Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Шо? мына болысты? с?зiнде шынды? жат?анын бiлдi. Етке, ?ымыз?а, ара??а тойып алып ?йы?тап жат?ан татарды оятып алып айт?ан, сен анау серiгi?дi ?гiтте, бiз сендерге а?ша берейiк. Кенесары со?ыс?ан жерге барып ?айтайы?.

А?ша деген со? ол ойланып, иiле ?ал?андай. Досын оятып, ?лгi казак?а жеткiзген едi. Ол ойбай салды: «Ерте? Колпаковский бiлсе, екеумiздi де, мына киргиздармен ?осып т?рмеге жабады». Мына с?здi естiген кейбiр болыстар та ?ор?ып кеттi. С?здерi бiтiп ?ал?андай болды. ?лгi казак-орыс отырып:

– Сендердi т?гел Сiбiрге айдау керек екен… – дедi.

Мына с?зiне Шо? ыза болып айт?ан: «Оны патша да жасай алма?ан. Сен ?зi? не айтып отырсы??»

– Сендердi патша аяп ?алдыр?ан. ?йтпесе, т?гел киргиздарды Сiбiрге айдатып жiберетiн едi. Мен сендерге р??сат бермеймiн. Олай болса, Колпаковскийден барып ?здерi? р??сат алы?дар.

Осында келген ?рбiр то?ыз болысты? ?р?айсысыны? басына ж?з ж?йрiктен артып отыр. Сол Шо??а бiр сенiм бергендей едi. Ендеше, ?азiр генерал?а барамыз деген о?ан. Казак-орыс б??ан ?арсы келе алмады. Келiскендей ы??ай таныт?ан. Мына жа?тан татар отырып:

– Ол конакратты ?айтесi?дер! ?не, баласы да конакрат болып ж?р.

– Сен кисы? с?йлеп отырсы?. ?анша конакрат болса да, оны? со?ына ?ш ж?з мы? адам ерген, бiздi? жа?тан да к?п адам бол?ан. Бiз Кенесары ?шiн емес, туыс?андарымызды? ?андары т?гiлген жерге барып ??ран о?ып ?айтуымыз керек.

Татар казакпен а?ылдасты да жиналып отыр?андар?а айт?ан татарша:

– Бiзде ондай билiк жо?. Генералмен а?ылдасы?дар. Сол не айтса, сол болады.

Ерте?iне ?асында екi болыс бар Шо? Колпаковскийдi? ке?сесiне ж?рiп кеттi. Шо?дарды? ?асына тiлмаш татар мен орыс-казактар бiрге ерген едi. Шо? Шапыраштар аулында ?ал?ан болыстар?а айт?ан: «Егер бiздi т?т?ындаса, сендер ?ашып кетi?дер. Сонда генерал ойланады».

?асында татар мен казак бар, Шо?дар Колпаковскийдi? ке?сесiне келдi. Оларды ке?сеге кiргiзбедi.

– ?азiр мен ертiп шы?амын, – деп кеткен татар тiлмаш. Содан к?п кешiктi. Б?лар аттан т?сiп есiк алдында ?за? отырды.

Шо? терезеге ?арап отыр?ан. Бiр-екi рет терезенi? ар жа?ынан генералды? бейнесiн к?рiп ?алды. Мынасынан Колпаковскийдiн тол?аныста ж?ргенiн Шо? сездi. Генералмен жолы?у?а келген болыстарды? ендi с?здерi ?згере бастады. «Бiз осыны бекер жасады?. Айт?андарын жасап, бiраз ?она? болып кетуiмiз керек едi. Хан т??ымында не а?ымыз бар? Ана т?релер iздеп алсын!»

Шо?ны? б??ан ?арсы айтар с?зi бар едi, сiздер т?релер ?шiн емес, анау ту?ан жерден алыста ?ал?ан туыс?андарды? басына ??ран о?у?а келiп отырсыздар демекшi болды. Бiра? б?л туралы айтпады. Оны ?здерi де бiлiп отыр. Содан ?нсiз отыра бердi.

Генералды? осынша сырт?а шы?пай кешiгуiнен, Шо?ны? iшi бiр н?рсенi сезгендей болып едi. Шы?атынына ендi к?дiк келтiре баста?ан. Ана Шапыраштылар?а маза? бол?андарын ендi бiлдi. ?асында отыр?ан екi болысты? «ж?р, кетейiк» дегенiне болмай, генерал шы?паса ерте?ге дейiн отырамыз дедi. Т?бiнде генералды? шы?атынына сенiмдi едi, б?лардан талап етiп отыр?ан жыл?ылар ?шiн-а? шы?атынына к?зi жеткендей болып отыр. Б?лар бiр ой?а то?тай алмай отыр?анда, генерал а?ыры шы?ты. Кешiгiп шы?уына ?ара?анда татар, казак-орыстан бар жа?дайды естiп, бiр ?й?арым?а келiп шы??анын бiлдi. С?здi генералды? ?зi бастап, ол жа?тан не аласы?дар деп с?рады. Шо? кулы?пен с?йледi:

– Бiздi? Ар?а жа?тан к?п киргиздар Кенесары мен киргиздарды? со?ысына ?атысты. Халы? д?ст?рi бойынша сол жерге барып, олар ?лген жерге ??ран о?ып ?айту бiздi? жа?ты? киргиздарыны? т?ртiбiнде бар. Бiз осы жа??а ж?рерде Ар?ада?ы киргиздар осыны тапсырып жiберген. Оны жасама? ренжидi. Кейбiр туыс?андары ?лген байлар ат бермей ?оюы да м?мкiн.

Шо?ны? мына с?зiне ?лi де м?н бермегендей, генерал бас?аша с?йледi:

– Содан берi ?анша заман ?ттi. Б?дан к?п б?рын ?лген адамны? басына барып ??ран о?уды? ?ажетi ?анша? – Шо? генералды? мына с?зiнен жа?тырмай т?р?анын сездi.

– Ж?здеген жылдар ?тсе де ?лген адамдарды? с?йегi жат?ан жерге барып ??ран о?у бiздi? салтымызда бар. Бiз Кенесары ?шiн емес, сол со?ыста ?лген Орта ж?з ?аза?тарыны? жат?ан жерiне барып д??а о?уымыз керек, онсыз болмайды…

Генерал т?рып айт?ан: «?аза?тар деме?iз, ?иргиздар де?iз».

Шо? бiрден т?сiне ?алды. ?здерiнi? ?аза?тар с?зiн жа?тырмай т?р?анын ал?а?шы кездесуден-а? бiлген Шо?.

– Кешiрерсiз, киргиздар десе?iз солай-а? болсын. Бiз ?з жа?ымызда ж?рiп, аузымыз ?аза? с?зiне ?йренiп ?алыпты. Содан кейiн айтып отырмын. Олай болса, за? шы?ары?ыздар, – дедi Шо?.

?андай за? болса да б?л алдауды орыстарды? ?ой?ыза алмайтынын Шо? бiлiп т?р едi.

– Саспа?дар, ол за? да болады.

– Бiз аузымыз ?йренiп ?ал?аннан со? айтып отырмыз, – дедi Шо?.

Генерал б?л с?зге сенгендей. Ашуы с?л басыл?андай. Оны? да ойланып т?р?аны шын едi, ерте?гi к?нi ж?йрiк алу?а бар?анда ренжiп келсе, б?л болыстар айт?анымды орындамай, с?здерiнде т?рмауы м?мкiн. Т?кке т?рмайтын б?ларды? тiлегiн орындамаса мына сауатты киргиз жо?ары жа??а жазып, ана патша ма?ында?ылар ренжитiнiн бiлдi. Содан кейiн б?ларды? с?зiн ма??лда?андай етiп с?йледi.

– Олай болса болады, – дедi де ?асында т?р?ан орыс-казак пен татар тiлмашына, – сендер де бiрге барасы?дар, – дедi. Ана киргиздармен б?л киргиздар тiл табысып кете ме деп ойлап, ?ор?ып т?р?ан генерал. Б?л ?зiнше са?ты?ы едi.

Шо?ны? ойы оларды апармау едi. А?ыл айтып, iстерiне араласып отыратынын бiлiп ал?ан. Бiра? о?ан генерал к?нбейтiн т?р к?рсеттi. Содан кейiн ?арсы с?з айт?ан жо?. Б?рi ?айыра ?лгi Шапыраштылар аулына келдi. Келе жат?анда Шо? орыстан с?рады:

– Генерал орыс па, казак па?

– Герасим Алексеевич – казак. Бiздi бас?ару?а орыстарды? шамасы келмейдi.

Шо?ны? ендеше орыстар?а неге ба?ынып отырсыздар деп айт?ысы келiп едi, бiра? оны? арты ?лкен ??гiме болатынын бiлiп ?ндемей ?алды. Шапыраштар орыстарды? басты?ы б?лар?а р??сат бермейдi деп отыр?ан ?здерiнше. Ендi бас?аша с?йледi, ашы?ын айт?ан:

– Бiз сан ?асырдан берi ?ыр?ыздармен ??дандалы, туыс болып келе жат?ан адамдармыз. Бiздер сiздердi? б?лары?ызды ?аламаймыз. Бармай-а? ?ойы?ыздар. Оларды? ашуыны? ?стiне ашу ?осасы?дар, – дедi Шапыраштарды? ?лкенi.

– Бiз олармен жанжал шы?арып, дауласу?а бара жат?анымыз жо?. Керiсiнше, сiз бен оларды жа?ындастырып кетемiз, – дедi Шо?.

Ел а?са?алы б?л с?зге сенерiн, не сенбесiн бiлмедi. Содан кейiн айт?ан:

– Бiз бармаймыз, ?здерi? барып ?айты?дар.

Болыс та ?лгi а?са?алды? с?зiн ?оста?андай етiп с?йледi. Бiра? бiрнеше ?ой тегiн берген. «Бiз осы жа?та ?алатын адамдармыз, бiзге ана орыстар маза бермейдi. Сiздермен бара алмаймыз» – деп ашы? айт?ан.

Шо?дар со?ысты? бол?ан жерiн бiлмейтiн. Содан кейiн казак пен татар тiлмашынан с?рап едi, олар да шыны ма, ?лде ?тiрiгi ме, бiлмеймiз дедi. Шо? ендi сасайын дедi. Генерал?а бар?андарды? талабыны? б?рi бос?а кеткендей болды. Содан Кенесары со?ысы бол?ан жердi к?рсететiн адам табылмай т?р?анда, б?лар келгенде с?зге ?атысып отыр?ан жiгiт айт?ан:

– Ешкiм к?рсетпесе к?рсетпесiн, менi? ?кем к?рсетедi, – дедi.

– ?й, т?ре, сен жайы?а отыр. Б?лар ерте? кететiн адам, сен ?аласы?! -дедi болыс.

– Мен айдатып жiберсе?дер де к?рсетпеймiн, бiлмеймiн. ?кем бiледi. – Шо?дарды ауылды? шетiне таман т?р?ан ?йге ертiп апарды. Т?р алдында то?саннан ас?ан адам жатыр. Баласы ?йге кiрген со? оны? ??ла?ына аузын жа?ындатып дауыстап айт?ан едi.

Ол басын к?тердi де, а?ырын ая?ын басып орнынан т?рды. ?асына келген Шо?ды ??ша?тай алды. Жылап жiбердi. Ар?аны? ?аза?ын к?ретiн к?н де болады екен-ау… Бiраз жылап алып д?рыс с?зге к?штi.

– Сендер Ар?аны? ?ай жерiнен боласы?дар.

– А?мола дуанынан боламыз!

– Ар?аны? адамын да к?ретiн к?н болады екен-ау… – ?айыра к?з жасын т?гiп жiбердi.

– Бiз сiздi ?дейi iздеп келдiк. – Шо? ?улана с?йледi.

– Аманды?, неге т?рсы?? Мына туыс?андары?а мал сой.

– Мал сойылады ?ой. Мына адам асы?ып отырмыз дейдi, – дедi баласы.

– Неге асы?ады? Ар?аны? ?аза?тары менен бiр бас жеп кетуi керек ?ой.

– Бас та жермiз. Е? алдымен Кенесары со?ыс?ан жерге барып, сол арада ?лген Ар?а ?аза?тарына ??ран ба?ыштау ойымыз бар едi.