Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– И?, мен боламын, ?йге кiр, – дедi. Мына атын бiлiп т?р?ан адам алыс жерден, бiр даумен iздеп келген адам шы?ар деп болжа?ан, содан кейiн ?йге кiр деген. Шо??а сонау ?аржастардан, мына жа?та ?аракесектерден, Темештерден бiр дауды? м?селесiн шешуге, а?ылдасу?а билер, болыстар келiп жататын. Ендi сондайларды? бiрi болар деп болжа?ан. ?лгi с?зден бас?а т?к айт?ан жо?, б?рылып ж?ре бердi. Артынан ерiп, жiгiт те кiрдi. ?детте, Шо? ??с аулап келгенде ?зiнi? жазу жазатын б?лмесiне кiретiн. Сонда жатып бiраз дем алатын. Содан со? iске кiрiсетiн. Артынан жiгiт келе жат?ан со? оны жаса?ан жо?. ?она? ?абылдайтын ке? б?лмесiне кiрген едi. Артынан жiгiт те кiрдi. ?лi ?й иесiнен ?лгi бiр с?зден бас?а аузынан с?з шы??ан жо?. Жiгiт ренжiп ?алды да, жо?ары аттамай т?рып ?алды есiк жа?та. Б?лардын артынан iле-шала кiрген ?йiмк?л:

– Жо?ары шы?ы?ыз! – дедi.

?лгiден берi жiгiттi? к??iлiнен шы??ан с?зi осы «жо?ары шы?» болды. Б?дан кейiн ?йiмк?л шы?ып кеткен едi. Шо? с?рады.

– ?ай жа?тан боласы??

– Аты?ай-?арауыл елiнен келе жатырмын.

– Шыра?ым, тым алыстан ж?р екенсi?. – Алыстан екенiн бiлгеннен кейiн ?лгiнде кiрiп-шы?ып кеткен ?йiмк?лге дауыстап: «?йiмк?л, ?ымыз ?кел» дедi.

Шо?ны? ?уелден ?алыптас?ан ?детi бар едi, келген адамнан не шаруаман келгенiн ?зi айтпаса с?рамайтын, арада бiр к?н ?ткiзiп, оны? аузынан с?з шы?паса ?ана с?райтын. Жiгiттi? айт?аны:

– ?дейi, сiзбен кездеспекшi болып, алыстан iздеп келдiм.

– Оны? д?рыс екен. – Шо? к??iлден шы?сын-шы?пасын, с?зiн осылай «оны? д?рыс» екенмен бiтiретiн. Дегенмен, жiгiт туралы ойда отыр едi. Ел шаруасына араласу?а тым жастау екен, сiр?, бiр ?ыз iздеп ж?рген жiгiт боларсы? деген ой?а то?та?ан едi. Талай жiгiттер мен оларды? ?келерi: «Шо?ке, анау п?ленше с?з ты?дайтын емес, ?ызы к??iлiн б?лiп т?р, содан бiрде?е айты?ыз» деп келетiн. Мына жiгiт алыс жа?тан келiп отыр. ?андай оймен келгенiн бiлмейдi. ?кесi бiр шаруамен жiберген шы?ар?а ж?не тiреген. Дегенмен, мына жiгiттi? не шаруамен келгенiн ?лi бiлмей отыр?ан. ?лгiнде ат ?стiнде тайтала?тап т?р?аны да ?намай ?ал?ан. Бiр мы?ты бидi?, байды? баласы болар?а то?та?ан едi.

Осы кезде ?йiмк?л ?ымыз ?келiп алдына ?ойды. Шо??а пiскен с?т ?келген. Со??ы кезде ?ан ?ысымым к?терiлiп кетедi деп, Шо? ?ымыз iшудi ?ой?ан. Ішсе де бiр са?ына iшетiн. ?йiмк?лдi? келген адамдар алдына ?ымыз ?ой?анда, Шо? алдына с?т ?оюы ?детке айнал?ан. Елдi? бiрi де оны? с?тке к?шкенiн бiлмейтiн. ?й iшi адамдары, ?лсен т?рiздi к??iлi жа?ын адамдар ?ана бiлетiн… Содан келген адам?а ?ымыз iш деп, ?зi де с?ттi ?рттап ?ойып отыратын. Бiра? с?ттi де к?п iшпейтiн. Ш?лдегенде болмаса ыдысын тауысып iшпейтiн.

Жiгiт б?л жа??а бара жат?анда жол сiлтеген адамы айт?ан, Шо? мiнездi кiсi, ?натпа?ан адамын ?абылдамай да ?ояды деген. ?уелiнде солай ма деп ?ал?ан жiгiт, ?й иессiнi? ?зiне к?з?арасы ?алай екенiн бiлмей отыр?ан. ?й иесiнi? к??iлiн тап?ысы келдi ме, анадай жерде т?р?ан домбыраны алып ?ымыздан екi-?ш ?ртта?аннан кейiн домбырасыны? ??ла? к?йiн келтiрiп, шерте бастады. Мына шертiсiнен-а? жiгiттi? бiр мы?ты домбырашы екенiн бай?ап ?алды. Шо? жас болсын, к?рi болсын бiрiншi кездескен адамына «сiз» деп с?йлейтiн. ?азiр де сол ?детiмен с?йлеп отыр едi.

– Сiз домбыраны жа?сы тартатын болуы?ыз керек, бауырым!

– Азын-аула?, – дедi жiгiт. Оны? сыпайылы? жасап отыр?анын бiле ?алды Шо?.

– Дегенмен, домбыра шертiсi? ма?ан ?найды. Бiздi? жа?та, осында Сайдалыны? Сары То?асы деген домбырашы бар, естуi? бар ма?

– Естуiм бар, бiра? к?рген адамым емес. – Жiгiт б?рын б?л есiмдi бiлмейтiн, «бiлемiн» дегендi сыпайылы?пен айтып отыр едi. Бiр жа?ынан Шо?ны? аузынан шы??ан с?зден ол кiсiнi? о?ай адам еместiгiн сезгендей бол?ан. Жiгiтте бiр жа?ынан сол адамды к?руге ??марлы? пайда бола кеттi.

Шо? айтпаса да, мына жiгiттi? сол адамды к?руге ынты?ты?ы бар екенiн бiле ?алды. ?йткенi, домбырашылар бiрiне бiрi жа?ын ж?рiп, бiр-бiрiнi? пiкiрiн ты?дау?а ??мар екенiн, олар бас?алардан г?рi, бiр-бiрiне ?йреншiктi келетiнiн бiлетiн.

Шо?ны? ретi келгенде Сары То?аны ?йiне ша?ырып алып домбыра тарт?ызып отыратын ?детi де болушы едi. Шо?ны? бiр мiнезi, ?ндердi онша ?ната коймайтын, бiра? домбыра ?уенiн ?нататын. ?зiнi? де ептеген домбыра тартатын ?детi бар едi, ондайда ерекше бiр к?йге берiлiп отыратын. Мына жiгiттi? тартысы ?на?ан едi. К??iлi к?йiмен ?ндескендей, жа?сы ?сер ?алдырды. Б?гiн домбыра ты?дау?а с?тi т?скен к?ндей к?рiндi о?ан.

– ?азiр мен сол кiсiнi ша?ырта ?ояйын. – Сары То?аны? ауылына кiсi жiберген едi.

Сары То?а Шо?мен жас жа?ынан шамалас адам едi. К?п адамдар сия?ты Шо?ны? болысты?ына ?арамай, оны? ??рдасты?ын пайдаланып еркiн с?йлейтiн. ?ажет жерiнде ?зiлдесiп ойнай да беретiн. Шо?ны? ша?ырып жат?анын естiп, содан со? «б?л шо?ынды мен неге iздеп жатыр екен» деп жетiп келген едi. Сары То?а ?айда барса да домбырасын ??герiп ж?ретiн. ?йткенi, ?зiнiкiнен бас?а еш?андай домбыраны жа?тырмайтын. Домбырасын ?ыса ?стап кiрiп келдi. С?йлей кiрдi.

– Шо?, сен менi онша iздемеушi едi?, неге керек болып ?алдым?

Алдында жиi ша?ыратын Шо? со??ы кезде бас ауруына байланысты ма, Сары То?аны ша?ыра бермейтiн. Оны? да Шо?ны? сонысына ?кпесi бар едi. Со??ы кезде Ахметжанды да жiбере бермейтiн. Бiрде ол да айт?ан едi, ?кем менi? домбыра тарт?анымды онша ?натпайтын т?рiздi, содан кейiн ?лгi с?зi ?шiн Шо??а деген бiр ренiш пайда бол?ан. Ахметжанны? айт?аны есiне т?сiп кетiп, содан кейiн Сары То?а с?з бастап келе жатыр едi, оны Шо? то?татып тастады да:

– Шыдамсызды? танытпай, алдымен д?рыстап отырсайшы. – Шо? Сары То?аны? асы?ыс бiрде?е айтып келе жат?анын ?натпай ?алды да, содан кейiн ?она?ына назар аударып, – б?л кiсi бiздi? жа?ты? айтулы к?йшi-домбырашысы болады. Бай?ап отыр?ан боларсыз, домбырасын ??герiп келдi, ?айда ж?рсе де б?л серiгiн тастамайды. ?йелiнен де жа?сы к?редi б?л д?ниесiн…

– Неге тастаймын, менi? барлы? ?ызы?ым да, ?уанышым да осы домбырада. Шо?, д?рыс айтасы?, рас, ?йелiмнен де жа?сы к?ремiн.

– Жарайды, сенi? ?йелi? мына с?зi?дi естiмей-а? ?ойсын. Мен сенi К?кшетаудан iздеп келген мына домбырашы iнi?мен ?дейi таныстыру?а ша?ырдым.

– Менi? ол жа?та домбырашы iнiм жо? едi ?ой…

– Сенi? жолына т?скен адамны? б?рi де са?ан жолдас, туыс, дос. Бос с?здi с?йлеме. – С?зi ?намаса осылай ?а?ып тастайтынын бiлетiн Сары То?а арты?тау бара жат?анын сездi, с?л ?ндемей отырып ?алды да артынша:

– Сенi? менен жасы? кiшi, олай болса тарт. Алдымен сенi ты?дап к?рейiн, – дедi Сары То?а.

Жiгiт К?рман?азыны? к?йлерiнен бастап, Д?улеткерейге то?тады.

– Т?ттiмбеттен не бiлесi??

Жiгiт оны? да екi-?ш к?йiн тартып бердi.

– ?зi? к?й шы?арасы? ба?

Жiгiт отырып ?зi шы?ар?ан бiрнеше к?йлерiн орындады.

– Бауырым, к?йi?де ?уен к?п екен.

– К?п бол?аны жа?сы емес пе?

– К?п бол?аны тартушысын шатастырады, сонды?тан к?й бiр?алыпты, бiр ?уендi болуы керек. Б?л к?й ?шiн жазылма?ан за? т?рiздi…

– А?асы, сiздi? б?л айт?аны?ыз д?рыс емес, ?уеннi? к?п бол?аны к?йдi байытады.

– Жо?, бауырым, к?йге екпiндей жо?ары шы?ып, т?мен т?су жарасады. Бiра? мына сенi? к?йлерi?де ?уен к?п екен. Ал ол ?ле? емес, к?йге келмейдi.

– А?асы, ?зi?iз ?ай к?йшiден ?йренiп ж?рсiз?

– Мен ?азiргi, б?рын?ы к?йшiлердi? б?рiнен ?йренемiн. ?лгi ?зi? тарт?ан к?йлердi? к?йлерiнен т?лiм-т?рбие алдым. Содан ?з ?дiсiм ?алыптас?ан.

– ?р к?йшi к?йге ?з жанынан жа?алы? енгiзiп отыруы керек. Содан к?й байи т?седi.

– Інiм, б?л дегенi?е ?осыла алмаймын.

– А?асы, сiз ??дайшылы?ын айты?ызшы, – дедi жiгiт Шо??а. Манадан берi, Сары То?а келгенше, Шо? жiгiттi? к?йлерiн ты?дап отыр?ан едi. Ол к?бiне ?зi шы?ар?ан к?йлердi тарт?ан едi. Жiгiттi ы?ылас койып тындап отыр?ан. Содан кейiн ?лгi с?здi айтып отыр едi.

– Мен б?л салада сiздерге сарапшы бола алмаймын. Мынау отыр?ан Сайдалыны? Сары То?асы – ата?ты к?йшi. Б?дан ас?ан б?л ма?айда к?йшi жо?. Ел солай дейдi, мен де солай ба?алаймын.

– Бай?адым, б?л кiсiнi? к?йлерi, бас?аларды ы??ай ?айталап отырады екен… Оны? ?стiне к?йiнде ?уен аз.

Жiгiттi? мына с?зi ?атты батып кеттi де, Сары То?а ашуланып орнынан т?рды. Шо? оны то?тату ?шiн айтты:

– Жасы? ?лкен, б?л ашуы?а жол болсын?! – Ол ты?дамай кеткен едi.

– Мен м?ндай мiнезi ?шiн м?ны Б?ласыр деп атап кеткенмiн. Сен о?ан ?кпелеме, к?йлерi?дi шы?ара бер, халы? жа?сысын екшеп, жаманын тастап отырады.

Тама?тан кейiн бас?а та?ырыпта ??гiме басталып кеттi.

– ?алай, К?кшетау ??iрiне орыстар к?шiп келуi ?лi то?та?ан жо? па? -Шо?ны? алыстан келген адамдар?а осы с?ра?ты ?оюы со??ы кезде ?детiне айнал?ан едi.

– Келгенде ?андай, ?азiрдi? ?зiнде бiздi? ауылды? iргесiне отыз ша?ты орыстар ?оныстанып алды. Бiздi? ауыл тура е? ш?райлы Бурабай к?лiнi? жа?асында едiк, сол к?лге бiзбен iргелес орыстар келiп ?оныстанып к?лге шош?аларын ?аптатып жiбердi. ?азiр бiзге ол к?лден су iшу де ?иын болып барады. Со?ан ?дейi а?ыл с?ра?алы келдiм сiзден. Не iстеу керек? Сiздi? Н?ра бойына к?шiп келiп жат?ан орыстарды то?тат?аны?ызды естiдiм.