Кайту

– Ярый, – дип килеште Наташа, – ? син Т?нзил??

Т?нзил? и?н?рен ген? сикертеп куйды:

– Мин бармыйм. ?зегез ген? ?и?еп кайтыгыз.

– Ник? – Наташаны? к?зл?ре ма?гаена менде, – Ник бармыйсы??

– Мин бит кечкен?, – Т?нзил?не? к?зл?ренд? очкыннар уйнаклап алды, – Барыбер файдам тим?яч?к.

– Танкист булырсы?, – диде Наташа шуны гына к?теп торгандай, – Яки разведчик.

– Разведчик! Разведчик! – Катя х?тта кулларын ч?б?кл?п алды, – Кечкен? булгач, сине беркем д? к?рм?яч?к.

– Атсалар да тидер? алмаячаклар, – дип ?ст?де Ольга, – Си?а тидер? ?чен ашыкмыйча озак итеп т?з?рг? кир?к.

– Барыбер бармыйм, – диде Т?нзил?, – Сугышасым килми минем.

– Барырга кир?к, – дип кистерде Наташа, – Батырлык эшл?рг? мондый м?мкинлек б?т?н ?лл? була ?лл? юк. Булганын кулдан ычкындырырга ярамый. Ирт?г?г? кад?р уйла ?ле син, Т?нзил?.

Сугыш турындагы с?з шуны? бел?н т?мамланды да басудагы эшл?р турында с?йл?ш?г? к?чтел?р. Ул арада к?нс?л?р алдындагы халык таралыша башлады.

– Халык тарала, – диде Катя, – Безг? д? барырга вакыт. Юкса кир?кне бир?ч?кл?р.

– Киттек! – Ольга й?герерг? тотынды, – ?йд?, кем беренче?

– Мин! – Наташа кин?т кен? тизл?нде д? Ольганы узып китте.

Кызлар шулай узыша-узыша к?нс?л?рг? й?гердел?р. Бу аларны? ?зара шаярышуы гына т?гел иде. Эшк? бер минут та со?ларга ярамый. Бригадир, яки р?ис сизеп калса, трудинн?н колак кактым диг?н с?з. Азга гына со?арса? да к?н озыны бушка эшл?яч?ксе?. Х?тта алар ?зл?ре к?рм?с? д? ?л?кл??челер табылып тора. Аннан к?нс?л?рг? чакыртып сорау алалар: "Кайда й?рде?? Нишл?п эш урынында т?гел иде??" Мондый сорауларга бик исе китми торган усал хатыннар да бар. Наташаны? ?нисе, ?н?, ч?чр?п чыгып талаша, барыбер ?зенекен ит?. Район ?з?генд? ниндидер туганы зур урында утыра, дил?р. Шу?а с?зе ?т?. ? Т?нзил?не? ?нисе алай ит?лми, ?зе д? юаш, ире д? "тегенд?" ?иб?релг?н. Т?нзил? ?зе д?, аны? ахир?тл?ре д? олы кешел?р бел?н талашып, ?з диг?нен? иреш? алырлык кешел?р т?гел. Шу?а й?герерг?, бер минут та со?ламаска туры кил?.

– Кайда й?рисе? инде, тагын бушка эшлисе? кил? мени? – дип каршылады аны ?нисе, – ?йд?, тизр?к. Безнекел?р, ?н?, эшк? д? тотынган инде.

Т?нзил? д?шми-тынмый гына ?нисен? иярде. Аны? эшлисе т?гел, ? ашыйсы кил? иде. Тик нишлисе?… Кичк? кад?р т?з?рг? кир?к инде. ?ч итк?нд?й, к?не д? озын ?ле аны?.

2

Авыл бел?н идар? ит?че ?ч кеше бар. Колхоз р?исе, читауат ??м бригадир. Читауат ул керг?н-чыккан акчаларны чутлап к?нс?л?рд? утыра. Р?ис эрер?к м?сь?л?л?р буенча эшли ??м кешел?р арасында бик еш булмый. Халык бел?н и?г?-и? эшл??че кеше – бригадир. Качкыны? бригадиры – Барый Васил улы Борханов, Герман сугышында аягын имг?теп кайткан илле яшьл?р тир?сенд?ге ир. Халык аны ?з артында Барбос дип й?рт?. Ул та? тишеге бел?н авылны? бер очында п?йда була да капка саен туктап с?генерг? тотына:

– Эт ялкаулары! Кояш ?лл? кайчан калыкты бит инде, ? сез ?ле ирт?нге ашны да ашамагансыз. Н?рс?, коммунизм килг?нен к?теп ятасыз мени, а?гыра сарыклар? ?зе ген? килми ул, аны яулап алалар. ?ыен бетк?н баш. Ниг? кич? башлаган эшегезне бетереп кайтмадыгыз? Ата? башы дип кайтып киттегез мени кояш та батмас борын? Б?ген т?шк? кад?р эшл?п бетерегез. ?зем барып тикшер?м. Т?шк? кад?р бетм?с?, начар эшл?нг?н булса, труддин д? юк сезг?, икм?к т? юк. Эшл?мисез ик?н, ашамыйсыз. Ятыгыз, ?н?, к??? т?к?гезне? ф?л?н н?рс?сен суырып. А?ладыгызмы? Б?ген д? кич?ге эшегезг? чыгасыз. Ярты с?гатьт?н шунда булмыйсыз ик?н, кич?ге труддинегезне сызып ташлыйм, анагызны сатыйм н?рс?л?р.

Шуннан ул икенче йортка к?ч?. Кереп ишекл?рен д?берд?т?, ?зе кычкыра:

– Н?рс?, к?п?-к?ндез ишек элеп утырасыз? Т?рм?д?ге кебек. Т?рм?не сагынсагыз, х?зер чакыртам кир?кле кешел?рен. Ф?л?н н?рс?гезд?н с?йр?п алып кит?рл?р. Ачыгыз ишегегезне! Кем бара б?ген сезне? ?чен колхоз эшен?? Кара син аны, киенм?г?нн?р д? бит алар, ялкау т?рел?р. Д?ньяны? б?тен ялкауларын ?ыеп, урман эченд?ге ?л?т базына илтеп ташлыйсы гына калды х?зер. Эшк? чыга бел?сезме сез, эт ?аннар? Или сезне? ?чен аксак аягым бел?н мин селкенеп й?римме? Тиз ген? басуга менегез. Ч?п утарга кир?к. Ч?пне? и? у?ган ?ирен сезне? ?чен калдырдым, т?муг кис??л?ре. Б?ген кичк? эшл?п чыксагыз икел?т? труддин язам, булдыра алмасагыз – д?ртл?т? кис?м. К?тегезне кулыгызга тотыгыз да тиз ген? басуга элдертегез. Бер аягыгыз монда, икенчесе тегенд? булсын.

Ху?аларны шулай аякка бастырып, эш кушкач, чираттагы йортка к?ч?. Авызындагын эт ?ыярлык т?гел инде аны?. Тик беркем д? каршы т?шми, аркылы с?з ?йтми. Аны? с?зл?рен ты?лый-ты?лый ?ыеналар да эшк? чыгып кит?л?р. Ч?нки Барбос каб?хать телле булса да яхшы к??елле кеше. ?з эшчел?рен колхоз р?исенн?н д?, районнан килг?н т?р?л?рд?н д? р?н?еттерм?ск? тырыша. Гаебе булганнарны да яклап калырга ?ай эзли.

Бер м?лне ?рге оч З?йн?п апа бер уч бодай урлап тотылгач та шушы Барбос т?рм?д?н алып калды.

– Гаебе юк аны?. Мин алырга р?хс?т иттем, – диде ул районнан килг?н т?р?г?, – ?нк?се ?лем х?ленд?, берсенн?н-берсе кечкен? биш баласы бар. Ачыгалар. К?р?л?т? ?терерг? мени аларны? Мин д?рес эшл?вем? шикл?нмим. Икенче к?нне З?йн?п планын икел?т? арттырып ?т?де.

– Д??л?т милкен ?з белдегегез бел?н таратырга сезне? хакыгыз юк, – дип каршы т?ште район т?р?се, – Сезг? андый хокук бирелм?г?н.

Барбосны? мо?а исе д? китм?де:

– Бу д??л?т милке т?гел, – диде ул корыч тавыш бел?н, – Бу аны? труддинг? бирел? торган икм?ге хисабына.

Авыл халкыны? Барбос яклы ик?нен сизенг?н район т?р?се с?з озайтып тормады, юл куярга булды. Шул хакта с?зен ?йтк?ч, халык та аны алкышлады. ? Барбос ул труддин икм?ге хисабына дип болай гына ?йт? инде, алып калмый, аны? ише н?рс?л?р бел?н вакланып тормый. Шу?а авыл халкы аны санга суга, нинди начар с?зл?р бел?н ген? с?кс? д? карышмый, ул ?йтк?нне ты?лый. Район т?р?л?ре д? артык б?йл?неп бармый, ч?нки колхозны? к?рс?ткечл?ре яхшы.

? Барбос к?н саен кояш чыгыр чыкмастан авыл очында п?йда була. ??м авыл халкын уятып эшк? ?иб?р?. Аннан со? ?зе д? басу-кырларга, к?т?лекл?рг? барып эшчел?рене? х?л-?хв?лен белеш?, проблемалары булса х?л ит?, т?ртип бозсалар эт итеп с?геп кит?.

Л?кин сугыш башланганны? икенче к?ненд? Барбос та? тишеге бел?н к?ренм?де, авыл к?т?е китк?ч кен? п?йда булды. Анда да ?й ишеген кагып, аты-юлы бел?н с?генеп гомер ?тк?рм?де. Б?ген ул бик т?ртипле ??м ит?агтьле иде. Х?тта кешел?рд?н беркад?р кыенсынган, ?зен гаепле итеп сизг?н кебек т? тоелды. Сак кына итеп ишекл?рне какты да ху?а чыккач:

– Ис?н-саулармысыз, туганнар! – дип к?зл?рен яшерде, – Сезне? ?йд? арысландай ирл?р бар бит инде. Б?ген с?гать тугызга юл бишт?рл?регезне ?зерл?п к?нс?л?р янына ?ыелырга кир?к булыр. Х?рби комиссарияттан кил?л?р. Ашыгыч мобилизация игълан итк?нн?р. Т?шк? кад?р ?к кит?рг? кир?к булачак.

Ул шулай ?й беренч? й?реп а?латып чыкты. Эш турында берн?рс? д? с?йл?нм?де. Ирл?ре, балалары сугышка китк?нд? хатын-кызлар, аналар басуда калмасын, диг?ндер инде. Аны? с?зл?рен д? т?рлеч? кабул иттел?р. Кемн?рдер мо?су гына баш какты, кемн?рдер сыгылып кына елап ?иб?рде, кемн?рдер башына суккандай ис??гер?п калды.

– Нишл?п шулай тиз, сугыш кич? ген? башланды бит? – диючел?р д? булды.

Барбос аларга х?лне сабыр гына а?латырга тырышты:

– Фашистлар бик зур к?ч бел?н ????м итк?нн?р, аларны туктату ?чен бик к?п кеше кир?к. Ашыгыч р?вешт?. Югыйс?, монда килеп ?ит?л?ре д? бар.

Барбос ?тк?нн?н со? авыл х?р?к?тк? килде. Барлык йортларны? да мор?а торбасыннан т?тен чыгарга тотынды. Урамда бер к?ршесенн?н икенчесен? чапкан хатын-кызлар, бала-чагалар п?йда булды. Бераздан бишт?р к?т?рг?н ир-егетл?р д? к?ренде. Алар кайда бер?н-с?р?н, кайда т?ркем-т?ркем булып ?ыелышып тордылар да урам буйлап киттел?р. Т?нзил?не и? га??пк? калдырганы – ирл?рне? икег? б?лен?е булды. Беришл?ре салмак кына атлап к?нс?л?р ягына юн?лде, беришл?ре ашыга-ашыга урман ягына китте. К?нс?л?р янында к?п кешелек т?ркем хасил булды. Урманга ашыгучылар да шактый иде.

Т?нзил? ?зен шушы ике т?ркем арасында калгандай хис итте. Ул кайда булырга да белми иде. Инде кич?д?н бирле радиодан да, ?зара с?йл?шк?нд? д? "Илне сакларга кир?к. Фашистларны куып чыгарабыз, ?иребезне таптарга ирек бирмибез," – дип с?йл?н?л?р. Ышаныч бел?н с?йлил?р. ?з-?зен? ышанып с?йл?г?н кеше ??рвакыт хаклы кебек булып тоела. Ышандыра. Т?нзил? д? аларга ышана башлады. Чынлап та илне баскынчыларга, чит халыкка бирм?ск? кир?ктер. Читт?н килг?н кеше ул сине? ?ире?не? кадерен бел? мени? Качкы да элек татар авылы булган, ?з йолалары, гореф-гад?тл?ре бел?н яш?г?н. Революцияд?н со? т?рле с?б?пл?р табып т?рле милл?т кешел?рен китереп тутырганнар. ? килмеш?кл?р авылны? и? асыл гад?тл?рен бар дип т? белми, ?зл?ренч? кылана, ?з т?ртипл?рен урнаштырырга тырыша. Фашистлар килс? д? шулай булачактыр инде ул, ?з т?ртипл?рен кертерг? тырышачаклардыр. Шу?а к?р?, ?з ?ире?не чит-ятлардан сакларга кир?ктер.

?мма урманга кит?чел?рне д? гаепли алмый иде кыз. Совет властен яратмаучылар да ?ит?рлек иде авылда. ??м аларны берничек т? гаепл?п булмый иде. Т?нзил? инде к?п н?рс?л?рне бел?, ??м кайбер кешел?рне? Совет властен ни ?чен яратмавын да а?лый ала иде. К?пл?рне? ?итеш, тигез тормышын таркатып, д?ньяларыны? астын-?ск? китерг?н власть бит ул. Шул революция, гражданнар сугышы, кызыл террор, ??рт?рле репрессиял?р н?ти??сенд? к?п гаил?л?р зур югалтулар кичерг?н, кайгы-газапка дучар булган. К?пл?ре б?ген д? т?рле кимсет?л?р, кыерсытулар астында ?з язмышы ?чен дер калтырап яши. Шулай булгач, кемне? шул Совет власте ?чен сугышып й?рисе килсен инде? Андыйлар, ?лб?тт?, урманга кит?.

Д?ресен ген? ?йтк?нд?, Т?нзил? ?зе д? Совет власте урнаштырган т?ртипл?рне яратмый иде. ??р почмактан "гаделлек, тигезлек, б?хетле тормыш" дип кычкырсалар да бу тормыш кешел?рне газаплау, кысада тотып эшл?т? ??м м?сх?р?л?? ?чен ген? т?зелг?ндер кебек иде. Ун?ч кен? яшенд? булса да ул моны яхшы а?лый, ч?нки бу чынбарлык аны? й?р?ге аша ?тк?н коточкыч иде.

3

С?гать тугыз тулуга авыл ирл?рене? фронтка кит?рг? риза булганнары к?нс?л?р янына ?ыелып бетк?н иде инде. Хатын-кызлар да иярг?н, кемне? хатыны, к?л?ше, ?нисе, туганнары – барсы да ?ыелган. Барсы да шом катыш мо?сулык бел?н сабыр булырга тырышып басып торалар. Ара-тир? кешег? сиздерм?ск? тырышып сыктаган хатын-кыз тавышлары да чалынып кала. Ирл?рне?: "Елама, озакка т?гел бит… Куып ?иб?р?без д? кайтабыз…" – дип пышылдаганы ишетел?.

К?нс?л?р авыл читенд?ге зур йортта урнашкан иде. Зур булса да иске йорт инде бу, б?р?н?л?ре б?решеп, какланып бетк?н, т?р?з? капкачлары – коба, т?б? такталары к?г?реп з??г?рсу-яшкелт т?ск? керг?н. Аны ниндидер кулак йорты булган дип с?йлил?р. ?зен Себерг? с?рг?нн?р д? йортын к?нс?л?р итк?нн?р. ?лл? кайчан инде, ул вакытта Т?нзил?не? теле д? ачылмаган булган. Бу йортны? утарында силс??ит атлары. Бернич?? ген? алар, ?мма яхшы атлар, уйнаклап торалар. Аларны т?р?л?р менеп, я тарантаска ?игеп й?ри. Басу-кырга чыгармыйлар, б?т?н эшк? ??леп итмил?р. Йортны? артына тер?леп диярлек янгын каланчасы тора. Анда бераз гына менеп караса?, к?нс?л?р эченд?ге кешел?рне? н?рс? эшл?г?не аерма-ачык к?рен?, бары тик тавышлары гына ишетелми. Тавышсыз да кызык чаклар була. Кызганычы да…

Бераздан район ?з?генн?н килг?н ике полуторка к?нс?л?р ишегалды янына туктады. Берсене? ?р??сенн?н ?ч х?рби т?ште. Кабинада килг?н офицер ?ыелган халык бел?н баш кагып кына ис?нл?ште д? к?нс?л?р баскычындагы трибуна шикелле ?ирг? менеп басты. Колхоз р?исе бел?н бригадир аны к?т?л?р иде инде. Колхоз р?исе кил?че бел?н к?решеп, н?рс?дер ки??шл?шеп алды да с?з башлады:

– Х?рм?тле ипт?шл?р, кадерле авылдашлар! Барыгыз да белеп торасыз, илебез куркыныч астында. Мондый чакта безне? барыбыздан да корычтай т?ртип, оешканлык, берд?млек тал?п ител?. Б?ек ?и?? хакына, туган илебез хакына ?зебезне аямыйча к?р?ш? тал?п ител?…

Шунда т?ркемд?гел?рд?н бер хатын кычкырып елап ?иб?рде, икенче яктан тагын бер?? кушылды. Колхоз р?исе бер м?лг? тынып торды да с?зне озакка сузмаска булды:

– Без д?ньяда и? к?чле д??л?т. Без ?и??ч?кбез! ? б?ген безне? авылдашларыбыз шушы шанлы ?и?? юлын узарга чакырыла. Еламагыз. Кайгырышмагыз. Бу данлыклы юл. Авырлык килг?нд? ?з ватаны?а тер?к була алу ??р кеше ?чен горурлык ул.

Аны сыек кул чабулар бел?н озаттылар да с?зне район ?з?генн?н килг?н офицер алды. Ул да илд?ге х?лл?р бел?н беркад?р таныштырып ?тте. Юатты. Д?рт ?ст?рг? тырышып бернич? с?з ?йтте. ??м эшне? асылына к?чте.

– Б?ген без сезне? авылдашларны шанлы юлга, ватаныбызны илбасарлардан чистартырга чакырабыз. Х?зер мин исем-фамилиялар атармымын, исеме чыккан ир-егетл?р мен? бу якка сафка тезелерсез.

Халык тынып калды. Х?тта бая к?з яшьл?рен тыялмаган хатыннарны? да тавышы басылды. Офицер кулындагы к?газьг? карап фамилиял?р укый башлады.