Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Тел?озы, екi ж?з жыл?ы к?птеу болады. Сол ж?з жыл?ысын ала бер. Мен келесi жылы ол жыл?ыларды базар?а сат?ызып ?йдi ?айыра сал?ызамын. Сол д?рыс. ?йтпесе, ж?рт ??ла?ына тиiп, Шо? ?лпейiстен ?ртенген ?йi ?шiн екi ж?з жыл?ы алыпты дейдi. Ондай с?здi естiгiм келмейдi. Ол да соны ойлап отыр?ан болуы керек.

Шо? мына iстi ?алы? елге ?лпейiс ?й ?ртедi деген с?з жайылып кетпесiн деп ?дейi жасап отыр?анын бiлдi Тел?озы. Онысы д?рыс деп ойла?ан. Болыс?а ерегiсiп ?йiн ?ртеп кеттi деген с?з жаман екенiн ол да сезiп отыр едi.

Ерте?iне Шо? да, Тел?озы да ?й балаларды? таста?ан шырпысынан ?ртенiп кеттi деп ж?рдi. Ел б??ан сендi. Содан ба, болыс ?йiнi? ?ртенгенiне айтар с?зi жо? ел онша м?н бермеген едi. ?лпейiс ешкiмге сездiрмей Тел?озы?а ж?з жыл?ыны айдап ?кеп берген. Б?л туралы ?шеуiнен бас?а тiрi жан бiлген жо?. Шо? ?лкен к?лкiден, ?лпейiс соттан арашаланып ?алды. Тел?озы жыл?ылары та?ы ж?з жыл?ы?а к?бейдi. Ж?з емес, та?ы бiраз жыл?ы ?осылды. А?айынды? к?мегiмiз деп ел та?ы да бiраз жыл?ы ?кеп бердi Тел?озы?а. Ол Шо??а сездiрмей, оларды ала бердi.

Шо? ?й ?ртенген Жарто?айды с?тсiз жер деп есептеп, ?зiнi? ежелгi ?онысы ?ызыла?аш?а к?шiп келген едi. Ендi келер жылы ?й салуды бас?а жерден бастаймын деп ж?ргенде бас ауруы к?шейiп, кейiнге сыр?ыта бердi. С?йтiп, жа?а ?й салынбай ?алды. Шо?ны? ?ал?ан ?мiрi ?ызыла?ашта ?ттi.

Оязды? ?лiмi бiреуге ?уаныш, бiреуге ?ай?ы ?келдi

Шо? Карбышевтi? тапсырмасы бойынша казак-орыстарды шы?арып сал?ан со? А?мола?а жа?ын жердегi оны? ?йелi ?алимаш?а барып ?айт?ан. О?ан к?йеуiнi? Санкт-Петербургке кеткенiн айт?ан: «Ол сол жа?тан бiржола келмесе де ризамын». Шо? оны? б?л с?зiне т?сiнбедi. П?лен жыл бiрге т?р?ан к?йеуiне сондай ?ш?ары с?з айт?анына ренжiп ?алды. Содан Шо? ?алимаштан с?ра?ан едi: «Семен Иванович сенi? п?лен жыл бiрге т?р?ан к?йеуi?, б?л с?здi ?алай айтасы?».

– Екеумiздi байластырып т?р?ан жал?ыз бала едi. Ол жа?ында Бал?ан т?бегiнде бол?ан бiр со?ыста ?айтыс болыпты. Ма?ан ?йелi жаз?ан хатты Герасимов ?кеп бердi.

Содан Шо? еште?е айтпай ?айтып кеткен. Жолай ?алада?ы Герасимов?а жолы?ты. Ол айт?ан: «Ендi ана ?йел Карбышевтi ма?айына жуытпас. Семен Иванович оны ?атты с?юшi едi. Ендi жа?дайы ?алай болады екен». Шо? ?алимаш аузынан ?лгi с?здi естiгенде еште?е айтпастан аулына ?айтып кеткен. Арада бiр жарым ай ?ткенде А?моладан жолшы келдi. Ол Герасимовты? ша?ырып жат?анын айт?ан. Шо? хабарды алысымен А?мола?а тартты. Герасимов Шо??а барлы? жа?дайды баяндады: «?алимаш ?йiне жуытпай, Карбышев ?алада?ы ?йiнде жатыр. Са?ан Карбышев хабар бер деген со?, ана татарды мен жiбердiм. Сенiмен с?йлесетiн с?зiм бар дейдi». Екеуi Карбышев ?йiне келген. Ол т?секте жатыр екен. Жасты?ынан басын к?терiп, с?йлесуге шамасы келмедi. Осыдан-а? Шо? оны? ?атты ауру екенiн бiлдi. Жат?ан ?алпында Карбышев неге ша?ыр?анын айтып кеттi.

– Анау ?алимаш менi шын с?ймейдi екен. Бар?ан к?нi бiр ?ондырмай ?йден айдап шы?ты. Жал?ыз баланы? ?лгенiн менен к?редi. Мен де баланы? ?лгенiн естiгенде ?лi мен тiрiнi? арасында?ыдай к?йде болдым. ?алимаш?а ?йленгенiмнi? ?ателiгiн ендi бiлдiм. Б?рi кеш болды. Менi? ?кпе ауруым ?озып, Санкт-Петербург ауасы ?сер еттi ме, ж?регiм ауыра бастады. Б?л та?дырды? маза?ын ?арашы. Тура осы с?тте ауырып ?ал?аным… Санкт-Петербургтен т?к бiтiре алмай ?айттым.

Санкт-Петербургте былы?пай болып жатыр. ІІІ Александр ?ыры? то?ыз?а ?ара?ан ша?ында белгiсiз аурудан ?айтыс болып, император орнына т?ратын адам ?лi белгiсiз екен, оны? орнына ?йелiн ?оюуды либералдар мен еврейлер ?олдан отыр?ан к?рiнедi. Олар?а патша ма?айында ж?рген ?лтшылдар ?арсы шы?ып жат?ан сия?ты. ?ай жа?ы же?ерi белгiсiз. Содан ?лкен дау боп жатыр. ?азiр еврейлр к?шейiп алды ?ой. Бар м?селеге солар араласып отырады екен. П?лен ж?з жыл билiк ??р?ан Романовтар ?улетi басына ?ауiп т?нiп т?р?андай. ІІІ Александрды? ?йелi Дат корольдiгiнi? ?ызы ?ой, ?йелiнi? жаратылысы орыс болма?анды?тан, патша ма?айында?ы орыс ?лтшылдары б??ан ?арсы екен, шетелдiк ?йел Ресейдi ?алай бас?арады деген с?з шы?ып жат?ан к?рiнедi. ІІІ Александрды? баласы ІІ Николай жаратылысында жуас адам дейдi. Оны? ел бас?ара алатынына к?дiк келтiрушiлер бар сия?ты. Патша жа?ын ?ойшы, ?йтеуiр бiреу т?рар. Баламны? ?лгенiн естiгенде барлы? арман су т?бiне кеткендей болды, содан т?к бiтiре алмай ?айттым. Жолда губернатор Густав Христиановичке со?тым, ол да ?атты ауру екен. Ендi оны? да ж?мыс iстей алатын т?рi жо? т?рiздi. Сонда да ?йiне ?дейi барып, к??iлiн с?рап, менi? орныма А?мола уезiне iнiмдi ояз етiп жiберуiн с?радым. Ол Санкт-Петербургтегi жа?дай с?л реттелсiн дегендi айтты. Ол кiсiнi? де жасы жетiп, ?артайып отыр?ан адам ?ой. Оны? тiлiн жо?арыда отыр?андар алса жа?сы. Ол кiсi менен аянбайды ?ой. Илья ма?ан ?ара?анда жуастау. Болса да Вадим жо?. Сен, Шо? Тел?озинович, болыстардан бастап, б?рi орнына ?з адамдарын ты?палап жатыр. Солардiкi д?рыс сия?ты. Мен сенен неге жасырайын, А?мола?а уезд басты?ы етiп iнiмдi ?алдыр?ым келедi. А?мола т?бiнде губерния орталы?ы болуы м?мкiн. Егер Ильяны? ?олынан iскерлiк келсе, А?мола айма?ын билеу Карбышевтер ?рпа?ында болады. Мен iнiме сол туралы айтып кеттiм. Сенен с?райтыным, Илья ояз ?ызметiн ме?герiп кеткенше ?асында бол. Анау т?релер кедергi жасап ба?ады. Герасимов екеуi? о?ан жол берме?дер. Ал ?алимаш?а айт, жыл?ыны? жартысын Илья?а берсiн. Ол т?р?ан ?йге таласпайды. Ал ?алада?ы мен т?р?ан мына ?й iнiмдiкi болады.

Шо? к?н сайын барып, Карбышев жа?дайын бiлiп т?рды. Екеуiнi? арасында бiраз ??гiме болып ж?рдi. Бiр к?нi бар?анда Карбышев айт?ан:

– Мен п?лен жыл ?алимашты? т?сегiнде бiрге жаттым. Ол, бай?адым, менi сатып отыр. Ендi сол т?сектi бас?а?а кимай жатырмын. Ол да ?луi керек…

Мына с?здi ояз аузынан естiгенде Шо? ?ор?ып кеттi.

– Семен Иванович, та?дыр солай. Соны? айт?анына к?ну керек. ?алимаш ?лi жас, бiраз жыл сiзге жолдас болды. Сiз о?ан айт?аны?ызды жасатпа?ыз. Ол еш?андай адамгершiлiкке жатпайды. Оны силамаса?ыз да, о?ан деген ?з махаббаты?ызды сила?ыз. Тiрi ж?ре берсiн!

Карбышев аузына с?з т?спегендей бiраз ?нсiз жатты да:

– Мен оны да бiлiп жатырмын. ?мiр шiркiн, ма?ан ауыр та?дыр ?зiрлеп ?ой?ан екен. П?лен жыл бiрге т?р?ан ?йелiм ма?ан сырт бердi. Содан ызам келiп жатыр. – Содан кейiн Карбышев жатып айт?ан: – Сен, Шо?, ма?ан а?ыл?а салу?а бiр к?н уа?ыт бер. Жа?а?ы айт?ан жайды ойланып к?рейiн.

Шо? Карбышевтын с?зiнен ?ор?ып ?алып, т?н iшiнде Ризаны ?алимаш аулына жiберiп, о?ан сенiмдi адамдарынан к?зет ?ойсын деген. Бас?а еште?е айтпа?ан.

Содан ?алимаш Риза?а айтып жiберiптi: «Менi? с?йген жiгiтiмдi Карбышев ?айда ??ртып жiбердi екен, соны бiлiп берсiн» – дептi.

Ерте?iне бар?анда Шо? с?з бастап едi. ?алимаш емес, ?аниса с?рады деп бастады с?зiн:

– Семен Иванович, ?аниса сiзден с?ра деп едi, ?алимашты? с?йген жiгiтiн ?айда жiберген екен, соны бiл дейдi ма?ан.

– Ол кемпiр оны ?айтедi. ?алимашпен ?айыра ?ос?ысы кеп отыр ма? Мен оны жындыхана?а сал?анмын, бая?ыда ?лiп ?ал?ан шы?ар.

– ?лсе ?лсiн. Бiра? шынды?ты айтып кетi?iз. Ол д?ниеге ж?к ар?алап кетпе?iз.

– Олай болса, ана кемпiрге айт. ?алимаш жыл?ыны? жартысын беремiн деп ?олхат берсiн, – дедi.

– Семен Иванович, б?л тiлегi?iздi орындаймын. Тек сiз ?ай жындыхана?а сал?аны?ызды айты?ыз.

– Сол Омбыда?ы ?лкен жындыхананы? бiрi. ?азiр есiмде жо?. Ол тiрi емес.

– Сiз оны? ?лi-тiрiлiгiне жауап бермейсiз. Тек шынды?ты айт?аны?ыз д?рыс болар.

– Шо? Телкозинович, менi ?инай бермешi. Омбыда?ы ?лкен жындыхана деп отырмын ?ой. – Осыны айтты да Карбышев к?зiн ж?мып жатып ?алды. Осыдан кейiн Карбышев тiл катуды ?ойды. Тiрi мен ?лiнi? арасында?ыдай бiр к?йде жатыр едi. А?ыры Шо? ?анисадан ?алимашты? жiгiтi туралы с?рады.

– Оны с?рап отыр?ан кiм?

– ?алимашты? ?зi.

– Мен оны бiлмеймiн. Шалым ?лiп ?алды деп ж?рген.

Та?ерте? ертелетiп Герасимовты? ?зi келдi де, т?нде Карбышевтi? ?айтыс бол?анын м?лiм еттi Шо??а…

– Ендеше, iнiсiне тезiрек хабар бер, – дедi Шо? о?ан.

Герасимов Омбы?а ж?ретiн пошта?а хабарлау?а кеттi. Шо? ?алимаш ?йiне тартты. О?ан келiп айт?ан:

– Карбышев ?айтыс болды. Соны жерлеуге ?атыспайсы? ба?

– Мен ендi оны? ?лi ж?зiн де к?ргiм келмейдi. Сен мен айт?анымды орындады? ба?

– Айт?ан адамы?ны? ?лi-тiрi екенi белгiсiз. Жындыханада жат?ан к?рiнедi. – Бiрнеше жыл ?асында жат?ан адамды жерлеуге бар?ысы келмей т?р?ан ?алимаш?а ренiштi едi Шо?.

Содан Шо? ?ала?а ?айтып кеткен. Герасимовпен а?ылдасып, iнiсiн та?ы екi к?н к?туге келiскен едi. Сол екi ортада ?алимаш А?мола?а келген. Ашулы екен. ?анисамен екеуiнi? арасында с?з басталып кеттi.

– ?аниса апа, ?айымды ?айда жiбергендi ?азiр ма?ан айты?ыз!..

– ??дай бiледi, бiлмеймiн.

– Сiз бiлмесе?iздер, мен айтайын. Ол Омбыны? жындыханасында жат?ан к?рiнедi.

?аниса жа?а ?ана естiгендей болып:

– Оны ?айдан естiдi??

– Кеше ?лер алдында Карбышев ма?ан айтты. Мен со?ан б?гiн ж?ремiн, – дедi ?алимаш.

Осы кезде Ыбырай келе ?алды. Ол мыналарды? с?зiн естiп алып:

– Ол ?лiп ?ал?ан шы?ар. Жындыхана?а т?скендердi к?п ?стамайды деп естiгем, – дедi.

– ?лiп ?алса да, жат?ан жерiн к?ремiн.

– Сенi? жал?ыз баруы? ?иын болады. Мына Шо? екеуi? бiрге бары?дар, – дедi ?аниса.

– Б?рсiк?нi ?арбышевтi шы?арып саламыз. Содан кейiн барайы?. П?лен жыл бiрге ?ызмет еттiк, со??ы сапар?а шы?арып салу – менi? мiндетiм.

– Мен оны к?тiп отыра алмаймын, – дедi ?алимаш.

– Екi-?ш к?нде т?р?ан еште?е жо?, к?бiне шыдады?, ендi азына да шыда. Мен п?лен жыл бiрге iстеген адам?а топыра? салмай кетсем, ?ят болады.