Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Сонда ?лкен шеше? ?айсысынан?

– С?йем деп атайды. Оны? iшiнде Мамырбай.

Сол-а? екен, ?лгi кiсi Темештi ??ша?тай алды: «Мен са?ан на?ашы боламын!» Содан естерi ?алмай, бiрiмен бiрi танысып, ананы-мынаны с?рап ?уанысып жатты.

– Медеу, мен жиенiмдi тауып алдым. Ендi ?лкен той бiздi? ?йде бол?алы т?р. – ?лгi адам ?йiне жиенiн алып кетпекшi болып едi, Шо? алдында орыс-казакты? айт?анын естерiне салды.

– ?лгiнде ана орыс айтып кеттi ?ой. Сiздер та?ерте? осы арадан табылы?дар деп.

Бауырымдап т?р?ан ?аза? ты?да?ан жо?. Бiраз отырып, ?ымыз iшкен со?, ?асына ?ш адамды ?осып жиенiн ертiп ?кеттi. Олар кеткен со? да танысу одан ?рi жал?аса бердi. ?й иесi Медеу орта ж?з ?аза?тарын бастап келген Шо? екенiн т?сiне ?алды да:

– Шо?ке, сiздi? на?ашы ж?ртыныз кiм?

– Менi? шешемнi? т?ркiнi ж?рты Найманны? Садыр т??ымынан тарайды, анау ?алма?тарды? шап?ыншылы?ы кезiнде аталары Іле бойынан к?шiп келiптi. Шешем Жамал – соларды? ?ызы. Содан менi? ?келерiм ??да т?сiп, шешемдi келiн етiп т?сiрген. Бiздi? жа?та сол Садырды? бiраз ?рпа?тары бар.

– Сол Садырды?, ?лкен шешемнi? шешесi менi? ?келерiмнi? аналары. Сонда екеуiмiз туыс болды?, – дедi Медеу.

Содан ру м?селесiне зерек Шо? б?рiн таратып, орын-орнына ?ойып берген. Оларды? шешелерi т?рт-бес атадан ?осылатынын аны?тап бердi. Б?лар бiраз ??гiмеге берiлiп отыр?анда семiз тайды? етi келдi. ??гiмемен, ет жеумен бiраз уа?ытты? ?ткенiн олар бiлмей ?алды. Т?н бол?алы ?ашан? Аспаннан ай жары?ы т?гiлiп т?р. Л?п еткен жел жо?. Жиi со?атын Ар?аны? желi б?ларда атымен жо? екен. Шо? отырып ойла?ан, мына ара жер жаннаты, орыстар да м?ны бiлiп келiп отыр екен ?ой деген ?й?арым?а келген. Онымен ?оймай казактарды? жерi дейдi. Алдында генерал?а айтар с?зi iшiнде ?алып сол мазалап отыр?ан. К?здi ба?ырайтып ?ойып, б?л ара казактарды? жерi дегенiне iшi ауырып отыр едi. Содан кейiн Медеуге с?ра? бердi.

– Ана орыстар отыр?ан жер б?рын кiмнi? жерi бол?ан?

– Ол жер де, б?л жер де менi? жетi атамнан келе жат?ан жайлауым едi. Осы екi ара алыс емес, бiра? мына ара жазда да суы?тау болады. Орыстар келдi де сол жерге ?оныстанып алды. Менi осылай ?арай сыр?ытты. Жаз айларында б?л аралар мал?а таптырмайтын жер. Ш?бi ?алы? болып ?седi. Маса жо?. Ал менi? т?менде, орыстарды? ар жа?ында ?ыстауым бар. Жаз ортасы болмай, ысты?тан барлы? ш?бi к?йiп кетедi. Малды к?бейтемiн деген ойыммен сол орыстар отыр?ан жерге ?ыста да отыра беретiн едiм, орыс-казак келдi де ол ?онысымды алып ?ойды. ?азiр Алатау ?ойнауында?ы барлы? т?уiр жердi солар алып жатыр. Осы ма?айды? рулары жайлаудан да, шабынды?тан да тапшылы? к?рiп отыр. Орысша бiлетiн к?рiнесi?. Ана басты?тарына бiз туралы д?рыстап айтсайшы.

– Медеке, олар менi? тiлiмдi алмайды. Ол жердi ал?ызып отыр?ан патша. Оны? саясатына ешкiм ?арсы келе алмайды. Бiздi? жа?та да ?зен бойларында?ы т?уiр жерлердi? б?рiн орыстар алып жатыр.

– Б?л ара?а ?лкен бекiнiс саламыз, сiздердi ?ытайдан ?ор?аймыз дейдi. Осы жерде т?р?алы талай ш?ршiт келiп, сауда жасап ж?р. Бiрi ?оныстан?ан жо?. Ал мына орыстар келiп ?оныстанып алды. ?здерiн ?азакпыз дейдi. Не тiлi, не дiнi келмейдi. ?андай ?аза? екенiн бiлмеймiн.

– Оларды? ?ш ?айнаса бiздi? ?аза??а сорпасы ?осылмайды. ?аза? емес, б?ларды ?зi? бiлiп отырсы?, казак-орыс дейдi. Олар ол с?здi саясатпен айтып ж?р ?ой. – Содан Шо? ?азак-орыс жайына б?лар?а да бiраз ??гiме айтып берген едi.

– Сонда б?лар?а не жасау?а болады, – деп с?рады Медеу.

Шо? жерiн алып ?ой?ан?а Медеудi? ?атты ?амы?ып отыр?анын бiлдi. Мына адам?а айтар с?зi жо?тай к?рiнген едi. Сонда да бiрде?е айту керек екенiн т?сiнiп, ?зiнi? ?деттегi, к?п айтатын, заман с?зiнен басады:

– Заман бiр ?алыпта т?рмайды. ?уелде казiргi ?ыр?ыз, ?аракалпа?, Татар, Т?рiкмен, ?й?ыр, ?аза? бiр кезде ?лкен ел болды?. Ел бас?арушыларды? а?ылсызды?ынан б?лiнiп кеттiк. ?ара?ызшы, кеше ?аза?ты? сы?арындай болып отыр?ан ?збектер ?асым т?ренi? екi баласы Есенкелдi мен Саржанды ?лтiрдi. Ауыз бiрлiгi болма?анды?тан, халы??а ел билеген адамдары ?з ойларына келгенiн жасайды. ?р?айсысы ?з алдына ел болып кеттi. Ал мына орыстар казактарды ?здерiне ?йiрiп алды. Б?л казактарда неше т?рлi ?лттарды? ?аны бар. ?азiр б?рi де ?здерiн казак-орыспыз дедi. Мiне, орыс патшасыны? саясатыны? к?штiлiгi осындай. Бiз б?лiнiп жат?анда, б?лар жат ж?ртты да ?здерiне ?осып алды. Келешек не болады? Кiм бiлген… – Шо? елдегi адамдар?а айтатын с?зiн б?лар?а да айт?ан. – Шамалары?ыз келсе, елу-алпыс ?йден ?лкен ауыл болып отыры?ыздар.

Мiне, бiз д?ниенi? жартысын жаулап ал?ан ?ыпша? елiнен, мосыны? ?ш б?тындай болып ?ш ж?з ?алып едiк. Орыс келiп оларды да б?ле бастады. ?бiл?айыр ?з алдына хан болып кеттi. Ана патша ?йел Абылай ханды орта ж?здi? ?ана ханы болсын дедi. Ендi орыстар ?лы ж?здi? жерiне казак-орыстарды к?шiрiп ?келiп жатыр. Б?л алыс?а кеткен жоспар, алыс?а кеткен саясат. Оша?ты? ?ш б?тыны? бiреуi сынса не болар едi. Ол оша? болмас едi. Алайда, ?кiнiп, уайымдай берудi? ?ажетi жо?. ?р уа?ытта сол ?шеуiнi? аманды?ын ойлайы?. Егер олар сол досты?ын, бауырмалды?ын са?таса т?бiнде ?аза? билiктi ?з ?олына алады. Екi ж?з жыл ?аза?пен со?ыс?ан ана ?алма?тар да жо?алды ?ой. Бiр елдi? екiншiсiне жаса?ан иттiгi жай кетпейдi. Б?рiн ??дай к?рiп отыр. Б?лар да жазасын алар. ?зiрге айтарым осы. Бiздi? ?олдан келетiн бас?а т?к жо?. ?зiрге соларды? дегенiн жасау керек. Тек ру аралы? байланысты? б?зылмауын, дiндi са?тай бiлу керек. ?аза?тын негiзгi к?шi осы екеуiнде жатыр ?зiрге. – Шо? отыр?андарды орыстарды? iсi жайлы бiраз жа?дайдан хабардар еттi. Мына адамны? бiлгiрлiгiне ?й иесi Медеу де, бас?алар да та? ?ал?андай болып отыр.

Б?л уа?ытта т?ннi? бiразы ?ткен едi. Содан жатар кез болды. Медеу айт?ан:

– Б?л жердi? т?нi суы?, киiз ?йдi? iшiне жаты?ыздар, – дедi Медеу.

Мына с?зден ?ор?ып, ?она?тар киiз ?й iшiне кiрген едi. Шо? айт?ан Медеуге:

– Медеу б?ле, мен дала?а жат?ым келiп т?р. Т?сектi сырт?а салып берсе?дер ма?ан.

Шо? ?й иесiнi? ?анша айт?анына болмай, тыс?а жат?ан едi. ?лден уа?ытта ай ?ор?алап, тауды? ар жа?ына ай батты. Шо?ны? ?й?ысы келмей жатыр, неше т?рлi ойлар?а берiлген… Таби?атты? мына ?демiлiгiне ?ызы?ып жатыр. Ауасы да б?лек екен. Ілуде-шалуда ауыра беретiн басы да б?л т?нi сыр берген жо?. М?ны? б?рi таби?атты? ?серi екенiн Шо? бiлiп жатыр.

Т?ннi? к?п уа?ыты ?ткенде Шо?ны? к?зi iлiнiп кеткен екен. Кенет оянып кеткен едi. Ма?айды бiр ?ара??ылы? б?ркеп т?р. Аспан?а ?арады. Б?л жа?ты? ж?лдыздары Ар?анiкiнен ?лде?айда к?п, ?рi ?лкендей к?рiндi о?ан. Содан кейiн аспанда?ы ж?лдыздар?а, т?н жамыл?ан айнала?а ?ызы?тай ?арап, ?айта т?сегiне жат?ан. Шо? ерте?гiсiн ?зiнi? ?деттегi уа?ытында т?рмай, ?йы?тап ?ал?ан. ?она?тар да, ауылды? адамдары да ерте т?рып кеткен едi. Кешегi ??гiмесiнен кейiн Шо??а ?й иесiнi? к??iлi тiптен т?сiп ?ал?ан. Шо?ды оятпа?ан. ?й?ысы ?ансын деп ойла?ан едi. Б?л кезде к?н к?терiлiп, тура Шо?ны? ма?дайын ысты? с?уле ?ыздырды. Соны сезiп Шо? басын к?терiп алды. ?асына келген Медеуге айтты:

– Б?ле, ?мiрiмде б?лай жа?сылап ?йы?та?ан жо? шы?армын. – Расында, Шо?ны? ?здi ?зi болып к?птен берi рахаттанып ?йы?та?аны осы болды. Айтып т?р?аны шынды? едi. Б?гiн керемет ?зiн жа?сы сезiнiп т?р.

Б?рi та?ерте?гi ас?а отырды. Б?ларды? неге ша?ыр?анын т?сiнбей отыр?ан бiр болыс:

– Бая?ыда ?алма?тар ?аза?тарды ?ытай?а сатып байыды деушi едi. Бiзге де орыстар соны жаса?ысы келiп отыр?ан жо? па?

– Б?лардын неге ша?ыр?анын бiлiп отырмын, – дедi Медеу. – Б?лар бiздi? жа?та?ы ы??ай ж?йрiктi алып едi, сiздерге де соны жаса?алы отыр?ан шы?ар. Анау ?асына ерiп келген адамдарды генерал-губернатор неге ша?ырып алды дейсi?дер. Олар?а ат керек. Бас?а д?ниелердi? б?рi ?здерiнде бар.

– Онда бiздi м?нда ?келмей-а? ала бермей ме? – дедi бiр болыс отырып.

– Сiздер бiлмейсiздер, бая?ыда б?лар Орта ж?здi? ?аза?тарынан ж?йрiктер аламыз деп, екi жа? ?ырылып ?ала жазда?ан. Керемет ай?ай-шу болды. К?п ?аза?тар орыстарды? сондай ?ылы?ы ?шiн кейiн Кенесары?а ?осылып кеттi ?ой. Сол жа?дай олар?а саба? бол?ан т?рiздi. Ендi бiзден ?з еркiмiзбен ал?ысы келiп отыр?ан сия?ты, – дедi Шо?.

– Сонда ж?йрiктi ?айтедi? – дедi Ар?адан келген болыс.

– Орыстар ?ытайдан сендердi ?ор?аймыз деп бiзден де алды. Б?рi жал?ан. Бiздi шырылдатып тартып ал?ан аттарымызды осында б?лар?а ерегiскен ?збек, ана Кенесарынын баласы Сызды? бар ?ой, солар тау арасынан келiп т?нде айдап ?кетiп жатыр. ?анша со?ынан т?ссе де ?стай алмай ж?р. Мылты?тары бар к?рiнедi. Адамдары да к?п дейдi оларды?. Б?лар ж?здеген адамды к?зетке ?ойды. ?арсыласса ебiн тауып ?ырып жатыр. Б?лардан ?рла?ан жыл?ыларда шек жо?. Ар жа?ында?ы Ау?андар?а, Арабтар?а, Парсылар?а апарып сатады дейдi. Кiм бiлген? Орыстар ?анша д?за? ??рса да, т?сiре алмай ?ойды. Т?н ?арасында келiп, айдап ?кететiн к?рiнедi. ?лгi казактарыны? к?пшiлiгi атсыз ?алды. Сонды?тан сiздерден ж?йрiк ат с?рама?шы болып отыр ?ой деймiн.

– Меке?нi? айт?анында шынды? бар, – дедi Шо?.

– Бiз онда бермеуiмiз керек екен, – дедi бiр болыс.

– Бермесек, бая?ыдай тартып алады. Оны? бiзге пайдасы жо?. Орыстармен жанжалдасып ж?ргенше, ?з еркiмiзбен берген д?рыс, – дедi Шо?.

?аза?тарды? ?здерiне аттарын жинатып бергiзiп, орыстар ?здерi сырт ?ал?ысы келiп отыр?анын сездi Шо?. Б?л бiр з?лiм саясат екенiн т?сiнген едi ол да. Та?ерте?гi астарын iшiп бола бергенде кешегi орыс жетiп келдi. ?асында татар жо?. Ол айтты Шо??а: «Сiздi? орысша бiлетiнi?iздi бiлiп, ол мылжы?ды ертпедiм. Сiздердi генерал-губернатор тосып отыр». Кеше ?олдан сана?андай етiп жiберген ?аза?тарды? бiразы жо? екенiн бiлiп:

– Олар ?айда? – дедi казак.

Шо? ?улы? жаса?ан. «Олар б?л ?йге симай, бас?а ауыл?а ?ону?а кеттi». ?лгi ?скери адам сенерiн, не сенбесiн бiлмей т?рып, а?ыры сенген. Орыс болыстарды асы?тыра бастады. ??гiме ?абыны? аузы ашылса бар д?ниенi ?мытып кететiн ?аза?тарды? мiнезiн бiлетiн Шо? генерал-губернатор к?тiп отырса ж?рейiк дедi. Б?ларды? с?зiн ?нсiз ты?дап отыр?ан казак-орыс айтты:

– Расында, тезiрек ж?рейiк. Генерал-губернатор Санкт-Петербургке ж?руге асы?ып отыр.

Б?рi орнынан т?р?ан. Казак-орыс айтты: «?азiр мен барып ана кетiп ?ал?ан киргиздарды айдап ?келемiн. Сендер осы жерде к?те т?ры?дар. Орысша бiлетiн киргиз, менiмен бiрге ж?ресi?» – дедi.

Мына казак-орысты? ?аза? жерiне келiп к?ш к?рсетiп т?р?анына Шо?ны? ызасы келдi, алайда, о?ан ?арсы айтар с?зi жо? едi. ?йткенi к?ш, билiк соны? ?олында болып т?р. Сонысын к?рсетiп т?р?анын бiлдi. Содан кейiн айт?ан:

– Олар ?здерi келедi. Бармай-а? ?ой, бiз ж?ре берейiк, – дедi. Мына с?зден кейiн казак-орыс ойланып ?алды.

Сол екi ортада Темеш баста?ан ?аза?тар жетiп келдi. Жетектерiнде бiр-бiр к?мiс ерто?ымды аттары бар. Казак-орыс аттарды к?рiп, б?лар ж?йрiк пе де с?рады. Б?рi ?шiн Шо? жауап бердi:

– Киргиздар жыл?ыны? ж?йрiктiгiне ?арамайды, ала бередi. Алыстан келген ?она?тар?а ж?йрiктiне ?арамай, ат мiнгiзедi. Бiзде сондай т?ртiп бар. Жергiлiктi т?р?ындар соны б?з?ысы келмей, жасап отыр.

Шо? с?зiне ?осып Медеу айт?ан, сендер барлы? ж?йрiктi жинап алды?дар. Бiзде ?андай ж?йрiк болады. ?зiмiздi? мiнiп ж?руiмiзге де ж?йрiк ?алдырмады?дар. Шо? Медеу с?зiн аударып берген. Содан кейiн казак-орыс т?рып:

– Олай болса бiзге ер-то?ымдарын берi?дер, – дедi. Б?лар амалсыздан айт?анын жаса?ан едi. Казак-орыс аттарды? ?стiндегi барлы? ерто?ымадарды т?сiрiп алып, генелар-губернатор алдына баратын адамдарды? аттарыны? артына байлат?ан едi. Содан кейiн Албандар берген аттарды Медеу ?йiнде ?алдырып ж?рiп кеткен.

Б?лар келгенде есiк алдында топталып Колпаковский, Т?ркiстан генерал-губернаторы т?р екен. ?ш ат тройка жегiлiп ?ойыпты. Кауфман с?з бастады:

– Мына тауды? ар жа?ында ?ытайлар т?рады. – Алатау жа?ты сiлтеген едi. Патша солардан сiздердi ?ор?ау ?шiн осында сонау Волга бойынан бiраз казактарды к?шiрiп ?келдi. Олар?а жетiспей т?р?аны – ж?йрiк аттар. Сiздерге бiр тiлек, ?з болыстары?нан, ма?айлары?да?ы болыстардан солар?а ж?йрiк аттар жинап берi?iздер. Б?л казактарды? ?ана емес, ІІІ Александр императорды? тiлегi.

Содан кейiн Шо? с?ра?ан едi.