Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Шо?ны? сол арада айтатын с?зi болмай ?алды. Б?л ?йге б?л шаруамен келмеу керек едi деп ойлады. М?нысы а?асы Айсары ?лiмiне келмегенiне ?аза?и ?кпесi екенiн бiлдi. Шо?ны? ?лi де айтар с?зi к?п едi. Бiра? айтпады. ??гiменi? ?за??а созылып кететiнiн бiлiп:

– Менi? сенiмен ?азiр дауласатын уа?ытым жо?. Менiмен даулас?ылары? келсе, кейiн арнайы келемiн, – дедi де, Шо? орынан т?рып кеттi.

Сол бойы Шо? кайтып кеткен. Артынан ерiп келген екi орыс та шы?ты. Шо? кермеде байлаулы т?р?ан атына мiнiп ж?рiп кеттi. Былай шы??ан со? т?кке т?сiнбеген орыс-казактарды? басты?ы с?з бастады:

– Ана кiсi ж?йрiк аттарын бермей отыр ма?

?азiр бермейдi десе к?ш к?рсететiнiн сезiп, м?ны? арты т?белеске айналып кететiнiн сезiп Шо?:

– Оларда ж?йрiк ат жо? к?рiнедi.

Шо? ауылына келген едi. Тел?озы Шо?ны? к?р ?ол келгенiнен ?ор?ып, Елгелдiлер дау шы?арып ж?йрiк ат бермегенiн сездi. Бiра? л?м деген жо?.

К?ршi болыстардан ж?йрiктерiн ?келiп жатты. Тiленнi? бiр байы да бiр ж?йрiгiн ?келмей ?ойды. ?зiн ша?ыртып едi, ауырып жатырмын дегендi айтып, ?зi де келмедi. А?ыры, ?лсендi жiберген, о?ан айт?ан: «егер ана туыс?аны? айт?ан ж?йрiктi ?келмесе тиiстi жазасын о?ан да, са?ан да ?олданамын» деген. ?лсен б?л с?здi сол ?алпында жеткiзген едi. Мына с?здi естiгенде бай ?ор?ып кеттi. Шо?ны? ойда?ы жо? жазаны колдана бiлетiнiн сезетiн едi. ?зi сайлат?ан би, мына ?лсенге де бiрнеше к?н Т?сiптi? жыл?ысын ба?ылатып ?ой?анын, а?ыры екi ж?йрiгiн Алдаберген алып келгенiн естiген.

Шо? Елгелдiлерге ?лсендi жiберудi бiр ойлады. Оны? ?келетiнiне сенiмдi едi. Шо?ны? ?зiнен к?рiп, екi ру арасынданы дауды ?ршiтiп алатынын бiлiп, содан кейiн жiбермеген.

Ж?йрiктердi? негiзi жиналып кал?ан. Казак-орыстар ерте? ?айтамыз деп отыр?ан. Шо? Тел?озы?а айт?ан:

– Мыналар?а беретiн ж?йрiк аттарды ?кел, – деген.

– Б?лар менен ж?йрiк ат алмайды. Онда шаруа? болмасын. Б?л орыстармен келiскенмiн…

Шо? жа?сы сезiп, бiлiп т?р едi. Егер ?зi бермесе арты ?лкен дау?а айналатын.

– Тел?озы, есi?де болсын, бас?алар?а ?лгi к?рсетiп, алдымен менi? беруiм керек…

– Сен ыл?и бас?алар?а шама? келмесе де, ма?ан к?ш к?рсетесi? де отырасы?. Ана Елгелдiлерден болысты?ы?ды к?рсетiп, неге алмады?? Сенi ?алай т?сiнуге болады? – Тел?озы ашумен бiраз жерге бар?ан. Шо? шыдай алмай:

– Тел?озы, бос с?зды ?ой! Елгелдiлерде шаруа? болмасын. Олар кейiн жауабын бередi. Екi ру арасында?ы жанжалды одан ?рi ушы?тыр?ы? келiп отыр ма? Одан да мына орыстар?а ж?йрiк аттарды бер. Ерте? с?з болмасын десе?, айнала?да неше т?рлi адамдар отыр. Ерте? ояз?а жеткiзедi. Екi-?ш жыл?ы ?шiн мен ?ятты болып ?алмайын.

Тел?озы б?дан кейiн еште?е демей шы?ып бара жатыр едi, оны Шо? то?татып:

– Тел?озы, айтып отырмын ?ой, мына орыстар?а беретiн жыл?ыларды алып кел. Екi ж?йрiк емес, т?ртеуiн ?кел. Екеуi ана Кербестiнi? т??ымынан болсын!

Тел?озы Шо?ны? не ойлап т?р?анын бiле ?алды. Шо?ны? м?ндайда?ы ойы Елгелдiлерден алма?ан екi ж?йрiктi? орнын ?з жыл?ысымен жабу болатынын сездi. Шо?ны? мына с?зiне Тел?озы ?атты ашуланды.

– Сен с?зге т?сiнбейтiн ?андай адамсы??! Мен б?л орыстармен келiстiм деп айтып т?рмын ?ой. Б?лар айт?ан, сiзден жыл?ы алмаймыз деген. Сен бос с?здi ?ой. Екi жыл?ы беремiн. Сол жетедi!

?асында отыр?ан казак дауды? жыл?ы?а байланысты болып жат?анын сезе ?алды да:

– Шо? Тел?озинович, сiздi? бiзге сi?iрген е?бегi?iз ?шiн бiз жыл?ы?ызды алмаймыз, – дедi.

– Олай болса, елден жина?ан аттары?ны? б?рiн ?айтып берi?дер!

Шо?ны? мына т?сiнiксiз с?зiне казак та? калды.

– Сонда Колпаковский алдында бiз не айтамыз?

– Сендер еште?е айтпайсы?дар, генерал алдында да, ояз алдында да мен жауап беремiн!

– Шо? Тел?озинович, б?л болмайтын шаруа.

Шо? б?ларды? елдi сау?алап, жыл?ы орнына а?ша ал?анына ренiштi едi.

– Мен олар?а айтар с?зiмдi бiлемiн. ?зi? не айтары?ды аны?тап ал… ?азiр ж?йрiк аттарды? б?рiн тастап кетi?дер!

Орыс-казактарды? басты?ы Шо?ны? мына с?зiнi? астарында не жат?анын бiле ?алды. Ж?йрiктерiнi? орнына елден пара ал?анын жазып, ?здерiн ?ят?а ?алдыратынын бiлiп отыр едi.

Казактарды? басты?ы айт?ан:

– Шо? Тел?озинович, ?айсысы ж?йрiк емес екенiн айты?ыз. Соларды т?гел ?айтарамыз, – дедi казак.

Ерназарларды? арасында Д?улен деген кiсi бар болатын. Сол То?аларда?ы ж?йрiктердi? б?рiн бiлетiн. Соны ша?ыртып алып айт?ан болатын: «Д?уке, сiз ма?ан мына жыл?ыларды? iшiнен ?айсы ж?йрiк еместiгiн аны?тап берi?iзшi» – дедi. Ол аралап к?рiп, он ша?ты жыл?ыларды? нашар екенiн аны?тап берген едi. Шо? казактарды? басты?ына айт?ан: «?азiр сен барып мына аттарды ?ай жерден алды?, орнына ж?йрiктерiн алып кел. ?йтпесе, бiр жыл?ы да алмайсы?» – дедi.

Ол кеткен. ?лгi пара ал?ан байларды ?ор?ытып, ы??ай ж?йрiктерiн алып келген едi.

Олар дау шы?ара алмады. Ж?йрiктерiн берген. Шо?нан, бiр жа?ынан мына казак-орыстан ?оры?ты. О?ан ?оса ?кесiнен не ?шiн ж?йрiк алмай отыр?анын бiлдi казак. Осында келгелi Шо?ны? адал адам екенiне к?зi ?бден жеткен болатын. Мына с?здi содан кейiн айтып отыр?анын т?сiндi.

– Сiздi? ?ке?iздi? к??iлiне ?арап едiк. Олай болса сiздерден де аламыз…

Шо? тыста ж?рген ?кесiне:

– Ана орыстар сенен де аламын деп отыр. Барып Таланк?ктен, К?кбоздан ж?не Кербестiнi? т??ымынан т?рт ат ?кел!

Б?л аттар Телкозы мен Шо?ны? арасында?ы ?р жерден ал?ан ж?йрiк аттар едi. Мына с?здi естiгенде Тел?озыны? iшi ?ртенiп кеткендей болды.

– ?й, Шо?, сен басты?ы?а жа?сы к?рiну ?шiн осы с?здi айтып т?рсы? ?ой. Елдi? б?рi екi ж?йрiктен берiп жатыр. Мен де екеуден арты? бермеймiн!

– Мен ?з алдым бiр ?ймiн. Екi ?йден т?рт жыл?ы беруге тиiстiмiз!

– Бiздi? еншiмiздi ?лi ешкiм б?лген жо?. Сенi? айтып т?р?ан мынау с?зi? не?

– Жа?дай солай болып т?р. Тел?озы, басы арты? с?з айтпа! Менi? айт?анымды жаса! Сен б?лай ойла?аны?мен, ел бас?аша ойлайды. Ел ерте?гi к?нi с?з тудыру ?шiн бас?аша с?йлейдi.

Тел?озы Шо?ны? б?л с?зiне ?арсы еште?е айта алмады. А?ыры айт?ан жыл?ыларын алып келуге М?хамеджанды жiберген едi.

М?хамеджан алып келгенде, жетегiнде Кербестiнi? екi т??ымы бар, Байсары келдi. Шо? о?ан айтты:

– Бiзге Елгелдiден еш?андай жыл?ы керегi жо?. Аттарды алып кет. ?ажет болса ояз ша?ырып алып с?йлеседi. Соны? алдында бересiндер!

– Шо?ке, елдi? б?рi берiп жат?ан к?рiнедi. ?ят болады ?ой, – дедi Байсары.

– Сендер ?ятты ендi бiлiп т?рсы?дар ба? Бар, алып кетi?дер. Олай болса, ана А?молада?ы ояз?а апарып берi?дер! – деп, Шо? ?йiне кiрiп кеттi.

Казактар Шо?нын айт?анын ты?дап т?р?ан едi. ?аза?ша ептеп бiлетiн бiреуi Тел?озыдан с?ра?ан:

– Б?л жыл?ыларды ?келген алды??ы бiз бар?ан ауылды? адамы ма?