Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Шо?, сен ?алай-?алай с?йлейсi?? Б?л ?араа?аш сонау Жанкелдi заманынан берi бiздiкi. О?ан ешкiмнi? дауы жо?.

– Сол Жанкелдi ?кемiз ?анша?а сатып ал?ан екен?

– Ол кезде жер сату бол?ан жо?. ?уелден ??дайдан б?йыр?ан жер.

– Одан берi ?анша заман ?ттi. Орыс келдi де жа?а за? шы?арды. Ендi ел жердi? ??ндылы?ын т?сiне бастады. Анау патша да соны бiлiп, жердi? б?рi менi? меншiгiм деп отыр. Бiз соны? айт?анын т?сiнiп, сол шы?ар?ан за??а ба?ынумыз керек. Сiз оны есi?iзден шы?арма?ыз. Ерте?гi к?нi болысты? баласы ананы жасап отыр деп, бас?алар да соны жасайды. Сонда мен не айтамын? Менi? балама болады, сендерге болмайды деймiн бе?

Тел?озы б?дан кейiн Шо? с?зiн ты?да?ан жо?. Ренжiп ?йден шы?ып кеттi. Сыртта ж?р едi, Оспан келдi. О?ан Тел?озы:

– ?ке? келiп отыр, Ана Естай?а жердi тегiн бердi? бе?

– К?ке, келiсiм бойынша сауу?а одан бiр с?ттi бие ал?анмын. ??лыны ?скен со? ?зiне ?айтып беремiн, к?зге ?арай… Оны ?зi?iзге айттым ?ой.

– Ана ?ке? дау шы?арып отыр. Ол ?бден ана орыстарды? айт?анын ?алт жiбермей орындау?а ?йренiп ал?ан. Сен о?ан ондай шаруаны сездiрме. Елдi? б?рi отыр?ан жерiн ата жолымен ие болып пайдаланып жатыр. Егер сенен бие алды? ба десе, ал?ан жо?пын де. Ешкiм де ?з жерiн тегiн берiп жат?ан жо?. ?ке? айта берсiн, оныкi бос с?з.

Шо? не iстерiн бiлмей отыр?анда Оспан кiрдi ?йге. О?ашада екеуден екеу ?алды, Шо? с?з баста?ан едi.

– Сен менi неге алдайсы?? Ана Тама байыны? шабынды??а берген жыл?ысын ?айтармапсы? ?ой.

Оспан ?лкен ?кесiнi? с?зiне байланыстырып ?тiрiк айта алмады. Мына ?кесi бiлiп, келiп ?дейi с?рап отыр?анын бiлдi.

– Мен апарып бергем, ол алмады.

– Сен апарып бергенде ол жерден ш?п шаппа деген болуы? керек. Сонды?тан алмай отыр.

Шо?ны? Оспан?а ашуы ?ара ?азандай едi. Отыра алмады, ?йден ашуланып шы?ып кеттi. «Мынау ?бден ?сiп, жетiлген екен. ?кесi, менi? с?зiмдi де ты?дамайтын болыпты» – iштей таусыла с?йледi, ?зiнен-?зi.

Осыдан кейiн Оспан ?йiне бас с??уды ?ойды. ?аза? т?ртiбiмен ?ыс?ы со?ым кезiнде т?ыс?андар бiр-бiрiн со?ым?а ша?ыратын. Сол жылы Шо? со?ым?а Оспанды ша?ырмай ?ойды, ?зi де барма?ан. ?ке мен бала арасында бiр шата?ты? болатынын ?йiмк?л бiлiп ж?рдi. Бiрде о?ашада айт?ан Шо??а:

– Шо?ке, бала?а ренжiп ?айтесiз?

– Ол ?айда?ы бала? Бала?ны? неше жас?а келгенiн бiлемiсi?? Барып т?р?ан д?ине?о?ызды? ?зi. Ол менi? с?зiмдi ты?дамайды. Сонда кiмнi? с?зiне то?тайды. Ерте?гi к?нi б?ны? арты не болады?..

Шо?ны? ?атты ашулы екенiн бiлдi де ?йiмк?л с?зi таусыл?андай, отырып ?ал?ан едi. ?ыс ?тiп, к?ктем келдi. Жаз туды. Б?л уа?ыттын iшiнде Шо? Оспан ?йiнi? есiгiн бiрде бiр рет аш?ан жо? едi. Оспанны? ?шiншi баласы ?лкен туды. Жаздын бiр тамаша к?нi болатын. ?асында ?йелi Несiпберлi бар Тел?озы келдi.

– Шо?, сен бала?а ?кпелеме, та?ы бiр ?рпа?ымыз ?мiрге келдi, барып ??тты болсын айтайы?, – дедi. Шо? а?ыры, мына с?зге ?уанып, ?кесiнi? с?зiн ая??а жы?пай, к??iлi ?шiн бар?ан едi. «Ж?не бiр ?рпа?ымыз ?мiрге келдi» деген с?зден со? отыра алмады. Оспан б?л кезде жаз?ы жайлауда отыр?ан едi.

Шо? к?тпеген жа?дайды? ?стiнен шы?ты. Оспан мен шабу?а жер ал?ан Тама байы дауласып отыр екен. Шо? ?йге кiрмей, екеуiнi? с?здерiн жабы?тан ты?дап бiраз т?рды. Оспан:

– Сiз келiсiмдi неге ?мытасыз? Мен жердi? ш?бiн шабу?а бiр жыл?а ?ана бергенмiн…

– Сен бiр жыл?а дегендi айт?ан жо?сы?. Шама? келсе ы??ай шауып ал дегенсi?. ?лгiнде к?рдiм, менi? берген бием та?ы ??лындапты. Олай болса ??лынын ?айтар! Жа?а к?рдiм, желiде байлаулы т?р. Бiр жыл сауды?, ендi жетедi. – С?зiнi? ая?ын да ?лгi кiсi дауысын к?тере бiтiрдi: – ?й, Оспан, ?ке? болыс бол?ан со? ма?ан к?ш к?рсетiп отырсы? ?ой. Екi с?йлемей, с?зде т?ру керек ?ой!

?й iшiнде с?л тынышты? бола ?алды. Киiз ?йдi? жабы?ынан ты?дап т?р?ан Шо? iшке кiрдi. Баласына ?атты ызалы едi. Бiр с?здi бастай берiп, ?кесiн к?рiп, Оспан с?зiн кiлт то?татты. Шо? с?зге араласып кеткен болатын:

– ?й, Естай, ондай болса ол жыл?ы?ды ??лынымен алып кет!

– Мен неге беремiн, бiр жыл бойы менi? жерiмнен ш?п шапты, – дедi Оспан.

– Шо?ке, мен берген биемдi алмаймын. Бiра? ?дiлiне ?арай ж?гiну керек. Мына бала?ыз биыл жер бермеймiн деп к?ш к?рсетiп отыр. Осынысы д?рыс па? Сiз Оспан?а ?ке ?ана емессiз, с?зi?iздi ел ты?дайтын, ?дiлiн айтатын болыс адамсыз!

?лгiнде ??лынын алып, биенi ?алдырамын деп отыр?ан бай ендi биенi алмайтынын айтып ??былып с?йлеп отыр. Шо? Естайды? мына с?зiне ренжiп ?алды да:

– Жер Оспандiкi емес, сенi? с?зi?дi де д?рыс демеймiн. ?азiр бие?дi ал да ??лынымен, к?зiме к?рiнбей кетшi ?зi?!

Б?дан кейiн Естай л?м деместен шы?ып кеттi. Оспан ?кесiнi? с?зiнен кейiн ?ндемей ?ал?ан болатын. ?кесi бiр с?з бастай бергенде, ол да шы?ып кеттi. ?лден уа?ытта сыртта ж?рген адамдарды? б?рi ?йге кiрдi, дастархан?а отырды. Оспанны? ?йелi д?у тегенеге толы ?ымыз ?келiп, елге ?ымыз ??я бастады. Сыртта?ы ж?мыстарын реттеген болуы керек, ?йге Оспан да кiрдi. Шо? алдына ?ойыл?ан ?ымызды iшпей, ?рiрек итерiп ?ойды.

– Неге итересi?? – дедi Тел?озы.

– Б?л ?ымызда ?лгi Естайдан ал?ан биенi? де с?тi бар шы?ар. Сонды?тан iшпеймiн…

– Ол жерден ?лгi Тама бiр жыл бойы ш?п шап?ан.

– Ол жер сенiкi емес. Сен за?сыз сауда жасап отырсы?, Оспан! Са?ан бие берген ана Естайды? iсi де арам ж?мыс. Екеуi?дiкi де д?рыс емес.

– ?алай менiкi кисы?? Атам заманнан берi Жанкелдi бабам, одан кейiн Зейнет ?кем, одан со? к?кем пайдаланып келген. Ал ендi мен неге пайдаланбаймын? – Б?л с?здi ?лкен ?кесi Тел?озыны? аузынан естiген едi алдында Оспан. Ж?зiнде ашу болатын. Шо? баласыны? мына с?зiмен ?зiне мiнез к?рсетiп отыр?анын жа?тырмады. Ашулы с?йледi:

– Ол жер Тама?а да, Аралбай?а да, Ерназар?а да орта?. Сонды?тан жеке иемденуге сенi? ???ы? жо?.

– Осы Шо? ойлама?ан жерден ?айда?ы жо? бiр т?ртiптi шы?арады да отырады, – деп Тел?озы ренiш бiлдiрдi.

Шо? ?кесiнi? осы арада араласып отыр?анын жа?тырмай орнынан т?рып кеткен. Оны? ашуы басыл?анша сыртта бiраз ж?рiп келетiн ?детi бар едi. Со?ан орай ?йiмк?л де, бас?алар да м?н бермей ?йде отыра бердi.

Шо? сырт?а шы?ып ?араса, биелердi екi-?ш ?йел сауып жатыр екен. Шо? сауушыларды? бiрiнен Естайды? биесi ?айсысы екенiн с?рады. Биелердi идiрiп ж?рген жiгiт Естай берген биенi к?рсеттi. Алды??ы жыл?ы жаба?ысымен биыл?ы ??лыны ?асында т?р екен. Шо? бие саудырып ж?рген жiгiтке айтты.

– Мына биенi менi? жетегiме байлап бер, – дедi. Ол Шонны? айт?анын екi етпей жаса?ан болатын. Шо? биенi алып ж?рiп кеттi. ?йдегiлер б?ны бiлмей отыра бердi. Шо? жетегiнде бие мен оны? со?ына ерген жаба?ысы, ??лыны бар, Естай ш?п шауып жат?ан жерге келдi. Жиырма ша?ты жiгiт шал?ыларын еркiн сiлтеп жатыр екен.

Алдында Естаймен Оспан екеуi келiсiп, б?л биенi тастап кеткен. Шо? келгенде анадай жерде, шал?ышыларды? ж?мысын сырттай ба?ылап, Естай отыр?ан. Шо?ны? жетегiндегi ?зiнi? ??лынды биесiн к?рiп, бiр шата?ты? туындап кеткенiн сезгендей болды. Сасып ?ал?ан сы?айы бар. Орнынан т?рды.

– Шо?ке, Оспанмен келiсiп едiк ?ой, неге ?келдi?iз?

– Сен де, Оспан да адам емессi?дер. Жер сенiкi де, Оспандiкi де емес…

– Ендi кiмдiкi? – дедi Естай аузына бас?а с?з т?спей.

– Б?л жердi? билiгi оязда, ?аза? жерiнi? билiгi патша?а к?шкен. ?аза?тан жер билiгi бая?ыда кеткен. Мы?ты болса?, ояздан ?ры?сат алып кел!

Шо?ны? мына с?зiнен Естай ?ор?ып ?алды да, о?ан сен кет деп айтып т?р?андай естiлдi:

– Сiз осы жерде отыр?ан оязды? ?кiлi емессiз бе? Д?рыстап айтпайсыз ба? Мен тегiн шауып жат?ан жо?. А?ысына бiр бие бердiм.

– Мен сендердi? б?л арам шаруалары?ды ?олдамаймын.

– Бiз Оспан екеуiмiз келiстiк ?ой. Шо?ке, ендi дау тудыр?анны? ?ажетi ?анша?

– ?азiр шал?ылары?ды алы?дар да, кетi?дер.

Естай с?зi таусыл?андай т?рып ?алды да, бiраздан со? барып тiл ?атты: