? ?айтедi?

Жiгiттi? мына с?зiнде ?ызбалы? бар екенiн т?сiндi. К??iлдегiсiн айт?ан:

– Бая?ыда iрге?де отыр?ан Кенесары с?лтан шы?ып едi ?ой, не бол?анын ?зi? к?рмесе? де, ?ке?нен естiген шы?арсы?. ?зiрге бiзде орыс?а ?арсы келетiн к?ш жо?. Шы??андар да соны? жолын ??шасы?дар. ?зiмiздi? шама-шар?ымыз?а ?арап, не iстесек те орыс ?кiмдерiмен келiсiмге келе отырып жасауымыз керек. Бас?а т?к жасай алмаймыз.

– Сiз ?бден орыстарды? жа?ына шы??ан екенсiз!

Жiгiттi? мына с?зi ?зiне ауыр тисе де Шо? оны сездiрмедi. Жас?а т?н ?ызбалы?пен айтып отыр деп т?йдi де, iшкi к?йiн бiлдiрмей, с?зiн жал?ай бердi. Жiгiттi? айтыл?ан м?селеге тым ызалы екенiн сезiп отыр едi. Шо? онысын басу?а тырысты.

– Бауырым, ба?анадан с?йлесiп жатырмыз, аты? кiм?

– Атым – Ж?нiбек.

– ?ке-шеше? ?мiт к?тiп, аты?ды хан есiмiмен ата?ан болуы керек. Сен тым ?ызба екенсi?. Ерте?гi к?нi орыстар?а бiр арты? с?з айтса?, Сiбiрге айдатып жiберуi м?мкiн. Не болса да, а?ылмен жасауымыз керек. Талай адамдар ?ызбалы?пен орыстар?а мiнез к?рсетiп, а?ыры Сiбiрге кеттi, болмаса орыс ?олынан ?лiп ?алды. Оны ?мытпа! Не болса да, ойланып жасау керек екенiн т?сiн…

– Сонда не iстеуiмiз керек?

– Оны ?зiм де бiлмеймiн. ?аза?та ?азiр еш?андай к?ш жо?. Сен кешегi ?аза?тарды? мы?тыларынан к?штi емессi?. К?рпе?дi ?зi?е ша?тап к?сiл. Сiз соны ?уелi ойлап к?рi?iз, К?шiм ханны? мемлекетi ?айда? Орысты? бiр ?рысы бес ж?з адаммен басып ал?ан. Кешегi Абылай ханды ?аза?тар 1770 жылы б?кiл ?аза?ты? ханы етiп сайлады, ал оны Екiншi Екатерина ?йел патша 1778 жыл?ы 24 мамырда?ы Жарлы?ымен тек Орта ж?здi? ханы боласы? деп, б?кiл ?аза?ты? мойында?ан ханы екенiн жо??а шы?арды. ?зi? к?рген де естiген де шы?арсы?, Онт?стiкте де ?анша к?терiлiс болды, б?рi же?iлдi. Кенесарыны? баласы Сызды??а орыс ?скерi не iстегенiн бiлемiсi?… ?зi? айтып отыр?ан хан т??ымы Шо?ан сол орыстарды? айт?анын жасап кеткен жо? па? Оны неге жасады? Мен бiлмеймiн. Бас?а амалы болма?анды?тан жаса?ан шы?ар. Мен де амалсыздан орыстарды? айт?анын жасаймын. Ерте?гi к?нi орыс?а ?арсы ?атты бiрде?е айтсам, Сiбiрге айдатып жiберетiнiн бiлемiн. Бiз орыс?а ?арсы шы?ып т?к ?тпаймыз. Са?ан да соны айтамын. Орыс алдында шiренудi? ?ажетi жо?. Жа?дай?а байланысты ж?ру керек. Кезiнде Кенесары ай?айлап орыстарды? губернаторына ?андай талаптар ?ой?анын бiлетiн боларсы?. Оны? с?зiн тындады ма? Ты?да?ан жо?, Сарыар?адан ?уып шы?ты. Талай ?аза?ты Сiбiрге айдатып жiбердi. М?ны? б?рi орысты? мы?ты екенiн к?рсетедi. Орыста от ?аруы бар, ал сенде не бар? Сада? о?ыны? заманы бая?ыда ?ткен. Ал от ?аруды жасау ?аза?ты? ?олынан келмейдi. Ол ?шiн оны? тiлiн бiлетiн адам керек. Менi? де iшiм ?ыз-?ыз ?айнайды. Н?ра бойында?ы е? т?уiр жерлердi орыстар алып жатыр. ?олдан келер амал жо?. Б?рiн а?ылмен жасау керек. Сен жассы?, жа?сылап осы оймен ?имылдаса? ?олы?нан бiрде?е келуi м?мкiн келешекте. Ал ?азiр асы?па. С?ттi к?нi?дi к?т! Ерте?i?дi ойла!

– Мына с?зi?iзге ?лi де т?сiнбей отырмын…

– Ана орысты? патшасы Петр деген шет елге барып кеме жасауды ?йренген. Соларды? т?жирiбесiн ?абылдап, сен де ?асы?а тiлiндi алатын ?зi? т?рiздi жiгiттердi ертiп алып шет елге барып бiлгiрлерiнен ?йрен. Сен де батыс елдерiне немесе ?ытай?а шы?ып кетiп ?ару-жара? iстеудi ме?гер. Есi?де болсын, ?р уа?ытта бiлiмдiлер ?ана же?едi.

– Ол а?ылды ?з балалары?ыз?а айтпайсыз ба?

– Менi? балаларымны? ?олынан ондай ?нер келмейдi. Оларды? шы?ар биiгi ма?ан белгiлi, сонды?тан айтпаймын. Ал сенi? талабы? к?штi екен. ?зi? айт?ан iске шын берiлген екенсi?. Сен ?йренiп келiп, он адамды ?йретсе?, ол жиырмасын ?йретсе, бiртiндеп ?аза? сол ?нердi ме?гередi. Сонда ?ана ?аза? орыстармен те?еледi. Ал ?азiргiдей ?йде отырып шiренгеннен т?к шы?пайды.