Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Бауырым, Шо? десе шо? екенсi?. Болар iс болды, бояуы сi?ген шаруа ?ой. Б?рi де кеш. Бiра? ?лгi с?зi? ?шiн бiз де Кенесары ?лiмi ?шiн кешiрiм с?раймыз.

Мына с?зден кейiн екi жа? та же?iлденiп ?ал?андай болды. Д?у таба? ет келдi. Жыл?ыны?, ?ойды? еттерi аралас екен. ?лгi с?йлеп отыр?ан адам басты алып Шо?ны? алдына ?ойды. Шо? айтты:

– Б?л дастархан басында жасы менен де ?лкен а?са?ал отыр. Мына басты сол ?стасын! – Шапыраштарды? аулынан алып келген т?ре шалыны? алдына ?ойды. Ол басты ?стамай койды.

– Шо? бауырым, екi халы?ты татуластыратын с?з айтып отырсы?. ?лкендiкте т?р?ан еште?е жо?. ?р н?рсенi? ?зiнi? жолы бар. Алыстан келдi?. Сен ?ста, – деп шал басты ?зiне ?арай сыр?ытып ?ойды. Ана алыста?ы ауылдан с?йретiлiп келген шал?а Шо? риза едi, ?айтсе де т?ре шалына басты ?стат?ысы келiп отыр едi. ?зi ая?ымен ж?ре алмайды. Б?кiл ?аза? Шапыраштарды? iшiнен суырылып шы?ып, барамын дегенiне риза едi. Осы арада басты ?стамау?а бiр сылтау керек болды. Содан кейiн айт?ан:

– Менi? ?лi ?кем тiрi. Мен басты ?стамаймын. Орта ж?зде сондай т?ртiп бар…

– ?ке? ?андай ба?ытты адам. Сендей баласы бар, – дедi ?ыр?ызды? бiр шалы отырып. – ?ке? ?лi де сенi? ?ызы?ы?ды к?ре берсiн! —дедi де, ?лгi шал басты т?ре шалды? алдына ?ойды. Бiр ?йден со? бiр ?й ша?ырып, а?ыры ?ыр?ыздар ?ойма?ан со? Шо? бiр ?йден басты ?стауына тура келдi.

К?ршi жат?ан ?ыр?ыздар ауылы естiп одан да адамдар келген едi. Амалсыздан онда да барды. Орта ж?з адамдарыны? келуi бiр ?лкен той?а айналып кеткендей едi. А?ыры ?аза?тарды? ?асында ерiп ж?рген казак-орыс ренiш бiлдiрдi. Б?л бiтпейтiн не ?ыл?ан ?она?таулар. Бiздi? генерал iздеп жат?ан болуы керек, ?айтамыз дедi. Шо? оны? айт?ан с?зiн ?ыр?ыздар?а аударып берiп отырып:

– Бiз орыстар?а т?уелдi болып ?ал?ан адамдармыз. Сонды?тан мыналарды? айт?анын жасаймыз. Бас?а амал жо?. ?йтпесе, сiздердi? к??iлдерi?iздi? бiзге ?аншалы?ты адал екенiн жа?сы т?сiндiк. Со?ан ризамыз.

– Шыра?ым, сол сiздер кешкен жа?дайды бiз де ?ткелi отырмыз. Орыстар ?аза??а ж?ргiзген билiктi ?ыр?ыз?а да ж?ргiзетiн сия?ты. О?ан с?л уа?ыт керек.

– Мына с?зi?де шынды? бар. Орыстан еш?айда барып ??тыла алмаймыз. Е? д?рысы, ауыз бiрлiгi жойылмасын. ?аза? пен ?ыр?ыз соны т?сiнсiн, – дедi Шо?.

– Мына с?зден арты? с?з жо?, бауырым. ?р уа?ыттта жа?сы к?йде кездесiп ж?рейiк, – дедi кыр?ызды? ?лкен а?са?алы.

?ыр?ыздар ?зара а?ылдаса келiп ?р?айсысына бiр-бiр ат, бiр-бiрден айып шапанын кигiзбек болды. Б?л туралы айт?анда, Шо? о?ан келiсе ?оймады.

– К??iлдерi?iзге рахмет! Бiз айып-шапан алайы? деп келген жо?пыз. Ерте?гi к?нi онымызды естiсе Ар?ада жат?ан ?аза?тар жанжал шы?арады. Бiз ешн?рсе де алмаймыз. ?аза?тарды? ?аны там?ан жерге ??ран о?у?а келдiк. Екiншiден, Сiздер Кенесарыны? ??нын еш?андай айып-шапанмен т?лей алмайсыздар. Ол – хан. Оны? ??нына б?кiл ?ыр?ызды? байлы?ы жетпейдi. ?йткенi, ?ш ж?здi? адамдары оны хан етiп сайлады. О?ан ?уре болма?ыздар. Мына отыр?ан киiз ?й ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да бас ?осатын орта? жерi болсын. ?р уа?ытта осыны? iшiнде туыс?анды? к??iлмен бас ?оса берейiк. – Шо?ны? шын к??iлден айт?ан с?зiне еш?айсысы еште?е дей алмады.

– Бауырым, д?рыс айтасы?. П?лен ?асырдан берi ?аза? пен ?ыр?ыз осыны? iшiнде бас ?осып келедi. Алда?ы уа?ытта да ?рпа?тарымыз осыны? iшiнде бас ?оса берсiн!

Казак-орыс асы?тырып отыр едi. Бiр топ ?ыр?ыз Шапыраштар аулыны? iргесiне дейiн шы?арып салды. Ауыл?а жа?ында?анда айт?ан:

– Бiз ауыл?а кiрмеймiз. Оларды? ?кпесi бiзге деген ?лi жазыл?ан жо?. Мен бiлемiн, кешегi со?ыста б?ларды? да туыс?андары ?лген. Бiрнеше адамдар екi жа?тан да ?затыл?ан ?ыздарын ?айтып ал?ан.

Шо? т?рып айт?ан:

– ?лген адамдар ?лдi. Ендi олар ?айтып келмейдi. ?ткендi ?мыту керек. Бiрталай заман ?ттi, халы? жа?ара бастады. Екi халы? арасында?ы а?айыншылы?ты жо?алтпау ?шiн сiздердi татуластырып кеткiмiз келiп т?р. Сiздер де бiздi сонау жерден шы?арып салып келдi?iздер. ?й iргесiне келiп т?рып, ендi мына Шапыраштар?а да к??iлдерi?iздi бiлдiрiп кетi?iздер. Жараны? орны ?ал?анымен, ол да бiтуге тиiстi. Бiрге келiп т?рып, ?айтып кеткендерi?iздi естiсе ?кпелейдi. Ауыл?а кiрi?iздер, – дедi Шо?. Оны? мына с?зiнен кейiн олар амалсыз ауыл?а кiрген едi. Шапыраштар да соны тiлеп отыр?ан болуы керек, ?уана ?арсы алды. ?она?тар ?шiн киiз ?йлер тiгiлiп, малдар сойылып, Шапыраштарды? т?уiрлерi жиналып, тойлап жатты.

Казак-орыс?а б?л жа?дай ?намады. Ерте?iне айт?ан болатын Шо??а:

– Бiз генерал?а айтып барамыз, ол сiзге бiр шара ?олданады. ?йткенi, б?рiн жасап ж?рген сенсi?! Б?л ?ыр?ыздар да орыстарды? жыл?ысын ?рла?ан ?рыларды жасырып ж?р. Б?ларды? бiздi? алдымызда кiн?сi бар. Аманды? болса, онысын естерiне т?сiремiз.

Шо? оны? б?л с?зiнi? м?нiн т?сiндi. Сендерге жаса?анды б?лар?а да жасаймыз дегендi ме?зеп т?р едi. Казак-орыс ашы? айтпады. Шо? казак-орысты? ренжiп отыр?анын жинал?андар?а жеткiзген едi. Т?ре шалды? баласы шыдай алмай казак-орыс?а тиiстi:

– Сен не жыл?ыны айтып отырсы?? ?рласа ?аза?ты? жыл?ысы ?ой. Сен Ресейден не алып келiп едi??

Татар аудармашы казак-орыс?а аударып берген болатын. Ол ?атты ашуланды, т?ре жiгiтiне ?олында?ы мылты?ын кезене ?алды. Атып тастайтын т?рi бар.

К?п болып зор?а ?ой?ыз?ан едi. Бiр ?ыр?ыз т?рып айт?ан:

– Мынаны? к?ш к?рсетуiн ?арашы!

Мына с?з казак-орысты? ашуын келтiргендей:

– Сендер мыналардан мы?ты емессi?дер. Б?лар?а жаса?анды бiраз уа?ыттан кейiн сендерге де жасаймыз. Арттары?ды ?ысып, жай отыры?дар! – дедi казак-орыс.

Шо? оны? с?зiнi? м?нiн т?сiндi. ?ыр?ыздарды да т?гел жаулап алу ?шiн дайындалып жат?анын бiлдi. Шо?нын айтар с?зi бар едi. Бiра? айта алмады. Мы?тыны? с?зi ?р уа?ытта ?исы? болса да ж?н болатынын бiлiп отыр?ан. Шо? сол арада ?олын жайып бата жасады. Содан Ар?а ?аза?тары ж?рiп кеткен едi.

Колпаковскийдi? ке?сесiне келдi. Кайтар алдында ол Орта ж?з болыстарын жинап алып та?ы ??гiмелескен едi. Колпаковский:

– Сiздер анау батыс Алатауыны? ?ыр?ыздарына бекер барды?дар. Олар сiздердi? хандары?ызды ?лтiрдi ?ой.

Шо? мына с?зде ша?ыстыру бар екенiн сездi де, айт?ан болатын:

– Б?л оларды? жiберген ?лкен ?ателiгi, оны ?здерi де мойындап отыр. Б?л екi халы?ты? т?скейде малы, т?секте бастары ?осыл?ан. Сiздер мiне, ендi келiп ?алды?ыздар, менi? сiздерге айтарым, екi халы?ты? арасына кiре берме?дер. Одан сiзде де, бiздер де, ?ыр?ыздар да пайда к?рмейдi. Екi халы?ты? тату т?руын насихатта?дар!

Колпаковский мына с?зге ойланып ?алды. Бiра? ?олдап, не ?арсы еште?е айтпады. Б?ларды ?ыр?ыздармен жолы?у?а жiбергенiне ?кiндi. Екi ?ыр?ыз елдерi арасында ?андай досты? барын ендi т?сiндi. Орыс саясатына келтiрген ?лкен зиян болмаса болды екен деп ойлады генерал. Бiра? ?ндеген жо?.

Содан кетпекшi болып отыр?ан Ар?а ?аза?тарына бiр-бiр ?лкен ?алта апорт тапсырды. Бiр болыс отырып с?рады:

– Мынасы несi?

– Б?л бiзге тарт?ан орыстарды? сыйлы?ы ?ой, – дедi Шо?.

– Далада ?сiп т?р?ан алма тарт?ан сыйлы? бола ма?

– ?ркiм ?з бiлгенiн жасайды…

Мыналарды? арасында бiр дау болып кеткенiн генерал сездi де, Шо?нан с?рады. Ол ?лгi болысты? айт?анын айтпады, бас?аша с?йледi:

– ??рметтi Герасим Алексеевич, б?л жаса?ан сиы?ыз?а рахмет! Мен мына болысты? айтып отыр?ан с?зiн айтайын, б?лар бiр ?иынды?ты сезiнiп отыр. Байлардан ж?йрiк ат жинау ?иын. ?р болыс?а ж?з аттан жинап беру дегенi?iз ?иындау iс. Соны та?ы да азайтуды с?рап отыр.

Колпаковский Шо?нан аты-ж?нiн ?айта с?рап алды да:

– Шо? Тел?озинович, б?л талапты сiздерге ?ойып отыр?ан губернатор да, мен де емеспiн, патша тiлегi. О?ан сiздер де, бiз де ?арсы болмауымыз керек. Мен сiздi? с?зi?iздi т?сiнiп отырмын. Алайда, ендi бiр ат та ?ыс?арта алмаймын. Анау генерал-губернатор ??ла?ына жетсе, ?ят болады.

Шо? б?дан арты? илiкпейтiнiн бiлiп ?ой?ан едi. Б?дан кейiн та?ы да Албандар да ?она??а ша?ырып едi, Колпаковский жiбермедi. Шапыраштар аулына жiбергенiне ?кiнiп, оларды? Кенесары со?ыс?ан жерге жiбергенiне ?зiне ?зi ренжiп отыр едi генерал. Шо? ана казак-орысты? б?рiн жеткiзгенiн бiлiп отыр?ан.

Сол к?нi аялдат?ан жо?. ?айтарып жiбердi. Колпаковский б?лармен бiрге бiраз казак-орыстарды ?осып жiберген едi. ?р болысты? жанына бес казак-орыстан ердi. Шо? ?асына да бесеуi ерiп келдi.

Ж?йрiк ат дауы

Шо? елге келген со? То?аны? барлы? билер мен байларын ша?ырып ал?ан едi. К?ршi жат?ан Алтайларды? бiрнеше болыстарын ша?ырды. Б?лар оязды? ?здерiн ертпей, араларынан тек Шо?ды ертiп ?кеткенiне к?ре алмаушылы? бар едi. Шонды арты? сана?анын к?ргендей болды. Олар Шо?ны? ояз алдында беделi зор екенiн б?рыннан бiлетiн. Мына сонау Алатау?а ертiп кетуi соны? ай?а?ындай едi. Болыстар мен билер жинал?ан со?, Шо? ?йiмк?лге жа?сылап дастархан жасат?ан едi. Колпаковский берiп жiберген алманы дастархан?а т?ккiздi. С?з бастады, мынау генералды? сiздерге берiп жiберген сыйлы?ы дедi. Бiр болыс отырып айт?ан:

– Осындай да сыйлы? бола ма?

О?т?стiкте айт?ан ?анжы?алы болысыны? с?зiн ?айталап т?р едi.

– Сендер орыс келсе к?мiс ерто?ымды ж?йрiк ат мiнгiзесi?дер. Ал олар сендердi далада ?сiп т?р?ан алмамен сыйлайды. Бiзге ?алай ?арайтынын осыдан-а? бiле берi?дер!

Осы арада Омар шыдай алмай, «Шо?, ?зi? де ояз?а талай ж?йрiк ат мiнгiздi? ?ой» дедi.