Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Олай болса осыдан барысымен байларды? б?рiн сен, ?алма?анбет, ша?ырып ал. Оны? iшiнде мына билер де болсын. К?п болып ?ол?а алы?дар.

Осы арада болыста бiр жiгер пайда болып кеткен едi.

– Шо?ке?нi? с?зiн естiп отырсыздар ма? Егер ?ткен жол?ыдай болса ана туыстары?мен бiрге ояз алдына ?здерi?iз барасызар.

– ?алма?анбет, сенi? айтып отыр?аны? не? Аны?тап айтсайшы.

Содан кейiн ?алма?анбет ?ткен жолы байларды ?йiне ша?ырып алып айт?анда осы отыр?ан билердi? кейбiреулерiнi? келмей ?ал?анын, ал келгендерi ?ндемей кеткенiн ашы? жайып салды. Б?л арада Калма?анбеттi? салма?ты билерге салып отыр?анын бiлдi Шо?. Содан кейiн ол:

– Олай болса сол билердi? атын аташы, – дедi.

?азiр Калма?анбет ?зiнi? де атын атап ?ояды деп ?ор?ып кеттi де, бiр би орнынан т?рып айт?ан:

– Шо?ке, ?й iшiндегi ??гiменi ?айтесiз. Оны естiмей-а? ?ойы?ыз!

– Мен оны естiгiм келiп отыр?ан жо?. Ешкiм де сiздерге кезiнде ?алма?анбеттi сайландар деп айт?ан жо?. ?здерi? сайлады?дар. Ендi келiп мына жасап отыр?андары? не? – Шо? отырып та?ы да айт?ан, – ?алма?анбет, турасын айтшы. Келмей ?ал?ан кiмдер?

Ендi ал?аш?ыдай емес, ?алма?анбет де, ?ысылып, ?ымтырыл?ан жо?. Шо? айт деп талап етiп отыр, б?л арада жасыруды? ж?нi жо? екенiн бiлдi де, сол арада бiрнеше билердi? атып атап шы??ан.

Шо? отырып сол билердi? бiреуiнен с?рады:

– Б?ленше, сiз неге келмедi?iз?

– Б?л ?тiрiк айтып отыр. Ма?ан еш?андай хабар берген жо?.

– Мен, мiне, Шо?кеннi? алдында айтып отырмын. Ерте?гi к?нi ана туыс?андарды? бiреуi айт?ан жыл?ыларын ?келмесе Шо?ке? алдында ?здерi?iз жауап бересi?iздер! Ар жа?ын Шо?ке?нi? ?зi бiледi.

Мына Калма?анбет с?зiнi? ар жа?ында ?андай м?н жат?анын Шо? бiле ?алды. «Сендердi ояз алдына апарып, билiктен шы?арады» деген сия?ты м?н жат?анын болыс ашы? айтпаса да т?сiнiп отыр едi олар. Та?ы да Шо? ?зi с?йлеп кеттi, б?л жолы Калма?анбетке арнап с?йледi.

– Сенi елдi? атынан осы билер сайлап отыр. Сонды?тан байлар да, билер де сенi? айт?аны?ды жасауы керек. Оны жасата алмаса?, ояз алдында мен емес, б?лармен бiрге барып жауап бересi?.

Шо?нын мына с?зiнде ?андай ма?ына жат?анын болыс та, билер де т?сiне ?алды. Бас?а басы арты? с?здi? ?ажетi жо? екенiн т?сiндi. То?тап, то?ырап ?ал?андай болды. Б?л ??гiменi? ?серi к?шi бол?ан т?рiздi. Арада екi-?ш к?н ?ткенде ?алма?анбет болысында т?ратын байлар ж?йрiктерiн ?келе бастады.

Шо?ны? Калма?анбет болыспен бiрге билердi де ша?ырып алып с?йлескенi туралы бас?а руларды? да билерiнi? ??ла?ына жеткен едi. ??гiменi? неден басталып, ?алай ая?тал?анын бiлiп отыр?ан олар да. Шо? ?здерiне де соны жасайтынын бiлдi. К??iлi жа?ын билер, ?йлерiндегi анау бес орысты ?осып, солармен А?мола?а жiберетiн ойы бар екенiн айт?ан бiрiне бiрi. Б?л ?оспа с?здiн ?серi к?штi болды. Олар ?здерiне жа?ын байларды ша?ырып алып, Шо?ны? жасап жат?ан шаруасын жеткiзген. Дегенмен, ?анша би болса да оларды? с?здерiн ты?дамайтын байларды? арасында кисы?тары бар едi. Солар атал?ан жыл?ыларын ?келмей жат?ан ?лi де. Бiра? та б?рiне Калма?анбет руларыны? билерiне колдан?ан ?дiстi колдана беруге болмайды. Бiр болыста бидi? туыс?аны ?кеп, бiрi ?келмей отыр?ан едi. Ондай байларды? туыс?андарына би болып отыр?ан билермен Шо? ?зi ша?ырып алып с?йлескен едi.

– П?ленше, сенi? ана туыс?аны? сенiмен ?ш атадан ?осылады. Сенi? с?зi?дi ол ты?дайды. Сен неге айтпайсы?? – деген с?зден бастап бiраз ?атты-?атты с?здердi айтып жiберген. – Болмаса, т?рмеге оны? орнына ?зi? барып отыр, болмаса ана бай туыс?аны?ды жiбер! – Б?л ауыр с?з едi. Ондай с?здi кейбiр айры?ша намыской билерге сенi? анау т?геншеден билiгi? кем бе деп, бiраз ?айрау ?шiн айтатын. Ал анау би ?айда болмасын одан ?алыс?ысы келмейтiн. Ол келiп туыс?андарын ?ор?ытып, мен сенi А?мола?а апарып т?рмеге жабамын деген. А?ыры, аулында жанжал болып амалы таусыл?ан бай ж?йрiгiн алып келген.

?аза?тарды? ?улы?ына т?сiнiп ал?ан орыс-казактар ?р атты шауып к?рiп, ж?йрiктерiн ?ана алып жатты.

Ендi ?аза?тарды? жа?дайын бiлiп ал?ан казак-орыстар ?улы??а к?штi. Ж?йрiк аттарды? орнына ортан ?ол аттарды алып келсе, оны? ?стiне а?ша ал?ан едi. Шо? м?ны сезiп ?ал?ан, арты жа?сы болмайтынын бiлген. Ерте?гi к?нi б?л жа?дай генерал Колпаковскийдiн ??ла?ына тисе, ол губернатор?а жеткiзiп, оны? арты ?лкен жанжал болатынын сездi. Оны осында ?зiмен бiрге ерiп келген казактарды? ?здерi, бiрiне бiрi ерегiсiп жеткiзетiнiн де сезiп отыр едi. Шо? о?аша отыр?анда ?здерi келiп айтатын, анау Михаил, ж?йрiк емес, бiр атты алды, а?ысына ?стiне а?ша алды дейтiн. Мынаны? ?лесi кетiп бара жат?ан со? осылай деп отыр?анын Шо? т?сiнген едi. Казак-орыстарды? мiнезiн бiлетiн, бiреу арты? бiрде?е алып ?алса, екiншiсi жо?арыда отыр?ан басты?тарына жеткiзетiн мiнездерi бар екенiн бая?ыдан бiлiп ж?рген. Ж?не оларды? айт?аны а?тан тиетiн. Казактарды? жiберген арызына ояздан бастап губернатор?а дейiн екi етпей орындайтын. Егер соны жасаса, анау Колпаковскийдi? алдымен ?зiн кiн?лайтынын Шо? бiлдi. Содан кейiн ?з болысына келген орыс-казактарды? т?рт к?зi т?гел отыр?анда айт?ан:

– Сендер мына ?ылы?тары?мен генерал алдында мас?ара боласы?дар!

– Бiз та?дап ал?ан жыл?ыда ол кiсiнi? не шаруасы бар?

– Сендер апар?ан жыл?ыларды бас?а казактар?а бередi. Олар ?келген аттары?ны? нашар екенiн генерал?а жеткiзедi. М?ны? арты ?лкен дау болатынын т?сiнi?iздер! Сендер б?л ?ылы?тары?ды ?оймаса?дар, жо?ары жа??а ?зiм жеткiземiн.

Мына с?з ?атты ?сер еткен т?рiздi. Ендi ж?йрiк деп ?келген бiрнеше аттарды ?айтарып жiбердi. Дегенмен, казактар?а мол берiп, а?шаны кейбiр байлар нашар аттарын ?ткiзгiсi келетiн. Шо? оны бiлiп ал?ан. М?ны? арты бiр ?иын шаруа?а апаратынын Шо?ны? iшi сезетiн. Казактар?а ескертуiн ты?дама?ан со? с?зi таусыл?андай болып ж?рген. Ендiгi ?келген жыл?ыларды ?з адамдарына шаптырып к?ретiн. Олар?а айтып ?ой?ан, егер ж?йрiк емес атты ж?йрiк десе?дер, зан алдында жауап бересi?дер дейтiн. Шо?ны? за?ды аузына алса жайдан жай с?йлемейтiнiн, занды жа?сы бiлетiнiн жерлестерi де бiлген. Сонды?тан Шо?ны? айт?анын екi етпей орындап ж?рдi.

Шо? м?нымен шаруаны ая?тап ?ой?ан жо?, бара жат?анда казак-орыстарды? ?здерiнен ал?ан жыл?ыны бiреулерге сатып, болмаса айырбастап апар?анын бiлетiн. Казактарды? ондай жылпосты?ын т?сiнiп ал?ан Шо?. Содан кейiн казактарды? ?абылдап ал?ан жыл?ыларыны? ?р?айсысыны? т?сiн, неше жаста екенiн ?а?аз бетiне т?сiрiп едi. Содан кейiн казактар?а айт?ан, осы ?а?азды пошта ар?ылы генерал атына ?зiм жiбертемiн дедi.

– Егер м?ны ана жа?та?ы казактар бiлсе, генерал ??ла?ына жетсе, сендермен ?алай с?йлесетiнiн ?здерi? де бiлесi?дер, – Шо?ны? м?нысы ?зiнi? де, билердi? де беделiн орыстар алдында са?тау болатын. Сонды?тан осылай жасап отыр?ан. Ол жалпы ?аза? билерiне беделiнi? ?сер ететiнiн сезген. Шо? билердi? орыстар алдында беделiнi? т?мендегенiн к??iлi ?аламайтын. Сонау ерте заманнан келе жат?ан бiр елдiктi? белгiсi, орыстар келгелi ?ал?аны осы би ?ана болатын. ?аза? арасында ?аза? билiгiн са?тап ?алу ?шiн орыс алдында оларды? абыройын жо?алтпау керек екенiн Шо? жа?сы т?сiнетiн. Сонды?тан би билiгiне с?з келтiрмеуге тырысатын. Осыдан кейiн-а? байлар ?з ж?йрiктерiн ?кеп жатты. Т?с кезi болатын. Жаба?ылар ауылынан Т?сiп бидi?, ?асында Алдаберген дейтiн бай бар, екi ат алып келiптi. Олар келгенде Шо? сыртта ж?рген. Бiрiнен бiрi аумайтын екi к?к ат екен. Шо? аттарды к?рiп, Алдабергеннен с?рады:

– ?о?ыр?ара т??ымы ?айда?

– Шо?ке, олар бая?ыда бiткен ?ой.

– Сен Алдаберген ?тiрiк айтпа! Былтыр ?ана мына ?аражастарды? тойына салып, бiрiншi орын алып едi? ?ой.

Ол жылап жiбердi.

– Ол атымды ал?анша ?йдегi балаларды алсын да!..

– Алдаберген, генарал-губернаторды? б?йры?ына ?арсы келе алмаймыз. ?ажет болса балаларды да алады. Ж?йрiк кетсе оны? орнына ж?йрiк туады. Ерте?гi к?нi ?зi?дi Сiбiрге айдап жiберсе, онда не болады?! Сен ?асарыспай, ?оныр?араны? т??ымынан да алып кел…

Алдаберген с?з таусыл?андай болып кеткен. Шо? ?асында т?рып ?ал?ан Т?сiптi ?ол?а ал?ан.

– Сенi Жаба?ыларды? т?уiрi деп ел би сайлап отыр. Алдабергеннi? ?лгiндей жасауына неге жол бересi??

– Шо?ке, оны? орыс-казактар осындай жыл?ыларды алып жатыр дегенiне сенiп ?алып едiк. Кешiрiм с?раймын, – дедi.

– ?ке? ?ожамжар д?рыс адам едi. Сен кiмге тартып осындай бол?ансы?? – Т?сiптi бiраз жерге апарып ?атты ?рыс?ан.

Осылайша ж?йрiктер м?селесi бiртiндеп шешiлiп жатты.

Шо??а мiнез к?рсетiп жат?анны? бiрi Елгелдiлер болатын. Б?ларды? арасында?ы Ерназармен, Жанкелдi т??ымдарымен алак?здiк, аразды? сонау Корысбай асынан бастал?ан едi. Кейiн Шо? А?моладан бiр жылды? о?у бiтiрiп келгендегi ат жарысында?ы жанжал. Тел?озыны? Елгелдiлер туралы айтып ж?рген с?здерi. О?ан Жой?ынбектi? ?лiмi ?осылды. Содан б?л екi ауыл бiржола араздасып кеткен едi. Б?рын?ыдай ж?нге салып отыратын Таубай жо?. Туысты?тан да кете баста?ан. Со??ы жылдары бiрiне бiрi ?атынаспайтын бол?ан. Шо? да б?рын?ыдай емес, «Балы?тык?лге» ?аршы?а салып барып ж?ргенде олар?а со?пайтын. Б?л да Елгелдiлердi? сырттан айт?ан с?здерiне ренiштi едi. Шо? ж?йрiк ат с?рап, Елгелдiлердi ?уре етпей-а? ?оямын деп отыр?ан едi. Бiра? сыртта к?з к?п. Ерте?гi к?нi Шо? ана Сатыпалдыны? бiр баласы Елгелдiлерден ж?йрiк ат алмады дейдi. Соны ойла?ан ол ?азiргi Елгелдiнi? ?лкенi А?сарыны екi рет ша?ырт?ан. Ол келмедi. Сол екi ортада ?кесi ме, ?лде бас?а бiреулер ме, мына к?ршi жат?ан Елгелдiлерде ж?йрiк ат барын жеткiзiптi орыс-казак басты?ына. М?ны? арты ерте?гi к?нi ?мытылмайтын бiр ??гiмеге айналып кететiнiн бiлiп, Шо? ерте?iне орыс-казактарды? екеуiн ертiп алып Балы?тык?лге тартты. Тура Айсарыны? ?йiне келген. Б?л кезде ол ?айтыс бол?ан. Ол ?лгенде Елгелдiлер Шо??а оны? ?айтыс бол?аны туралы хабар бермеген. Шо? кейiн Елгелдiлер хабарлама?анына ?атты ренжiп ж?ретiн. Олар ?шiн аруа??а ренжуге болмайды. Сонды?тан бiрiншi Айсарыны? ?йiне келдi. ?йден оны? баласы ??тпан шы?ты. Шо? оны б?рын к?рмеген едi.

– Сен кiмнi? баласысы?? – дедi Шо?.

– Мен Айсарыны? баласымын.

Шо? о?ан т?к айт?ан жо?, атыны? тiзгiнiн бердi де iшке кiрiп кеттi. ?йде Айсарыны? екiншi ?йелi отыр екен. Кедейлiктен бе, Елгелдiлер екi ?йел алмайтын. Оларды? арасында екi ?йел ал?ан Таубайдан кейiн осы баласы ?ана едi. Шо? онымен амандаспастан, отыра ?алып ??ран о?и бастады. Шо?ны? еш?андай аманды? жо?, бiрден ??ран о?и баста?анына т?сiнбей отыр ол. Шо? ??ранды о?ып бiтiре бергенде ?йге А?сары кiрдi. Таубай т??ымымыны? казiргi ?лкенi А?сары едi. Б?л жас жа?ынан Шо?нан ?лкен болатын. Шо?ны? бiр ?детi, ?йде отыр?анда ?андай ?лкен адам болмасын, бiрiншi орнынан т?рып с?лем бермейтiн. К?птен берi есiктерiн ашпай ж?рген Шо?ны? мына келiсiне та? ?алып ?ал?ан ол да. Оны? ?стiне жасын сыйламай, с?лем бермей отыр. Ол Шо?ны? ?зiнен с?з к?тiп отыра бердi.

Шо? А?сары?а ызалы едi. А?асыны? ?лгенiн хабарлап, ша?ырма?анына ренiштi едi. ?ткен жолы ж?йрiктер туралы ша?ыр?анда келмедi. Шо? оны к?п к?ттiрген жо?, с?лден со? с?з баста?ан:

– Сен, А?сары, мен ша?ыр?анда неге келмейсi?? – Даусы ?атты шы?ты.

– Мен сенi? аулына неге барамын? – Б?л да ?ырсы? жауап едi.

Шо? ?асында отыр?ан екi орысты к?рсеттi.

– Мен ша?ырып отыр?ам жо?, мына екi орыс ша?ыр?ан сенi.

– Менi? орыстарда еш?андай шаруам жо?. Оларды? менде не а?ысы бар?

– А?сары, есi?де болсын, сен де, мен де осы орыстар?а т?уелдiмiз. Сонды?тан оларды? айт?анын жасау бiздi? мiндетiмiз. Б?лар Кербестiнi? т??ымынан екi жыл?ы с?рап отыр. Соны бересi?.

– Мен б?л орыстар?а еш?андай жыл?ы бермеймiн. К?ш к?рсетiп тартып ?кететiн болса?, ?зi? бiлесi?. Мен ?з ?олымнан жыл?ы бермеймiн!