Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Бiр к?нi Шо? салт атпен к?ршi ауылдан келсе есiк алдында бiр бие Малай мiнiп ж?ретiн к?ре? атты? ?асында байлаулы т?р екен. Шо? ?йiмк?лден с?рады.

– Мына бие кiмдiкi?

– ?лгiнде Малай ?келдi.

– Ол ?айда?

– ?йде демалып жатыр.

Шо? ?йге кiрген едi. Малай т?р алдына шал?асынан т?сiп жатыр екен. А?асын к?рiп ы??айсызданып басын к?терiп алды. Шо? одан с?ра?ан.

– Далада?ы байлаулы т?р?ан бие кiмдiкi?

– Мына Тамада?ы Естайды? ?йiне барып едiм, сол болмай атымны? ?оса?ына байлап жiбердi. Оспаннан ш?п шабу?а жер ал?ан к?рiнедi.

Шо? Оспанда да Тел?озы т?рiздi бiреуден бiрде?е алу ?детi барын бiлетiн. Бая?ы Кеттебектi? биесi мен ай?ыры есiне т?стi. Ішi бiрде?енi сезгендей болды. Содан со?:

– Мыналары? ?ят болады. Биенi ?айыра апарып бер. Оспан жердi берсе саудаламай-а?, жай берсiн! – дедi.

Шо? ерте?гi к?нi к?ршi отыр?ан ауылдарды? адамдары м?ны естiсе, анау болыс бол?ан со? билiгiн жасап, барлы? т?уiр жерлердi ?зiне алып, арты?ын сатып отыр дегендi шы?аратынын бiлетiн. Шо?ны? к??iлi ондай с?з бол?анын ?аламайтын. Содан кейiн iнiсiне айт?ан едi, жердi беретiн болса саудаламай-а? берсiн деген.

Малай а?асыны? б?л с?зi ?намай т?рса да ?ндеген жо?. Ж?рерiнде биенi жетегiне алып ж?рiп кеттi.

Шо? ?зiнен ?зi отырып ренжiдi. Бiр т?сiнiксiз ашу?а берiлгендей едi. Сырттан кiрген ?йiмк?л к?йеуiнi? к??iлсiз отыр?анын к?рiп:

– Шо?ке, та?ы да басы?ыз ауырып отыр ма?

– Жо?. Осы Оспан бiр д?ние?о?ыз ?ой деймiн. Ана Естай?а шабу?а жер бергенi ?шiн бiр бие алыпты!

Орынсыз ал?ан д?ние пара болатынын бiлсе де, Тел?озыны? ?серi ме, ?йiмк?лдi? ?зi де ал?анды жа?сы к?ретiн. Бiреулер бiрде?е ?келсе сол адамды жа?сы к?рiп, шайын ?айнатып, асты-?стiне т?сiп жататын. Баласы туралы Шо?ны? мына айтып т?р?анын ол да, Малай т?рiздi, жа?тырмай ?алды. Со??ы кезде к?йеуiнi? басы ауыра баста?анын бiлетiн, сонды?тан басы арты? с?з айпай, ?ас-?аба?ына ?арап ?ам?орлы? жасайтын. Содан ба, баласыны? мынасына iштей ренжiп ?алды да, ?ндемей сырт?а шы?ып кеттi. Тыста дамыл тауып ж?ре алмады. ?айыра кiрген.

– Шо?ке, бiраз жатып дем алмайсыз ба?

Шо?ны? со??ы кезде т?с кезiнде бiр са?аттай ?йы?тап алуы пайда бол?ан. Содан кейiн мына с?здi айтып т?р едi. Шо? оны? б?л с?зiне м?н бермегендей едi, басынан ?лгi Оспан ?ылы?ы шы?пай т?р?ан. Шо? ?йде маза тауып отыра алмай, тыс?а шы?ып кеттi…

Есiк алдында Риза ж?р екен, оны ша?ырып алып Оспан?а жiберген. Сол к?нi Оспан келмедi. Баласыны? келмегенi мазасын тiптен кетiргендей едi. ?йiмк?л со??ы кезде бай?ап ж?р, тым ашуланша? болып кеткенiн Шо?ны?. Бiр ы??айсыздау шаруаны естiсе ?атты ашуланатынды шы?арып ж?р. Шо? сырт?а бiр шы?ып, бiр кiрiп, мазасы кетiп, ?й iшiнде т?ра?тап отыра алмады. Бай?а?ыш ?йiмк?л оны бiрден т?сiнiп ?ал?ан, Оспаны? ша?ыр?анына келмегенiне ашуланып ж?ргенiн бiлдi. Б?рын м?ндай к?йге т?спейтiн едi. Шо?ны? м?нысы бас ауруыны? ?серi деп бiлген ?йiмк?л, содан кейiн оны тыныштандыру ?шiн айт?ан:

– Оспан бiр шаруамен ж?рген шы?ар. Шо?ке, келедi, асы?па?ыз, -?йiмк?лдi? мына с?зiнде бiр ж?н бар екенiн бiлдi де жазу б?лмесiне кеттi.

Ерте?iне т?ске жа?ын Оспан келдi. Шо? о?ашалап алып баласына с?з баста?ан едi.

– Сен де анау ?ке? Тел?озыны? шаруасын бастап ж?рсi?. ?ят болады, шабу?а жер бергенiне бие алыпсы?. Оны? не? ?ят емес пе, берсе?, тегiн бер.

Со??ы кезде жер дауы к?шейiп кеткен со?, билер отырысында ?рбiр ру?а жерлерiн ?а?аздатып б?лiп берген едi. Шабынды? жерлер тапшы бол?анды?тан, орта?тасып пайдаланы?дар дегендi айт?ан. Оспанны? мына шаруасы сол билердi? шаруасына ?арсы келетiнiн бiлiп отыр?ан. Ерте?гi к?нi ана болысты? ?зi т?ртiптi б?зып отыр?анын айтып ел ренжидi. Оларды? Оспанда ж?мысы жо?, б?рiн ?зiнен к?ретiнiн бiлетiн. Дауды ?ршiтiп жiберетiнiн сезiп отыр?ан, баласыны? мына ?ылы?ын естiсе ерте?гi к?нi ел Шо?ны? баласы ш?п шабатын жердi сататын болыпты дегендi айтатыны с?зсiз едi. Елдi? оны ?алай ??былтатынын бiлiп болмайды, ?йтеуiр, с?з к?бейiп кететiнiне к?зi аны? жеткен Шо?ны?. ?кесiнi? ?атты ренжiп отыр?анын бiлiп Оспан:

– С?ттi жыл?ыны? т??ымы деген со? алып едiм, ?сiрейiн деп, олай болса, орнына бас?а бiр бие берейiн.

Оспанды ?з алдына б?лек шы?аруы ?кесiнi? жер алу ?шiн жасап отыр?ан саясаты екенiн Шо? бiлiп отыр едi. Анада бiрде ?кесiне сiз менi? болысты?ымды пайдаланып жер алып отырсыз дегенде ол сен п?леншенi ?ара, т?геншенi ?ара – балаларыны? саны менiкiнен екi есе аз, ?анша жердi алып отыр. Сен елдi т?ртiпке ша?ырса? с?здi солардан баста деп дауысын к?тере с?йлеп, ?атты айтып таста?ан. Тел?озыны? б?л с?зiнде шынды? бар едi. Тел?озыны? ?ш ?йелiнен ?скен балаларынын саны бiраз болып ?ал?ан. Б?рiне де жер, ?оныс керек. Шо?ны? ?зi жер б?лгенде малына емес, отбасыны? санына ?арап б?летiн. Бала санын ?сiрудi? тетiгi сонда екенiн бiлетiн. Кейбiр малды? санын айтып даулас?андар?а олай болса малы?ны? санын азайтып, адам санын к?бейт, сонсо? жер аласы? дейтiнi бар. Б?гiнгi заман талабы солай болу керек. Шо? ?зiнше солай за?дастыр?андай етiп с?йлейтiн. Адам саны ?спей ?аза?ты? келешегi жо? дегендi ?р жерде айтып ж?ретiн. Сонды?тан мал санына емес, адам санына м?н беретiн. Содан кейiн ?кесi балаларыны?, немересiнi? санын айт?анда еште?е айта алмай ж?ретiн. Ендi мына Оспан?а бас?аша с?йледi.

– Сен ?йтiп саудаласпа, биесiн ?зiне ?айтып бер. Шабатын жердi жай бер. Ол ата?нан ?ал?ан жо?, б?л шабынды? осы ма?айда отыр?андарды? б?рiне орта?. Пара алмай, орта?тасып пайдаланы?дар.

Оспан ?кесiнi? с?зiн жа?тырмады, бiра? ?арсы с?з айт?ан жо?, ?ндемей кеткен. Б?л с?здi ?зiнi? к??iл-к?йiне байланысты айтып отыр?ан?а ?й?ар?ан. Шешесiнен алдында естiген, ?кесiнi? не болса со?ан с?йлей беретiнiн айт?ан, содан Оспан с?зден ?ашып ?кесiнi? ?йiне келе бермейтiн. Шаруаны? б?рiн Тел?озымен а?ылдасып жасайтын. Шешесiнi? аузынан ?кесiнi? со??ы кезде бас ауруына байланысты ашуланша? болып кеткенiн естiген едi алдында. Мынау да соны? ?серi шы?ар деп м?н бермеген. ?кесiнi? аузынан ?лгi с?здi естiген со?, «жарайды, айт?аны?ызды жасаймын» деп ?айтып кеткен.

Содан Шо? биенi ?айтып бердi деп ж?рген болатын. Бiр к?нi Шо? Оспан ?йiне бара жатса жолай бес-алты адам ш?п шауып жатыр екен. Сырттай Естай бай ба?ылап т?р.

– Естай, мына жердi сен шап?ызып жатырсы? ба?

– И?, мен шап?ызып жатырмын, Шо?ке. Неге с?рады?ыз?

– Жай, ?ншейiн, – дедi Шо?.

Естай к??iлiнде т?р?ан ?кпесiн болыс?а айта бастады:

– Осы айналаны? б?рiн ел б?лiп алыпты. Анда барсам – менiкi дейдi, мына?ан келсем – ол да менiкi дейдi. Бос шабынды? жер ?алма?ан. Шо?ке, сiз оны бiлесiз бе?

Шо? мына Естайды? бiр жанжалды шы?ар?алы т?р?анын бiлдi.

– Естай, олай болмаса ерте?гi к?нi жанжал к?бейiп кетедi. ?ркiм ?зiне тиелiсi жерiн бiлгенi д?рыс. Б?л орыстарды? т?ртiбiне байланысты шы?ып жат?ан шаруа. Са?ан да жер берiлген жо? па?

– Берiлген. Бiра? б?лiс кезiнде билер аздау жер берiп, шабынды?ым аз болып т?р.

– Мына шауып жат?ан жерi? кiмдiгi? – Естайды? аздау тидi деген с?зiне байланысты айтып т?р едi б?л с?здi. Ал ол Шо? бiлiп, ?дейi с?рап т?р деп ойлады да:

– Осы жерден ш?п шабу?а Оспан?а бiр бие бердiм.

– Мен со?ан байланысты билерге шабынды? жерлердi б?лгендерге айт?анмын. Кейбiр адамдарды? жерiнде шабынды? жер жо? екенiн бiлемiн. Сонды?тан ондай жердi б?лдiргем жо?. Келiсiп, ондай жердi бiрге пайдаланы?дар дегенмiн.

– Ендеше, мен осы жердi? ш?бiн шабу?а Оспан?а бiр бие берiп алдым.

Естайды? с?зiн естiп, Шо? аузына с?з т?спей, «шабыс к?бейсiн» дедi де ж?рiп кеттi. Оспан ?йiне келген едi, ол ?йiнде жо?, Тел?озы отыр екен. Шо? с?з бастады.

– Ана Оспан менi неге алдайды? Естайды? биесiн ?зiне ?айтармапты ?ой.

– Мен ол жа?ын бiлмедiм…

– Неге бiлмейсiз? – Оспан не жасасада Тел?озымен а?ылдасып жасайтынын Шо? бiлетiн. Мына айтып отыр?аны жал?ан с?з екенiн iшi сезiп, ?атты ашулан?ан. Сол арада ?кесiне бiрталай с?здер айтып таста?ан. С?зiнi? со?ында:

– ?аза?ты? жер саудалау?а ???ы жо?. Егер Оспан бергiсi келсе, бие алмай-а? бермей ме?

– Онда т?р?ан не бар? Ол биенi ?зi берiп т?р?ан со?, алды да.

– Есi?де болсын, Тел?озы! ?азiр ?аза?та жер билiгi жо? екенiн сан рет сiзге айттым, онын билiгi анау отыр?ан оязда, одан ?ала бердi патшаны? ?зiнде. Жер билiгiн бая?ыда ана ?енесары к?терiлiсiнен б?рын ?аза?тан алып ?ой?ан. Оспаны? жердi саудалап бие алу?а еш?андай ?а?ысы жо?. Ол ?ят болады. За??а ?айшы…

Мына с?з Тел?озы?а ?намады, ашуланып ?алды.

– Сен ы??ай осындай бiрде?енi шы?арасы? да ж?ресi?, анда ?зi? емес пе едi?, пайдаланатын жерлердi белгiлеп ал деген. Ендi келiп былайша со?ып отырсы?!

– Сiз, Тел?озы, неге кисы??а тартасыз? Мен шабынды? жайлы олай айт?ан жо?пын. Ондай жерлердi бiрiгiп пайдаланы?дар дегенмiн. Сiз мына с?зi?iзмен ел арасында шата? шы?ар?алы ж?рсiз. Есi?де болсын, та?ы да айтамын, жер сату ?ылмыс болып табылады. Жер саудалау ол еш?андай за??а жатпайды.