Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Шо?ке, сiз бала?ызды жа?тап т?рсыз ?ой.

– Екеуi? де адам емессi?дер. Осы жердi саудаламай-а?, келiспейсi?дер ме?

– Шо?ке, б?л арада менi? кiн?м жо?. Оспан мына с?ттi биенi? т??ымын с?ра?ан со?, берiп едiм.

– Сен берсе?, есеппен берiп отырсы?. Шын к??iлден берiп отыр?ан жо?сы?. – Шо? биенi ?алдырды да кетiп ?алды. Сол бойы ?йiне тартып кеткен едi.

?лгiнде Шо?ны? сырт?а шы?ып кеткенiне бiрталай уа?ыт болды. ?йiмк?л шыдай алмай сырт?а шы?ты. ?й ма?айында Шо? к?рiнбейдi. Мiнген аты жо?. Содан кейiн бие сауып жат?ан адамдардан с?рады. ?лгi жiгiт:

– Шо?ке? Естайды? биесiн алып кетiп ?алды, – дедi.

?йiмк?л бiр жайсыз к?йге т?сiп ?йге келдi. Келе баласына ренжи с?йлеген:

– Шо?ке? ауырып ж?ргенде ы??ай б?лдiресi? де ж?ресi?.

Оспан не дерiн бiлмей отырып ?алды. ?йде отыра алмай, с?лден со? тыс?а шы?ып кеткен. Тел?озы ?йiмк?лдi? с?зiн ты?дап отыра берген едi. ?лден кейiн айт?ан болатын:

– ?йiмк?л, сен еркектердi? ж?мысына араласа берме! – Атасыны? ?лгi с?зiн жа?тырмай ?алса да, ?азiр бiрде?е айтса с?з к?бейiп кететiнiн бiлiп, ?йiмк?л де ?ндемеген жо?.

Оспан биенi идiрiп ж?рген жiгiт аузынан бол?ан жайды? аны?-?аны?ын бiлгеннен со?, бiр мазасызды??а т?скен едi. Есiк алдында не iстерiн бiлмей ж?рген. ?лден уа?ытта Естай келдi. Жетегiнде ?лгi бие бар, ?асында жаба?ысы мен ??лыны ерiп ж?р. Естай с?з бастады:

– Оспан, келiсiп едiк ?ой, мынауы? не?

Іштен шы??ан Тел?озы с?зге араласты:

– ?й, Естай! Шо? ендi ?з айт?аны болмаса болмайды. Сен екеуi? осы сауданы ?ойы?дар…

Оспан Тел?озыдан асып кете алмады.

– Жарайды, сол араны шаба бер. Кейiн ??лыны тай бол?анда ма?ан бересi?. ?азiр алып кет. Бiра? м?ны бiреуге айтушы болма. ?кемнi? ??ла?ына жетсе, та?ы да дау шы?арады. Ешкiм бiлмесiн!

А?ыры Оспанны? мына с?зiне Естай келiсiп, кеткен болатын. Сол жерлердi б?рын?ы ?алпынша шаба бердi. Арада бiраз к?н ?ткен со? ?олдарында шал?ылары бар, бес-алты адам жетiп келдi.

– Сендердi кiм жiбердi? – деп с?рады Естай.

Б?лар Аралбай ауылыныны? адамдары болатын. Олар «Шо?нан ш?п шабатын жер с?рап бар?ан едiк, содан осы жерге жiбердi» дегендi айтты.

Естай т?рып:

– Алды??ы к?нi ?ана Оспанмен келiсiп, б?л жердi мен ал?анмын.

– Шо?ке? бiзге де осы жерден ш?п шабы?дар дедi.

– Мен ше сонда? – дедi Естай.

– Сiздер де шаба берi?iздер, бiз де шабамыз. Шо?ке? солай деген.

?рт

Шо?ды к?птен берi А?мола жа?тан ешкiм де мазаламайтын. Карбышевтi? сонау Санкт-Петербургте ата ?онысы м?селесiмен ж?ргенiне талай уа?ыт бол?ан. Казак-орыстар алар жыл?ыларын алып кеткен со?, Шо? ?йiнде жат?ан. Жазу?а берiлген, к?ндiз-т?нi жазу ?стiнде едi. Ешкiм оны мазаламайтын.

?йiмк?лдi? ?асына бармай сол жазу б?лмесiнде жатып ?алуды ?детке айналдыр?ан. ?йiмк?л де б?рын?ыдай келiп оятып, т?секке жат деп айтуды да ?ой?ан. Басы ауырып ж?рген со? аяйды, мазаламайды. ?асына немерелерiнi? бiрiн алып жата кететiнi бар. Шо?мен бiрге т?ратын Ахметжан ?йелi-балаларымен бiрге есiк алдына ??рыл?ан киiз ?йде жататын жаз айларында.

Жа?а ?й салып ал?аннан берi Шо? бас?алардай жайлау?а к?ше берудi бiржола ?ой?ан. ?йiмк?л осы ?ыс?ы ?оныста отыр?анды ?натпайтын. Дегенмен сол ?ыс?ы ?оныста жаз бойы отыра беретiн. Б?л жа?дай Шо??а да к?шiп ж?ре берудi ендi бiржола ?мыттыр?андай едi. Бас?аша айт?анда, орыс т?ртiбiне А?мола уезiнде бiрiншi к?шкен Шо? болатын.

Со??ы жылдары Шо? жазуге тiптен берiлiп кеткен едi. Б?гiн Шо? т?ннi? бiраз уа?ытына дейiн жазу жазып, ?зiнi? жазу б?лмесiнде отырып ?ал?ан. Т?н жарымына жа?ындап ?ал?ан кез. Кенет терезе ?атты ?а?ылды. Тура Шо?ны? ?зi отыр?ан б?лменi? терезесi болатын. Ана жа?тан: «?рт, ?рт!» деген дауыс бiрнеше рет ?айталап шы?ты. Ай жары? болатын. Шо? келiп терезеге ??iлген. ?здерiнi? бая?ыдан сиырларын сауып ж?ретiн к?ршi ?йелдi бiрден таныды. Ж?гiрiп тыс?а шы??ан.

Бiраздан берi жауын болма?ан. Кеуiп т?р?ан а?аш ?й лапылдап жанып жатыр екен. ?она? б?лмесi жа?ы жартылай ?ртенiп кетiптi. Жаз айларында iлуде-шалуда ?ана болмаса ?й iшiндегi ?азанды??а от жа?ылмайтын. Жаз айларында тама?ты есiк алдында?ы жероша?та дайындайтын. Ал мынау ?йден шы?ып жатыр. ?она? б?лмесiнен бастал?ан. Шо? не iстерiн бiлмей т?рып ?алды. Бiреудi? ?дейi жаса?анын бiрден бiлдi. Ауылда б?лардан о?шаулау отыр?ан онша?ты жалшы ?йiнен бас?а ешкiм т?рмайтын. ?ш ?йы?таса олар ?ртейдi деген ойына келмедi. ?р рудан бол?анымен, туыс?андай болып кеткен адамдар. ?йiмк?л к??iлiнен шы??ан адамдарды ?йге жа?ын жерге ?оныстандыр?ан болатын. ?лгi терезе ?а??ан ?йел ссiк алдына т?р екен. Шо? одан с?рады:

– Сен ешкiмдi к?рмедi? бе?

– Бiздi? ?й жа?тан екi адам ?ткен. Д?у де болса солар болар. – ?йел осыны айтты да кетiп ?алды. Шо? оны мазала?ан жо?.

Б?л к?нi Ахметжан да ауылда жо? едi. Шо? кайыра iшке кiрiп, жазып жат?ан ?а?аздарын жинап, ?йiмк?лдi оятып, дала?а шы?арды. Б?л кезде ?рт ?йдi? бiр жа?ын т?гел ?апта?ан едi. Кеуiп т?р?ан а?аш ?абыр?алар сiрi?кедей т?танды. Шо? бар амалы таусыл?андай, ?арап т?рып ?ал?ан. ?йiмк?л ж?гiрiп барып, айналада?ы жалшыларды оятып ?келген болатын. Б?л кезде ?йдi т?гел ?рт шал?ан. Б?л ма?айда жо?, с?улеттi ?йдi? та? ата орыны ?ана ?ал?ан едi. Бiреулердi? ?дейi ?ртегенiне с?з жо? екенiн бiлдi. ?зiне ?ш, ретi келсе аянбайтын адамдарын т?гел ойдан ?ткiздi. Бiрiне то?тай алма?ан. К??iлi айтады, к?зi? к?рмей бiреудi кiн?лауы? ?айбат болады дейдi. ?асында т?р?ан ?йiмк?л тура ойыны? ?стiнен т?скендей етiп айтты:

– Шо?ке, сiзге ренiштi адамдарды? бiреуiнi? шаруасы ?ой б?л.

– Оны ?зiм де бiлiп т?рмын. Сонда кiм деп ойлайсы??

?йiмк?л бес-алты адамны? атын атап едi, бiреуi де Шо? ойынан шы?пады. Есiк алдында?ы киiз ?й iшiнде немерелерi мен Ахметжанны? ?йелi жат?ан. ?й?ысы шала бол?ан ?йiмк?л соларды? ?асына барып жатып ?алды.

Шо? ой?а берiлiп, есiк алдында бiраз отырды. Ол а?ыры бiр ?орытынды?а келген едi: мынау ?неук?нгi казак-орыстар?а аттарын берген адамдарды? шаруасы деп болжа?ан. «Мал ашуы – жан ашуы» дегендей, м?ны жасап ж?рген солар. Бiра? еш?андай д?лелi жо?, кiмдi кiн?лайды. Шо? ?детiнше ?й ма?ында бiраз ж?рiп, ?рттi к?рген ?йелдi? ?йiне келдi. Ол есiк алдында отыр екен. Шо? одан с?рады:

– Сен ?рттi ?алай к?рдi??

– Шо?ке, менi? ентiкпем бар ?ой. Сол ?стап есiк алдында отыр?ам, ай жары? ?ой. Кенет бiздiн ?йдi? ?асынан екi адам ж?рiп ?ттi. О?ан м?н берген жо?пын. Жанымды ?ина?ан ауруыммен азаптанып отыр?анмын. Артынша сiздi? ?йдi? арт жа? iргесiнен от к?рiндi. Сонда барып ?зiме ?зiм келiп орнымнан т?рдым. Мен жеткенше ?рт ?л?айа бердi. Ар жа?ын ?зi?iз бiлесiз.

Шо? ?з ойымен ?зi болып, ?йел ?асынан кетiп ?алды. Ж?йрiк бергендер келсе, неге жаяу келедi. Олар б?л ма?айдан алыстау т?рады ?ой. Олар атпен келуi керек ?ой. Содан кейiн ?айтып келiп, ?йелден ?айталап с?рады.

– Аны? к?рдi? бе, аттылы адам ба, ?лде жаяу ма?

– Шо?ке, менi? к?зiм жа?сы к?редi, екеуi де жаяу адамдар.

– Бас?а не к?рдi??

– Екi адамны? бiреуi а?са? т?рiздi к?рiндi ма?ан.

– А?са?ты?ын ?алай бай?ады??

– Ж?рiсiнен, с?лбесiнен бай?адым, а?са? екендiгiнде дау жо?. Бiр жа?ына ?арай ?исайып басып бара жаты.

Шо? б?дан кейiн ?йелдi мазала?ан жо?. ?зiмен ?зi ой?а берiлiп, ?йге келдi. Ая?ынын кемшiлiгi бар бiр адамды да ой?а т?сiре алмады. А?ыры осы ма?айда а?са? адам бар ма деп ?йге келген со? ?йiмк?лден с?рады.

– Шо?ке, ?абденнен бас?а кiм бар?

?абден деген жiгiт анау жылы ?алы? Тамалармен ренжiсiп, мына iргедегi ауыл?а к?шiп келген болатын. Елдi? айтуына ?ара?анда, на?ашыларын ?ор?алап келген Оны Шо? сырт бiлетiн, бiра? онша танысты?ы жо? едi. Осыдан бес-алты жыл б?рын осы ма?айда?ы ауылдан бiр ?ызды алып ?ашып кетiп, дауласып алдына келген де едi. Содан кейiн ж?здескен адам емес. К?ршi ауылда т?ратын. ?йiмк?л айт?ан адамды к?з алдынан ?ткiздi. Сонда ?ыз м?селесiне байланысты алдына ша?ырып ал?ан, с?зi аз, аузы ауыр адам т?рiздi к?рiнген. Мына ?йдi сол ?ртедi дегенге к??iлi бармай отыр. Сол жолы ?азылы? айт?анда да, о?ан бiраз ?рысып таста?ан. Бiра? дауды соны? пайдасына шешкен едi. «?ыз сендiк екен, ?ке-шешесiмен келiсiп алмайсы? ба, осы жасап ж?ргенi? не?» деп ренiш бiлдiре с?йлеген. Адамдар жаратылысы ?рт?рлi ?ой, бiреулер ренiштi ?йден шы?а берiп ?мытып кетедi, ендi бiрi ?лгенше ?мытпай ж?редi. Сонда б?л жiгiтке ?атты ?рыс?ан едi. Екi ру арасында жанжал шы?арып ж?ргенiне ?атысты бiраз ауыр с?здер айт?ан едi. Б?л да соны ?мытпай, еске са?тап ж?р ме деп ойлады бiр жа?ынан. Одан берi бiраз жылдар ?ттi. Бiра? ол ?шiн ?й ?ртеу м?мкiн бе, б?л с?ра??а жауап бере алмады ?зiне ?зi. ?мытпай ж?ргенi ?алай? Одан еш?андай к?дiгi болмаса да а?ыры сол жiгiтпен с?йлесудi ж?н к?рдi. ?йiмк?лге айт?ан: «Сол ?абдендi ша?ыршы, с?йлесiп к?релiк» деген.

?абден т?с ауа келдi. Ол келгенде Шо? немерелерiмен бiрге ?й алдына тiгiлген киiз ?йде тама? iшiп отыр?ан. Шо? оны дастархан?а ша?ырды. Ол келiп отыр?ан едi. Аман-сулы?тан кейiн Шо? с?з баста?ан.