– Андан аркысычы?
– Анан кыялай ?йд? карай ?рд?йт шекилд??.
– Тээ урчуктан бериби же арыбы?
– Мен да ошону билбейм турам, биз ?тк?нд? сала?дап, турган асканын сол тарабынан ?тк?нд?й болгонбуз.
– Туура айтасы? калети жок с?з.
– Жолдун баарын каткан калы? кар каптап калыптыр, жада калса карыш из билинбейт жаратканым ?з?? колдой к?р!
Жамангул менен Жакшылык алдыда кетип баратат. Жолочулар улам ?йд?л?п жыла баштады. Кээде таш тоголонуп, адамдар жыгылып кайра ?йд? турушат. Аттардын буту тийген бош таштар ылдый карай таштан-ташка урунуп ?н чыгара токтоно албай кургуйга кеткенсип кулайт. Алар аскага ?т? эле жакындап калган. Ошондо бир кырсык окуя болду. Суу к?п аккандыктан сууктан жер к?к жалта? болуп то?гок. Жамангул ата чылбырын колуна ороп алыптыр, муздан тайгаланган ат адамды ?з? менен кошо ылдый карай ала кетти. Анан эле бир пастан кийин к?рк?р?г?н ?н чыкты. Бул дабыштан ара? эле турган сала?дап турган кар тобу ылдый карай токтоно албай к?рк?р?й кулады. Жакшылык менен Жамангул ат-маты менен ылдый сойгоктой кар тобу менен кургуйга кулап кеткендей болду. Калган ?ч?? аман калып, алар эмне кылаарын билбей дапдаарып, к?чк? к?ч?п кеткенден кийин жигиттер ара? дегенде эс акылына келишти. Алар аман-эсен ойго т?ш?п, Жамангул менен Жакшылыктын денесин издей башташты. Бирок алардын денеси о?урайган чу?курга т?ш?п кеткен шекилденет. Т?рт?? алып чыга алчудайй эмес калы? муз катмары то?он за?ги турат.
Алардын оюу «мындан ары эмне кылабыз, тагдырыбыз кандай болот» ошолорду ойлонуп жатты. Анын ?ст?н? к?з т?н? кирпикти ачып-жумганча бат эле кирип келет эмеспи. Тарапты уюган айлана к??г?м каптап, кара?гынын к?к?м? теребелге чачылып, кеч токтоосуз жакындай берди. ?ч??: Элдияр, Кылкожо, Шайыкмет, с?йл?ш?п жатты.
– Тагдырыбыз оор болду ашууну эмне кылабыз?
– Аша албайбыз го.
– Эки кишибиздин денесин кантип табабыз?
– Ашуунун аркы бети жаман эле.
– Жол табылбай калды.
– Келечегибиз эмне болот?
Алар аттарын жетелеп, т?зг? т?ш?п, унааларын камчылай калмактардын конушуна карай артка сабалай кетип баратышты. Суук кабарды Доргого угузушту. Ал аябай кейип:
– Кайран досум Жамангулум кол жеткис жайга кеткен экен ээ,– деди. Башын жерге салып капалана.
Эртеси калмактар менен кыргыздар жыйырма чактыдай болуп, к?р?к, лом, чукулдукту арбын алып кайра ашууга келишти. Жолочулар келип арканга байланып, эки адамдын жанчылган денесин кобулдан алып чыгышты. Кадырлуу адамдын с??кт?р? музга с?р?л?п жакшы таанылбай калыптыр. Денени жаздын башталышы менен кыргыздарга алып бармай болушуп, музга бастырып, ит куш жеп кетпесин деп бекемдеп корумдап салышты. Эки адамдын с??г?н? ариеттеп куран т?ш?р?шт?.
***
Кыргыздар Жамангул баатыр качан келет деп к?т?шт?. Бирок кеткен бойдон дарек жок… Тагдырдын жазмышына адам баласы баш ийбеске аргасы жок эмеспи. Ма?дайга эмне жазылса адам баласы ошону к?р?т тура. Андан башкача арга болбойт экен.
Кыргыздар баатырды качан келет деп к?т?шт?.
Бат эле кыш ?т?п, жаркырап жаз башбагып, катмарланган карлар эрип, жол ачылып, суу кузгундап кирип жатты. Жаз илеби эрте келип, баягы денени каарыган суук жоголуп, адам пендеси жылуулуктун илебине аралаша баштады. Жыйырмадай калмак туугандар Жамангул менен Жакшылыктын с??г?н атка ж?кт?п кыргыздардын конушуна баатырды жоктоп ?к?р?п т?ш?шт?. Калмактар ?зд?р? менен кошо кошумча деп ?ч кара жетелеп келишти. Бапа боз ?йд?н жанында бир тууганы Жамангулдан айрылып, шолоктоп жашын т?г?п, кайгырып сабыла ыйлап турду.
Ошондо санжырачылардын айтымы боюнча Жамангул атанын акылдуу аялы мындай кошок кошкон экен.
Алалуу жылкы, кулалуу жылкы журтум,
Каралуу катын, жалалуу журтум.
Кабарлап айтып коёмун журтум,
Айтпай бир койсо? жаманат журтум,
Курсакта калды бала? журтум.
Баатыр кайтыш болгондо анын аялынын боюнда алты айлык бала калды. Анан тогуз ай болот дегенде эркек бала т?р?лд?.
Ошондо акыл салаар акылман карыялар:
– Жамангул баатыр ?лг?н жок. Баатыр кайра т?р?лд?.
Баардыгы баатырды жоктоп ыйлашты. Карыялар наристенин атын «баатырдан калган туяк» эле деп, азан чакырган акылман карыя Белек койду.
– Белек болсун!
– Белек болсун!
– Белек болсун!
Белек деген ат айланага, алыскы ч?лк?мг? бийик обого тарап кетти. Ошол к?н? баатырдын караанын жоктотпой, бул д?йн?г? бир наристе келген экен. Ата журтун коргосун деп бата беришти. Батаданбы же элдин ?м?т?н?н жаралдыбы ал бала да баатыр болуп, ата-журтун коргогон экен.
А?гыча эле биздин санжыра жомогубуз аяктап бат эле б?т?п калган тура. Эми кичине дем алып башка санжыра жомокко ?т?л?.
АТАДАН КАЛГАН ТУЯК
(Т?р?кочкор ата)
Т?р?кочкор атанын,
Айталык эми жомогун.
А?гемелеп кеп кылсак,
Арманы к?п болгонун.
Бул окуя бир жагынан жомокко, айрым жерлери кадимки эле турмуштун дал ?з?н? жакындап кетип турат. Мейли бул к?р?н?шт? жомок деп да, чындык деп да эсептейли. Анткени менен байыркы бабаларыбыздын элеси бизге бир эсе чындык, бир эсе жомок болуп жаркып турсун. Биз чындык менен жомоктун арасынан каалгыган сонун нерсебизди таап алып, алардын с?йк?м элесин унутпай кийинки урпактарга санжыра жомок кылып айта баралы деген эле кеп да.
Байыркы-байыркы бабаларыбыз бир жерден экинчи жерге с?р?л?п к?ч?п ж?рг?н экен. Алардын душмандары кыжылдаган кытайлар, ат жалында тегеренип ойногон калмактар, уйгурлар, казак, орустар ?з?б?зд?н эле тектеш туугандарыбыз байыркы т?ркт?р болгон экен. Элибиз далай жылдар калмактар менен кармашып келди. Алардын азабынан кыргыз, казак ачкалыктан кайы? саап калды. Кыргыздардын алсыздыгын билип, Кокондук бийл??ч?л?р, элибизди каратып алып, алык-салык салып толгон эз??н? ж?рг?з?п жатты. Кокон бийл??ч?л?р? жергебизди каратып алып, чеп куруп, алык салыкты ?зб?й алууда. Кокон бийл??ч?л?р? жергебиздеги сулуу кыздарды ордого деп башыбызга арманды ?й?п алып кетип турду. Ар бир чо? уруу Кокон хандыгына деп жигиттерди барымтага берип жатты. Кадимки баатыр Белектин чо? боз ?й?нд? Кокон хандыгына элчиликке кимди жиберебиз деген суроо чечилбей жатты. Эмне кылаарын билбей баарынын башы катат. Карысы да жашы да тере? ойду ойлонот.
Ким ылайыктуу, ким барып бугу уруусунун таламын жактап, аман-эсен иштеп кайра кайтып келет? Ушул олуттуу ишке жооп табылбай боз ?йд?г?л?рд?н башы катып жатты? Ошондо к?лд?н билермандары:
– Бул ишке Жамангулдун уулу Т?р?кочкор гана жарайт, ал бир четинен аз да болсо, бизге караганда араб молдодон билим алган окумал жазуу-сызууну билет. С?йл?с? адамдын ичи-койнуна бат эле кирип кеткен эпчилдиги жайы бар. Анын ?ст?н? соода сатык менен т?шт?к жерине мал айдап нечен жолу барып келген. Алардын сырын жакшы билген ары элчилик жайы дагы бар. Боз ?йд? отургандар тунжурап ойлонуп калышты. Жана к?пт? к?рг?н карыя башын ийке?дете:
– Асылбек баламын айтканы туура асыл таштан, акыл жаштан деген элибиздин илгерки сонун макалы бар эмеспи. Т?р?кочкор уулум барсын. Берки отургандар ак сакалы белине жеткен ак калпакчан улукман карыянын айтканы туура дешти. Бир четинен б?т?н эл б?т?н жерге барып ишт?? ?т? опурталдуу жумуш экенин баары ичинен сезип отурушту. Ошондо жанагы отурган Ала Тоодой ак сакалчан карыя колун жайып, эки жакты ойлуу карайт.
Баарысы тунжурап турат:
– Айланайын Т?р?кочкор уулум Кокондук туугандар бизге жоо эмес насили, тили бир элденбиз. Аз журтка кыжылдаган кытай,калмактар тынчтык бербей жатпайбы. Ошолор менен биригип, жоону Ала Тоого жолотпой с?р?п салсак гана. Эми жолу? ачылып, касиетт?? бугу эненин тукумунансы?, Кылжыр атанын арбагы жар болсун!– деп алакан жайды, баары бата кылышты.
Белек баатыр ?н?н катуу чыгара: