Бабалардын жанырыгы

– Бир тууган инимси?, басаар жолу? узарсын, бакты? ачылып, эл керегине жарап, касиетт?? Бугу эненин атын чыгаргын,– берки отургандар бул с?зд? жактап жиберишти.

Ошентип Т?р?кочкор аялы Токтоайым жардамчы эки жигити менен Кокон хандыгына карай жол тартты. Ал жерде бир жылдай жашап, Кокондуктар менен жакшы алака т?з?п, баардык ишти орду-орду менен жайгарып турду. К?лд?к бугулар да ишибиз о?олду,-деп санаасы тынып жакшы болуп турган эле. Бирок кут учурган бир кырсыктуу жаман окуя болуп ?тт?…

***

Бул бозоргон ч?л ж?р?п отуруп, тээ береги карайган Кокон калаасына барып такалат. Талаа ч?лк?м? б?тп?й агыш боз топурак каптап, айрым жерлеринде кумдуу ч?л менен алмашат. Мезгил ай-арасы болуп, аба-ырайы бузулуп турду. Тоолорго кыламык кар т?ш?п, ойду?дарга жаан жаайт. Ошондуктанбы талаа ?с?мд?кт?р?; жоогасын, кызгалдак, шыбактын ар т?рк?м? желге боюн керип, секин ыргалат. Кызгалдактын к?рк? ушунча кооз тиктеген адамдын суктанта ?з?н? тартат. Талаа жаныбарлардан куру калган эмес. Бул аймакта сары чычкан, кош аяк, кескелдирик, ийреле?деген жылан, анда-мында сербе? этип, эки кулагын созо коё берип, сербе?дешип коёндор чуркап ?т?т. Анан жаан басылып, узакка созулган кайра кургактык башталат. Ысыкта жаратылыштын к?рк?н ачкан г?лд?р куурап калаары бышык. Жарыша кеткен жол менен ж?р?п отурса? Кокон шаарын аралайсы?. Калаанын четинде акталбаган ?йл?р жарды адамдардын жашаарын айдан ачык айгинелейт. Андан ары жемишт?? багы бар жайлар бай адамдардыкы экенин жазбай баамдайсы?. Жолочу жол ж?р?п отуруп, Кокон шаарынын чо? базарын аралайт. Базар ичинде тизилген буюмдар жайнайт. Атчан, эшекчен, арабачан жана ж?? адамдар тынбй ары-бери агылат. К?пт?г?н пенделердин к?т?рг?н ж?г? бар. Ашмачылар астына жайнатып, ч?чпара, лагман, манты ч?йг?н тамактарды сатып отурушат. Бул жерде перс, т?рк, ирандык чеберлер токуган кооз килемдер к?зд?н жоосун алат. Кытайдын парфор ийдиштери, сирия, арабдык зергерлердин колунан жасалган буюмдар пенделердин аябай кызыктырат. Жер жемиш, эт саткан д?к?нд?рд? кишилердин карааны ?з?лб?йт. Арыда эшек, ат, т?? байланып турат. Алардан мурун жарган ка?ырсыган жыт абага, айланага тарайт.

Базардын чыгыш тарабында ?ч б?лм?л?? ?йд? узун бойлуу кара мурутчан сулуу адам т?ш?кт? ооруп жатат. Анын жанында ак жуумал оло? чачтуу кырдач мурун чекесинде жасап койгондой калы бар ?т? сулуу аппак келин ноокастаган адамды мелтирей тиктеп отурат. ?йг? сырттан бир эркек кирип келип:

– Айланайын Т?к? деги ден соолугу? жакшыбы?

– Эмне экенин билбейм кускум эле келет. Кара?гыланып башым айланат. Мурун мындай ооруп к?рг?н эмес элем. Такыр к???л?м ачылбай койду.

– Кеч?? эле соо эмес беле??

– Хамиракундукунда тамак ичтим эле ошол тамак жакпай жатабы, же тамагына бирдеме кошконбу билбей жатам.

Хамиракун хан сарайда кызмат кылып далай жаман иштерди иштеп аялы жок пенде эле.

Ооруган адамдын эсине кеч??г??к? окуялар келди.

– Мени Хамиракун тамак ич,-деп конокко чакырып жатат барайынбы?

Аял Хамиракундун атын укканда ийне менен безге сайгандай чочуп:

– Барбай эле койбойсу?бу?

– Катип барбайм хан сарайда иштеген адам чакырып жатса.

Ошондо Токтоайымдын ж?р?г? бир зырп булкунуп жаманчылыкты сезген. Колунан келсе, барбай эле койсо деген. Эк??н?н ортосундагы бузулгус с?й??г? жылан сойлоп киргендей болгон. Ал кара чаар жылан Хамиракун эле. Кейбир Токтоайымга ашык болуп, Т?р?кочкорду жок кылам деген т?р? суук амалы бар ??д?нг?н.

?й- б?л?н?н шору куруп, оорулу адам алы кетип, кез-кезде эсинен танып турду.

–Токтоайым мен Хамиракундан шектенем ал мага уу берген шекилд??, анын сага к?з? т?ш?п калганын байкагам.

Бул с?зд? угуп Токтоайымдын жан д?йн?с? уйгу-туйгу болуп кетти.

– Байым, адамдын ж?р?г?н титиреткен суук с?зд? айтпачы, аны мен эки д?йн?д? жактырбайм, тиги жакта Ала Тоодо кыргыз элим бар алардын бетин кантип карайм. Сен айыгып кет биз бул жерден кетели.

Токтоайым жашын т?г?п шолоктоп ыйлап жиберди. ?йд? аянычтуу абал пайда болду. Эшик ачылып, ?йг? дарыгер кирип оорулунун жанына эпейип отуруп, анын тамырын кармап ???н карап турду:

– Абалы? оор ак ич уу дене?е тарап кеткен шекилд??.

Аял жашын т?г?п дарыгерге жалына кайрылды:

– Айланайын акжолтой колу эмсек дарыгер ата к?й??м? айыктыра к?р, аман-эсен айыгып кетсе, сизди ыраазы кылайын,– келин кандайдыр бир коркунучту сезип турду. Сыркоо адамдын алы улам-улам кетип баратты. Анын адам болоору арсар эле. Дарыгер бир топ ке?ешти берип келген жагына кетти.

Оорулуу аялына:

– Те?ир Тоонун арасындагы Хан тоонун бери жагындагы бугу уруусуна кабар бергиле, бир тууганым баатыр Белекке дайнымы айттыргыла!

Токтоайым жакында эле т?р?п, Т?р?кочкор баланын атын Сейит деп койгон алыста к?л жээгинде акыреттик ушундай досу бар болчу.

Оорулуу демигип:

– Бу баламы ча? баскан Кокон калаасына калтырбагыла, ата-тегин билбей сарт болуп калат. Атадан калган жалгыз туякты Те?ир Тоого ала кеткиле! Бул керез с?з?м,– алы кетип, демигип ара? эле айтып, тынчтыкты каалап к?з? илинип кетти. Кичине к?з? жумулуп, т?ш к?рд?. Т?ш? чалды-куйду болуп, бала чагы ?з? ?ск?н к?л жээгинде ж?р?пт?р. Бир туугандары Бооке, Кыдык, Белек жана Итбайдын элеси к?р?н??р – к?р?нм?кс?н болуп сызылып турду. Алар эмнегендир Т?р?к?чкордун жанына келбей алыстан карап турушуптур. Анан ойгонуп кетти денеси аябай ысып, от менен жалын болуп жатыптыр. Алыста калган туугандарын эс- мас эстеди. «Бу д?н?д? к?р?ш? албай калдык го. Эгер чын эле жашоо болсо тиги д?йн?д? жолугаарбыз», деп армандуу кусалуу ойго батты. ?з? ?ск?н Ала Тоонун арасындагы касиетт?? Ысык -К?лд? эстеди. Арманга баткан адам киндик каны тамган жерди кантип эстебей коёт. Бул кезде Токтоайым «эс алып, балким жакшы уктап алса айыгып кетеер» деп сыртка чыга, терезеден к?й??с?н улам-улам карап коёт. Оорулуу к?з?н ачып, шыпты карады ал жакта бир чымын учуп ж?р?т. Кадимки эле чо? кара чымын экен. Ал оорулуу адамдын бетине коноюун деди, оорулуу аны жа?сап айдап жиберди. Чымын учуп эшикке конуп, айланып ж?рд?. Оорулуу адам чымындан к?з?н албай кароодо. Анын денеси чымындай чыркырап турду. Эмне бул менин жанымбы? Жаным ак жашоо менен коштошуп жатабы? Чымын бирде терезеге, бирде жыла?айлак бутка конуп ага тынчтык бербеди.

– Уч, уча бер чымыным, менин жаным болсо? мени менен коштошосу?бу ? Туулган жеримде ушундай чымындар бар эле алар да учуп ж?рг?нд?р,– деп. оюна бир нерсени т?ш?рд?. Макулук дагы эле эшикке чыгып кете албай ызылдап жатты. Оорулунун к?з? ага тигилип ар кандай санааларга батып турду. Адамдарга эмне жамандык, эмне жакшылык кылдым эле? Пенделерге жасаган жамандыгым, жакшылыгым эсимде барбы?– Ойлоп к?рс? эч кимге деле жамандык кылбаптыр. Ал ак к???л, ачык жайдары, адам эмес беле. Ойлоп-ойлоп к?рс? адамдарга к?п эле жакшылык кылыптыр, анын баарын санап отурууга болбойт, – деди. Анан эле баягы кара чымын ары-бери кыймыл жасап уча баштады. ?н чыгара ар кайсы жерге конот. Ал ойлоду «адамдын деле чымындай жаны бар, ошол учуп кетсе денеси эле калат эмеспи», – деди. Баягы кара чымын ?н чыгарып ?й ичинде ары-бери дале учуп ж?р?т. ?йд?н шыбынын о? бурчунда калдайган ж?рг?м?шт?н желеси бар экен. Муну эмне мурун к?рг?н эмесмин. «Макулук ушуга т?ш?п калат го»– деп тынсызданды. Макулук эч нерсени билбей ошол жакка учуп туруп алды.

Оорулуу адамдын к?з? илинип кетти, ошонусу жакшы болду, кичине эс алып алгысы келди. Ал элдир-селдир бир т?шт?рд? к?рд?. Т?ш?нд? ?т?п кеткен к?п адамдар менен Жамангул ата Т?р?кочкорду «кыйналып кетиптирси?, ж?р? алып кетем» деп жатыптыр.

Анан ал бат эле ойгонуп кетти. Чымын ?йг? кирип келип, ар кайсы жерге конуп, кайра айлана баштады. Оорулу аны эшикке чыгарып эркиндик бергиси келди. Чымын айланып отуруп, торго т?ш?п андан чыга албай калды. Эмнегендир анын эсине башкача бир элес тартылды. Ж?рг?м?ш жаман торго т?шс? чымынды жеп салат. Хамиракун да ошол ж?рг?м?шт?н элесин берип турду. К?з алдына Хамиракундун карааны келди. Узун бойлуу чаап жаак, к?з? к?к, колу шадылуу, б?к?р?йг?н адам. Адамга эч убакта жакшылык санабайт. Ал кимдир бир??н а?дып, жаманчылык жасоочудай элес берет. Оорулуу адамдын башкы кайгысы « Мен ?л?п калсам, с??г?м б?т?н жерге коюулат экен го»– деп турду. Оорулуу адам Хамиракунду ж?рг?м?шк? окшоштурду. «Бул далай адамдын канын соргон адам» деди. Ал ага кандай жаманчылык кылаарын билбей турду. «Буюрса аман айыксам аны менен эсптеше жатаармын» – деди. Оорулу адам тордон чымынды куткаргысы келди, бирок такыр турууга алы жок эле. Сырттан Токтоайым кирип келип к?й??с?н карап калды. Ал колу менен к?рс?т?п:

– Тетиги ж?рг?м?шт?н торун шыпырып салчы, чымын т?ш?п ?лг?н жатат.

Аял шыпыргыны алып, желени шыпыра баштады, чымын эркиндикке чыгып учуп кетти. Токтоайым к?й??с?н о?олуп келаткан экен деп с?й?н? эшикке чыгып кетти.

К?лд?н Т?р?кочкор менен эки жигит келген эле, алар эки айдан кийин эле кербендер менен кайра к?лг? кетишкен. Т?р?кочкор ордодогу Алайлык кыргыздар менен жакшы мамиле т?з?п алган. Бир жардам керек болсо, ошолорго кайрылып турган.

Анан акырындап айлана салкындап, к?л?к? узарып, кеч берилеп келатты. К?н бийик дарактардын артына батып, калаанын четиндеги мал турагына кайтып келе баштады.

Оорулуу ?ч?н т?нд?н атмагы тозок болду. Анын денеси салмактанып, ?л?м менен ?м?рд?н ортосунда жатты. Кара?гы т?н ага жаманчылык сыяктуу жаман элестерди алып келеери белгил?? эле ошондой сезилип жатты. Анын жанында Токтоайым чебелектеп эмне кылаарын билбей к?з?н?н жашын т?г? коюуп отурду. Ага с?т, айран аны менен кошо дары берди бирок эч кандай арга табылбады. Уу ?т? к?чт?? эле ал денеге бекем си?ип алыптыр. Токтоайым кудайга жалынып: «Жаратканым бир ?з?? колдой к?р, бармактайымда баш кошкон т?г?й?м, аман-эсен айыгып кетсе, экен»,-деп жаратканга кайра-кайра жалынып жатты. К?н-?м?р, т?н-?л?м сыяктуу болду. Ал чарчаган окшойт к?з? илинип кетти. Бир аз убакыт ?т?п оорулуу ойгонуп кетти. ?йд? ?лп?лд?п алсыз чырак к?й??д?. Ошол чыракты жетим к?п?л?к айланып учуп жатат. Оорулунун к?з? к?нд?зг? чымынды кандай к?рс?, к?п?л?кт? да ошондой к?р?п турду. К?п?л?к кайгылуу, саналуу сезимди берип, бирде т?м?н, бирде жогорулап учуп турду. Ал чыракка урунуп к?й?п ?лч?д?й элести берип жатты. Оолулуу байкуш «жетим к?п?л?к чыракка к?й?п ?лб?с? экен» деп макулукту аяп турду. Эмнегендир макулук чыракка к?й?п ?лч?д?й болгон. Оорулу ?з?н ажалдын чегинде турганын т?ш?нд?. Сыркоо адамдын жаны ?м?р менен ?л?мд?н ортосунда термелип турду. Кайсынысы же?ип кетеери азыр табышмак болуп жатат. Токтоайым менен Асенек оорулуунун жанында эмне кылаарын, эмне жардам береерин билбей турду. Алар ?н чыгарып с?йл?шк?нд?н дагы жазганат. Анда-мында оорулуга чыны менен суу ичирип жатты.

Т?н мейман кетип, анан та? агарып, к?н чабарман бат эле чыга келди. К?нд?н келиши менен терезеден куштардын карааны к?р?н?п, абаздуу ырлар жа?ырып жатты. Ал бир кезде денесин т?зд?п, эс учун такыр жоготту. Сырттан Токтоайым кирип келип, кайра артка атылып чыгып, эки-?ч эркекти жана молдону ээрчитип кирип келди. Сыркоо адам бир жолу денесин т?зд?п анан жарыкчылык менен коштошуп кете берди. Молдо оорулунун абалын к?р?п туруп ага дем салды. Анан оорулу дагы бир акыркы жолу денесин т?зд?п, к?з?н ачып, жанындагы адамдар менен коштошо кете берди. ?йд? Асенектин жана аялдын бышактап ыйлаганы угулуп жатты. Молдо:

– Жакындарым, кайраттангыла, бу да болсо Улуу алланын жазмышы туугандары?арга кабар бергиле, маркумду алып кетсин,– деп келгендер чыгып кетишти. Бир кезде ыйлаган адамдардын ?н? басылды. ?йд? баягыдай кооптуу тынчтык аралады.

Улуу тынчтык айтты:

– Оорулуу адам бул д?йн?д?н кайтты. Ал улуу жымжыртыкка батты.

Тынчтык кандай болсо каза болгон адамдарда жымжыртыкка батат. Аларга тынчтыктан башканын кереги жок. Анан керек кезде куран окуп алардын с?йк?м элесин эскерип туруш керек, андан башка эч кандай айла жок.

?й ичи жымжырттыкта бир гана аялдын анда-санда эчкирип ыйлаган армандуу ?н?. Асенек менен Токтоайым каза болгон жаркын адамдын керезин аткарганга киришти. Эртеси та? супа салып агарды. К?н ачык, бирок бул ?йд? толгон капа. Т?р?кочкор атаны эки-?ч адам майрам сууга алып аруу жууп чыгышты. Молдо келип куран окуп, он чакты адам с??кт? касылган жайга алып ж?н?шт?.

***

Кокон шаарынан ары бозомук д?б?л?рд?н о? жагында м?рз?л?р бар. Ошол бозомук кичинекей д?б?л?рг? дагы бир д?б? кошулуп. Дагы бир арман пайда болду. Баягы ж?рг?м?ш салган тор ажал тору болчу. Ажал тору жаныбарларга да адамга да келет экен. Ажал тору атаны алып кетти. Армандуу ата ошентип киши колдуу болду… Жарык д?йн?г? дагы бир арман жаралды. Ал арман адамдардын эсинен кетпей калды…

?йд? Т?р?кочкор атанын ак кушу бар эмес беле. Ата аны эриккенде, кубанычка баткан жакшы к?нд?р?нд? а? уулап, коён, кекилик майда жандыктарды алдыраар эле. Касиетт?? куш ээсинин ?лг?н?н билип, арманга батып, анда-мында ?н берет. Анткени кастарлап баккан адамы жок болуп жатпайбы. Токтоайым ыйлап тамак берип жатып айтты:

– Сенин жакын адамы? Т?р?кочкор биз менен коштошуп тиги д?йн?г? узап кетти. Сени балапан кезинде ыйык жер Ысык –К?лд?н чыгышынан кармап колуна кондура келген эле. Эми анын каза болгонун бугу эненин уруусуна барып кабарла. Ал жер алыскы Ала Тоонун арасында, то?бос Ысык К?лд?н чыгышында Хан Тоонун бери жагында экенин билеси? да. Ыйык куш касиетт?? энени айтканын жаземдебей т?ш?нд? окшойт ?н салып койду. Токтоайым эне молдого т?м?нд?г?д?й араб тамгасы менен кат чийдиргенге камынды.

Салам дубай кат

Алиски к?г?лтир к?лд? жээгиндеги эл журтка Кокон шаар кишлагындагы пенделерден дубай салам айтаармис. Кат ж?ндадик. Ошону менен салам айтаардин жалдап сизлерге улуу ишеним ойлоймуз. Бул тарапта сизледердин балалалари?из Аксенек келини?из Токтоайым ?з турмушин жакши ?т?п жатир. Энди бирак бир кайгылуу окуя башталди, кайгиси денедеги ж?р?кти к?з?п ?тти. Биз дагы жаш т?г?п капаландик, кайгыландик бирак айла жок Эмне кылаарди билбей отурамис. Сизлерге бел болгон уули?издер Т?р?кочкор кулжа айынын 15-де та? агарганда жалган д?йнеден чын д?йнеге жол салди гой. Жаземдебей айтсак бул даги Аллаа Таалаанын жазмыш амири буйруги экен гой. Эмне кыламыз уулду узатип арманда кала бердык. Баардик нерсе жаратканымин буйругу боюнча боларин билгейсиздер. Ыйладык. Капаландик. Жаш т?ктик эч нерсе болмади. Акиры биз дагы жазмыштин Аллаа таалаанын амирине баш ий??г? муктаж зарыл эттик. Айла жок шумкары?арды а д?йнеге ж?наттик. Анын жаны кайып болуп учуп кетти. Ал чын дуйнеге муктаж болуп учип кеткенсиди. Анын ?м?ри ырахматы болгур такыр ?з?лди. Биз анын с??гин Кокондук чыгыш жагындаги ыйык пенделер жаткан жайга Аллаа Талаанын буйруги боюнча табыштадик, жаткан жеринде тынч уктасин дедик. Куран окудик. Кайгырдик, ыйладик акырки жайга узаттик.

Бул катти жазган Мирза Шайыхмед уулу деп билгейзиздер.