Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Д?рыс жаса?ансы?. Сен б?л жа??а менiмен а?ылдаспай ?алай келiп ж?рсi?. Соны бiлгiм келiп отыр?

– А?ыбайды? жылына ша?ыр?ан. Оны сiзге айтуды мiндет деп ойламадым.

– Шо? Тел?озинович, б?рiбiр сен ма?ан ??нi б?рын айтуы? керек едi.

– Семен Иванович, кейде ?аза? пен орыстарды? талап-тiлектерi жанаспай кетедi. Сонда А?ыбайды? жылына бармасам, ша?ырып отыр?ан адамдарды? ренжиiтiнiн бiлдiм. Ал ?азiр сiз ренжiп отырсыз. Сонды?тан менiкi ?ате десе?iз, а?атты? болса, кешiрiм с?раймын.

– Сен ?у адамсы?, Тел?озин. ?андай жа?дайда болсын ретiн тауып кетесi?. – Б?л кезде бас?а ?йдегi болыстар да келiп кiрдi. Б?л екеуiнi? арасында?ы ??гiменi? б?рi ?айыра орысша?а ауысып кеттi. Карбышев болыстарды? естiгенiн ?аламай отыр едi. Келген болыстарды? ешн?рседен хабары жо? едi. Шо? оязды? к??iл-к?йi берi ?ара?анын т?сiнiп айт?ан болыстар?а:

– ?азiр барып, жолай А?ыбай басына ??ран о?ып кетемiз.

Болыстар мынадай с?з айтып отыр?ан Шо??а ж?не ояз?а ?арады. Карбышев айт?ан:

– Егер сендер де ?алап отырса?дар, барып ??ран о?ы?дар. Темеш болысы отырып айт?ан:

– Шо?ке?нi? м?нысы д?рыс.

Мына с?з Шо?ннан шы?ып отыр?анын ояз Темеш болысыны? с?з саптауынан бiле ?алды. Бiр жайсыз к?йге т?сiп ?ал?андай болды. Шо? оны бiле ?алып Карбышевке айт?ан:

– ?аза?тар п?лен ша?ырым жерден ??ран о?у ?шiн келедi. Семен Иванович, анау губернатор?а болыстар к??iлдi барады. Содан кейiн айтып отырмын. – Б?л с?зiн орысша айт?ан едi. Карбышев Шо?ны? б?л с?зiнi? м?нiн т?сiне ?алды.

– Болыстар да сондай ойда болса барсын, – дедi. Карбышевты? мына с?зiне болыстар да ?уанып ?алды. Ояз отырып болыстардан с?рады:

– А?ыбай ?аза? па, ?лде т?ре ме?

– А?ыбай т?ре емес, на?ыз ?аза?, – дедi Шо?.

Шо? Карбышевтi? т?релердi жек к?ретiнiн бiлетiн. Шо?ны? мына с?зiнен кейiн:

– Ендеше, барып ??ран о?ып ?айты?дар. Мына жерлестерi риза болсын! – дедi. Карбышев Кенесары к?терiлiсiн ?йымдастырып ж?рген т?релер деп бiлетiн. Шо?ны? ?лгi с?зiнен кейiн А?ыбай?а, оны? балаларына деген ашуы басылып ?алды. Карбышев отырып с?рады:

– Екiншi баласы ?айда?

– Ол Б?хар базарына сауда жасау?а кеткен.

– Сендер А?мола базарына да келiп малдары?ды сатып т?рындар.

Шо? отырып ойлады. Оязды? к?з?арасы А?ыбай балаларына ?лгi т?ре емес с?зiнен кейiн ?згере баста?анын бiлдi. Аманжол т?рып айт?ан о?ашада:

– Мынау бiздi та?ы да т?т?ындап ж?рмей ме?

– Ендi тиiспейдi. ?здерi? де жай ж?рi?дер. ?йткенi, орыстар?а бiздi? шамамыз келмейдi.

Шо? Карбышевтi? ?лгi с?зiнен к?п жайды ???андай болды. Со??ы кезде Омбыдан келген басты?тарды? с?зiне ?арап патшаны? ?аза?тар?а саясаты ?згере баста?анын Шо? бай?ап ж?ретiн. Есiк алдында ат?а мiнiп, шо?ырланып т?р?ан болыстар Шо??а келiп айтты. Аманжол ?кесiнi? бейiтiнi? басына ертiп апарды. Батыр басына ?ой?ан белгiнi де ?демiлеп сал?ан екен. Б?лар ??ран о?ып жат?анда Карбышев баста?ан орыстар анадай жерде о?шауланып, ат ?стiнде б?лек т?р?ан болатын. ??ран о?ыл?аннан кейiн Аманжолмен ?оштасып, ?рi ?арай ж?рiп кеттi. Былай шы??ан со? Карбышев айт?ан:

– ?аза?тарды ?арашы, ??кей болыстар жиналып келiп А?ыбай басына ??ран о?ыды. Ал ана Омбыдан келген басты?тарды? бiрi менi? ?кемнi? басына бармайды. Менi? ?кем орыстар ?шiн ?анша ?ызмет ат?арды. ?аза?тарды? орыстар?а ба?ынуы ?шiн жанын бердi. Бiреуi де менi? ?кемнi? е?бегiн бiлмейдi. Сол есiме т?скенде ызадан жарылып кете жаздаймын. Ма?ан бiр ой келiп т?р, Алатау жа?тан келген со? мына А?ыбай басында?ы белгiнi ал?ызып тастаймын.

– Семен Иванович, сiз одан т?к ?тпайсыз. А?ыбай мен сiздi? ?ке?iз бiрiне-бiрi жау бол?ан емес, оларды жау еткен саясат екенiн алдында айттым ?ой. Олар соны? ??рбаны болды. Сiз айт?аны?ызды жасаса?ыз, сiзге де, б?лар?а да жа?сы болмайды. Онда ая?ы айтып болмас ?лкен жанжал?а айналып кетедi. Сiз жауы?ызды тiптен к?бейтiп аласыз. ?аза?ты? т?ртiбiнде ?лген адамны? басына барып ??ран о?у атамзаманнан келе жат?ан т?ртiп. Ал орыста ондай салт жо?. Ана Омбыдан келген адамдар содан кейiн бармайды ?ой.

Б?дан кейiн Карбышев ?ндеген жо?. ?айта айналып ескертiш туралы еште?е айтпады.

А?ыбай аулынан шы??ан со? олар Бал?аш к?лiнi? батыс жа?ынан айналып, содан еш жерге то?тамастан кешке дейiн ж?рдi. К?н бата бiр ауыл?а келiп то?тады. Б?лар Албандар екен. Олар Орта ж?здi? болыстарын куана ?арсы алды. Орта ж?здi? ?аза?тары екенсiздер ?ой деп, на?ыз туыс?ан екендiктерiн айтып, iшкi к??iлк?йлерiн сырт?а шы?арып бiлдiрiп жатты.

Ерте?iне ?й?ыларын ?андырып ?рi ?арай ж?рiп кеткен. Жол бойы желе жортып келе жатты. Жол бастап келе жат?ан орыс айт?ан, аманды? болса екi к?ннен кейiн Верный?а жетемiз деп. Мына болыстар келгенше сол болып ?алды. Бiз, жалпы, кешiгiп шы?ты?. Кешке Верныйда болуымыз керек едi. Генерал-губернатор бiзден б?рын келсе ренжiп жат?ан болар. Содан то?таусыз ж?рiп, тек екi жерде ?ана санаулы минут то?тап, ш?лдерiн ?андыру?а Албандар ?йлерiнен ?ымыз iшкендерi болмаса, тез ж?рiспен ж?рiп келе жатты. Тек ымырт жабылып, ?бден т?н бол?анда кешегiдей бiр Албандарды? ?йiне келiп атты? басын тарт?ан едi. Шо?ны? бай?а?аны б?л жа?ты? ?аза?тары ?лде?айда бауырмал екен. Жандары ?алмай б?лар да ??лай к?ттi. Арада екi к?н ?ттi. Келесi к?нi та?ы ерте т?рып с?л ж?рген со? т?с ауа Алатау м?нартып к?рiне бастады. Жа?ында?ан сайын тiптен алыстай бердi. Тау басы аппа? ?ар екенiне к?здерi жеттi. Тау басында шiлде айында жат?ан ?арды к?рген орта ж?з ?аза?тары та? ?алып келедi. Тау?а ?рлей ж?рiп а?ыры бесiндiктен ас?ан ша?та б?лар а?аштан салын?ан ?демi ?йдi? ?асына келiп то?тады.

Есiк алдында бiр топ казак-орыстар, бiр генерал т?р екен. Карбышев елден б?рын аттан т?сiп, тез барып генерал?а ?ол берiп амандасты. Екеуi бiраз с?йлесiп ?алды. Болыстар анадай жерде олардан бiр с?з к?ткендей болып ат ?стiнде шо?ырланып аула?тау т?р?ан. Бiраздан со? Карбышев болыстар ?асына келiп с?з баста?ан едi:

– Неге т?рсы?дар. Аттан т?сi?дер! – дедi.

Б?рi аттан т?скен едi. Болыстар барып, Карбышевтi? айтуымен, генерал?а с?лем бердi. Шо? генралды? т?каппарлау екенiн бай?ап ?ал?ан. Шо? орысша с?йлеп с?лем бердi. Ол Шо?ны? орысша с?йлегенiне та? ?ал?андай ?олын алды. Содан кейiн с?р?ан:

– Сiз т?ресiз бе, ?лде татарсыз ба?

– Жо?, мен ?аза?пын!

– Сiз ?алай, ?аза? боласыз, т?рi?iз ?аза??а ??самайды ?ой.

– Бiздi? жа?та т?ратындарды? б?рiнi? т?рi ма?ан ??сас. Олар ?здерiн ?аза?пыз дейдi.

– Олары?ыз ?ызы? екен. На?ыз казак мына т?р?ан кiсi. – ?асында т?р?ан казак-орысты к?рсеттi.

Шо? б?л жа?та да саясатта да еш?андай ?згерiс жо? екенiн, м?нда жергiлiктi халы?ты киргиз деп атайтынына к?зi жеттi. Шо? ?дейi с?ра? бердi.

– Сонда бiздi ?алай атайсыз?

– Сiздер киргизсыздар!

– Ал Алатауды? о?т?стiгiнде жат?ан халы?ты ?алай атайсыздар?

– Олар да киргиздар, сiздер де киргизсыздар!

Шо? орыстарды? ?здерiнен ат с?рап жат?анын бiлiп, жолай Карбышевтi? А?ыбай балаларыны? ?йiне ?он?аннан кейiн, оязды? с?здерiнен со?, ?зiнде бiр сенiм пайда бол?ан. Орыстарды? ?аза?тар?а к?з?арасы ?згере баста?анын бiлген. Сол бойына жiгер бердi. Шо? ?зiн еркiн сезiнiп, с?ра?ан едi.

– Рас, оларды ?ыр?ыздар дейдi. Бiз ?аза?тармыз. Содан кейiн Кенесары олармен со?ысты ?ой. Бiр халы? болса неге со?ысады!

– Б?л арада ол адам туралы айтпа?ыз. Ол – т?ре, Шы??ысхан т??ымы. Сiздер киргиздарсыздар, бiздi? о?ымыстылар солай дейдi. Оны ?ылым жолымен д?лелдеген.

– Сiзгерге ?алымдар д?рыс м?лiмет бермеген болуы керек, Алатауды? терiскейiнде жат?ан халы?ты атам заманнан ?аза?тар дейдi.

Генерал Шо?ны? б?л с?зiн жа?тырмай, шамданып ?ал?ан сия?ты:

– Сiздердi терiстiк киргиздары, ал оларды о?т?стiк киргиздары дейдi.

Мен сол туралы айтып отырмын ?ой. На?ыз казактар осында к?шiп келiп жат?ан казактар. Олар бiр кезде бiр жа?дайлар?а байланысты б?л арадан кетiп ?ал?ан. Олар ендi аталарыны? ?скен, ?нген жерiне ?айтып келiп жатыр. Тарихта б?л бая?ыда д?лелденген. Бiздi? тарихшыларды? ол айт?анын ?ате демеймiз.

Шо? мына адам сауатсыз ба, ?лде ?дейi ?дейi айтып т?р ма бiлмедi. Б?л арада кейiн шегiншектеудi? орынсыз екенiн бiлiп:

– Орыс тарихшылары ?ткенге жа?сылап ??iлмеген. Сонды?тан осындай ?ателiктер жiберiп отыр.