Бабалардын жанырыгы

– Эмне кылабыз жазмыштын жолу ушундай тура.

– Мени унутпай эстей ж?рс??. Себеби улама тарых ?тк?нд?н башталат эмеспи. Адамдардын к?б? жакындарын, жан жолдошторунун элесин бат эле унутуп салышат.

– Сени кантип унутабыз, биз сени ар дайыма эскерип ж?р?б?з, жана дагы арман менен эскере беребиз.

– Анда эмесе жакшы бар калкы? менен жакшы ?м?р ?тк?р? бер. Тагдыр мага жалган д?йн?д?н ушунча эле ?м?р берген тура.

– ?з?? да тиги чын д?йн?д? бейишке чык, асыл досум. Бизден кемчилик кетсе кечирип кой. Сен барган жерге эртедир-кечтир биз да барабыз. Ага чейин жалган д?йн?д? жашообузду ?тк?р?п туралы.

Ак?ч?н?н денеси салмактанып, ара? эле басып баратты. Ал бир топ жерге барып, анан артын бурулуп карады. Ал с?зс?з артын карайт болчу. Кантип карабай коёт эле карайт болчу. Себеби артында ыйык досу, жердешинин жаткан жери, элеси калып жатпайбы. Ошол артында ушул жердеши менен ?тк?рг?н ?м?р? калып жатпайбы. Анан кантип карабай коёт эле. С?зс?з карайт болчу. Жанагы куш дале токтобой сайрап жаткан экен. Жердешинин м?рз?с?н?н жанынан куштун назик ?н? Ак?ч?н? узатып жатты. Ал куштун ?н? эмес эле кайрат айтып, жердеши узатып жаткандай болгон. Бул белги болсо, адамдар ?лг?н менен тир??л?р ?ч?н дагы эле жашоо бар, дагы эле ?м?р бар деген жышаана болчу. Тир?? адамдар оорчулукка багынбай жашоо?орду уланта бергиле деген белги болчу. Ошондой болчу.

Хамиракун Токтоайымды нике кыйдырганга мажбур кылып жаткан экен. Анын чукул келип калганы ?т? жакшы болду. Ошонун эртеси к??г?м талаш Токтоайымды жана кичинекей баланы куржунга салып качмай болду. Токтоайым эне Хамиракундун эмне кылганын баарын айтып берген. Ал ошол кишиден да ?ч алмай болду. Ошол кезде ордодо тынчтык жок болуп жаткан. Так талашып адамдар эки жаат болуп согушуп, пенделер саат сайын бири экинчисин ?лт?р?п жаткан эле. Бул жагы да жакшы болду. Алтын казык жылдызы эчак чыгып, айланада кара?гы айсыз т?н. Жашоо ?т? кооптуу. Канкор адамдар бийлик ?ч?н бири-бирине карабай адамдарды ?лт?р?п жатты.

Батыштан мел??н жел акырындап согуп турат. Кайсы бир жерде дарактын башынан жапан куш ?н салып му?канат. Бул ?н адамдардын ж?р?г?н сезтендирет. Ушул кезде т?н жамынып, бир?? келатты. Ал кадамын ?т? аярлап басат. Мындай кооптуу т?нд? адамдардын басышы да коркунучтуу. Ал келаткан Ак?ч? баатыр болчу. Ал Хамиракундун эшигинин алдына келип дарбазаны аяр какты. Ит ажылдап келип ?рд?. Дарбазадан эркек чыгып ал колдураган ?н? менен:

– Ким бул кара?гы т?нд? келген? Сага ким керек?

– Хамиракун акенин ?й?б??

– Ооба ошол кишинин ?й?.

– Сизди тетиги жерде Токтоайым чакырып жатат.

Бул с?зд? угуп к???лд?н?п жаткан экен деп эркек жым этип кубанып кетти.

Ак?ч? кет??г? камынды.

– Ой, коё тур мени ага жолуктуруп койгун.

Токтоайым эк?? кыла турган ишти небак эле с?йл?ш?п алган.

– Ж?р???з мен сизди жолуктуруп коём. Анан кетейин.

Эк?? ээрчишип отуруп Токтоайымга келди.

Аял эрекке салам берди. Хамиракун алик алды. Ал Токтоайымдын колун кубана катуу кысты.

– Ж?р???з салкын т?нд? кичине басып келели.

Эк?? ээрчишип, чо? тере? кудукка карай басты. Алардын артынан билинбей Ак?ч? келатты. Ушул кезде Токтоайым кудуктун жанындагы таш ?ст?н? отура кетти. Ошол кезде эпт??л?к менен Ак?ч? баатыр Хамиракунду б?йр?к тушка уруп калды. Канкор ?н чыгарбай жерге кулап, Ак?ч? дагы ж?р?к тушка канжар урду. Анын бир пастан кийин ?н? чыкпай калды. Ал жарык д?н? менен кош айтышты окшойт. Денени тере? кургап калган эски кудукка таштап ?ст?н? топурак чачып, калы? кылып ч?пт?н ?й?п салышты. Эч нерсе байкалбай калгандай болду. Ак?ч? эртеси токойго кетти. Алар т?з эле качса, бир нерсени шектенип калышмак. Эки к?нд?н кийин туугандары Хамиракунду издеп ж?р?шт? эч жерден табылбады. Аны издеп Токтоайымдын ?й?н? да келди. К?й??с? ?лг?н алсыз аялдын ?й?н?н эмне табылмак. Ошондон бир жума ?тк?нд?н кийин энени ээрчитип, баланы азыгын алып, Желжетпес турган токойго келишти. Ак?ч? «Желжетпес» деп ?н салды эле жаныбар кайдадыр калы? ч?пт?н арасынан ?н салып чыга келди. Бекем каткан ч?пт?н арасынан ээрди алып чыгып токуп, алдына ?з? минип, Токтоайымды учкаштырып, баланы куржунга салып, аргымактын оозун коё беришти. Аргымак кубанычтуу ?н салып, айлуу т?н? Те?ир Тоого карай учуп ж?н?д?. Кетеерде бала ыйлады.

Ак?ч? айтты:

– Атасы ?лг?н жер менен армандуу коштошуп жатат, ал с?зс?з ыйлайт болчу- деди.

Желжетпес шамал менен жарышып кетип баратат. Кокон шаары итапкан эле артта калды.

Ак?ч? ойлонду «Асман менен учпай жер менен бастырайын канаттуу жаныбар бат эле чарчап калат»,– деди. Таштак жолдо ат келатат. Бала куржунда келатат. Баары келатат. Бир гана арман Т?р?кочкор баатыр келбей артта калды. Ошондо ч?лд?г? топ б?р?л?р атты кууду. К?л?к бир заматта канатын жайып асманга учуп кетти. Учуп ж?р?п отурду Токтоайым эне:

– Буудан чарчап калат андан к?р? жер менен бастыралы алар жол арытып, сапар картып келатты. Кайдан-жайдан белгисиз топ кабыландар пайда болду, алар тиштерин арсайтып к?л?кт? кууп калды жаныбар бат эле канатын жайып учуп кетти эле кабыландар артта ал эми карга, кузгундар аргымак менен те? жарышып келатты. Канаттуулар чарчашты окшойт уча албай артта калды.

– Курган карга, кузгундар биздин артыбызда калды алар бизге жетмек кайда;– деп зо?к зо?к этип к?л?п койду,– Ак?ч?.

Аргымак энени жана баланы алып закымдап кетип баратты. Мезгил да токтобой ?т?п жатты. Эртеси агарып та? атат анан к?н ?йд? к?т?р?л?п т?шк? маап келет, анан к?н тоолордун же т?зд?кт?рд?н ары батып ко?гуроо кагылып кеч келип, кайрадан к?з ачып жумганча жымы?дап ай тоодон чыгып т?н келет. Ушинтип эле бири ?тс? бири келе берет. Ушинтип эле адамдар да жаныбарлар да карый берет. Ушинтип эле б?б?кт?р т?р?л?п, адамдар улгайып, пенделерди му?га салып карыялар тиги д?н?г? жол кетет. Ушинтип эле жер к?нд? айланып, ушинтип эле к?нд?р ?т? берет, ?м?р токтобой ?т? берет.

Жолочулар жер менен кошо айланып сапарын улантып жолдо келатат. Аларды к?рг?н адамдар айтты:

– Касиетт?? М?й?зд?? эненин тукумдары бараар жерине жетип кайра келатыптыр.

– Куржунда эркек баланын башы чыгып, ыйлаган ?н? угулат. Бул бугу уруусунун тукумун улайт. ?м?р? узун болсун.

– Бугу уруусунун талыбас аргымагы Желжетпес абада учуп баратат. Бул талыбас аргымак бул уруунун атагын чыгарат.

– Аргымак ?ст?нд? Ак?ч? баатыр жана эне сапарлап баратат.

– Булардын сапары байсалдуу болуп, каалаганы аткарылсын.

– Жараткан Те?ирим адамдарга бейкуттук жана тынчтык арнасын.

Аргамак аркайган тоолордун ?ст?н?н арыбай канатын кагып учуп ?т?п,

талаалардан, т?зд?кт?рд?н чарчабай кайкып ?т?п, баратты аларды тоонун кыраан б?рк?тт?р? узатып жатты. Ал эми кыраан шумкарлар, куштун пири буудайык коштоп ж?р?п отурду. Алардын баары сапар бараткан жолочулардын колдоочусу болгон. Ошол жердеги торгой к?к? к?т?р?л?п жолочуларды карап сайраса, бак башына конуп к?к?к к?к?кт?п салтанаттуу ырын т?г?п жатты. Ушундай к??н?н, ушундай салтанаттын аркасында биздин жолочуларыбыз ?з?н?н ата-конушуна бат эле жете келди.

***

Береги к?лд?н чыгышындагы бугу уруусунун адамдары «биздин жолочуларды качан келет» деп чыдамсыздык менен к?т?п жатты. Ак элечекчен энелер, ак калпакчан аталар, абалар, апалар биздин жолочуларыбыздын жолун карап к?т?п жатышты. Чабандес Ак?ч? атты элге жеткирбей токтотуп, баланы колуна алып, Токтоайым эне башына кара жоолук салынып, токтобой арманданып ыйлап, к?з?н?н буурчак-буурчак жаш т?г?л?п, сыздап кошок кошуп келатты. Башында му?ун арманын кошок менен айтып жатты.

Ак?ч? баатыр баланы койнуна катып «тууганыман айрылдым» деп, ыйлап, боздоп келатты. Алардын ыйын угуп, Ак?ч?н?н чепкенинин ичиндеги бала дагы бар-бар этип «атакелеп» ыйлап боздоп, армандуу ?лг?н атасын жоктоп келаткандай болду. Кыскасы баары ыйлап, баары боздоп арманданып жакын кишисин жоготуп кайгылуу келатканын жарыя кылды. Ошондой кылды. Эмчек эмген бала «бар-бар» этип ыйлап к?пк? басылбай сыздап турду. Аны сооротсо да ыйык энелер эмчегин берсе да эмчек эмбей басылбай боздоп жатты. Анын ?н?н угуп, жер ?ст?нд? му?дуу ч?п ыйлап, кайын ыйлап, тал ыйлап,карган жандын баары ыйлап жаткандай болду. Аны атасын жоктоп ыйлап жатат» деп карыялар, энелер айтты. Бала качан чарчап б?тк?нд? ыйын токтотуп тынч уйкуга к?ш?лд?.

Ак элечекчен энелер, ак калпакчан аталар качкындарды ыйлап боздоп тосуп алышты.

Ошол кезде к?н ачык эле туруп жаан себелеп токтобой жаап жатты. Булардын ыйын к?р?п жаратылыш эне да ыйлап, му?канып жаткандай болду. Ошол ошол болду. Т?р?кочкор ата басып ?тк?н, балалыгын ?тк?рг?н Каркыра жайлоосунан, к?лд? тескей-к??г?й тоолорунан сууктун илеби келип, муздак жел денени ?ш?т?п му?дантып турду.

Ак элечекчен эне баланы бетинен с?й?п, аны кийинки байбичеге берди, ал дагы баланы ?пк?л?п ал кийинкисине берет. Ошол кезде бала бир эненин колуна барды, баркырап ыйлап, катуу булкунуп ыргып кете таштады. Эне чочуп:

– Апей, к?т?к, татай бул кандай бала эле ж?н бала болбойт го,– деп кудайга жалынды.

Бала энелерди аралап ж?р?п отуруп, карыя баланын бетинен ??п, аны кайра энеге берип с?з алды:

– Айланайын журт, М?й?зд?? бугу эненин тукум ?лг?н жок Т?р?кочкор ?лг?н жок андан уланып тукум калды. Баатыр ?лс? да анын жолун улаар баатыр калды. Бала сапар жолдо куржунга салынып ?з жерине аман-эсен келди. Уулубуздун атын Т?р?кочкор айткандай Сейит коёлу.

– Сейит болсун!

– Сейит!

– Сейит!

– Алыс жактан аман-эсен куржунда келди, эркелеткен атын Куржун болсун , -деп да чакыралы.