Труды III Республиканской научно-практической online-конференции «Образование XXI века: проблемы, тенденции и перспективы»

Акжолов К. Б.

?оз?алмалы ойындарды? мектеп жасына дейiнгi балаларды? физикалы? даму ?серi

(«Балд?урен» б?бекжай-ба?шасы» МК?К, С?О, Петропавл ?аласы)

?оз?алмалы ойындарды? балаларды? дамуына ?серiн зерттеудi? ?зектiлiгi мектеп жасына дейiнгi балаларда ?мiрлiк ма?ызды базалы?, локомотивтiк да?дыларды ?алыптасады, ?оз?алыс т?жiрибесiнi? негiзi ??рылады, оны? элементтерiнен кейiн барлы? ?оз?алыс белсендiлiгi ?алыптасады.

?алыпты дамып келе жат?ан бала туыл?аннан бастап ?оз?алыс?а ?мтылады. Балалар ?детте ойындарда ?лкен ?оз?алыс ?ажеттiлiгiн ?ана?аттандыру?а тырысады. Олар ?шiн ойнау, е? алдымен, ?оз?алу, ?рекет ету. П. Ф. Лесгафт, Е. А. Покровский, К. Д. Ушинский ж?не т. б. сия?ты отанды? м??алiмдердi? айтуынша, ашы? ойындар дене т?рбиесiнi? е? тиiмдi ??ралы болып табылады.

?оз?алмалы ойындарды? жетiлдiрудi? таптырмас ??ралы болып табылады; оларды дамыта отырып, жылдамды?ты, т?зiмдiлiктi, ?имылдарды ?йлестiрудi ?алыптастыру?а ы?пал етедi. К?птеген ?оз?алыстар тыныс алуды, ?ан айналымын ж?не метаболизм процестерiн белсендiредi. Б?л ?з кезегiнде психикалы? белсендiлiкке пайдалы ?сер етедi. ?оз?алмалы ойындарды? баланы? а?ыл-ой т?рбиесiндегi р?лi зор: балалар ережелерге с?йкес ?рекет етудi, ке?iстiктiк терминологияны игерудi, ?згерген ойын жа?дайында саналы т?рде ?рекет етудi ж?не ?орша?ан ?лемдi тануды ?йренедi. Ойын барысында есте са?тау, идеялар белсендiрiледi, ойлау, ?иял дамиды. Балалар ойынны? ма?ынасын игередi, ережелердi есте са?тайды, та?дал?ан р?лге с?йкес ?рекет етудi ?йренедi, ?олда бар моториканы шы?армашылы?пен ?олданады, ?з ?рекеттерi мен жолдастарыны? ?рекеттерiн талдау?а ?йренедi. ?оз?алмалы ойындарды? адамгершiлiк т?рбиесi ?шiн де ?лкен ма?ыз?а ие. Балалар ?жымда ?рекет етуге, жалпы талаптар?а ба?ыну?а ?йренедi. Балалар ойын ережелерiн за? ретiнде ?абылдайды ж?не оларды саналы т?рде орындау ерiк-жiгердi ?алыптастырады, байсалдылы?ты, шыдамдылы?ты, ?з iс-?рекеттерiн, мiнез-??л?ын ба?ылау ?абiлетiн дамытады.

М?лiметтерге с?йкес, мектеп жасына дейiнгi балаларды? 30% – дан 40% – на дейiн моториканы? даму де?гейi т?мен. М?ны? себептерi ?азiргi ?мiр салтында жатыр. Психологтар, педагогтар, д?рiгерлер балалар мекемелерi ?шiн жалпы тенденцияны атап ?тедi – балаларды? ?оз?алыс белсендiлiгiнi? т?мендеуi (Ю. Ф. Змановский, М. А. Рунова, с. Б. Шарманова, А. и. Федоров), ал мектеп жасына дейiнгi бала ?шiн ?оз?алысты? жо?алуы-денсаулы?ты?, дамуды?, бiлiмнi? жо?алуы. Мектепке дейiнгi мекемелердегi балаларды т?рбиелеу ж?не о?ыту ба?дарламасында денсаулы? м?селесi бiрiншi орында т?р?аны кездейсо? емес.

?стазды? ж?не психологиялы? ?дебиеттердi тере? талдау к?рсеткендей, ?оз?алмалы ойындарды? этникалы? ж?не бас?а да ерекшелiктермен байланысты алуан т?рлiлiкке ?арамастан, ойыншыларды? ?орша?ан ортамен ?арым-?атынасы ж?не шынды?ты бiлу сия?ты осы ?ызмет т?рiне т?н жалпы сипаттамаларды к?рсетедi. ?оз?алмалы ойындарды? барысында балалар физикалы? ?асиеттердi дамытады, мысалы: жылдамды?, ептiлiк, т?зiмдiлiк, икемдiлiк, к?ш. Ойын барысында: есте са?тау, идеялар белсендiрiледi, ойлау, ?иял дамиды.

Ашы? ойындар ?рт?рлi критерийлер бойынша ке?iнен жiктеледi:

– жасы бойынша (кiшi, орта ж?не ?лкен мектеп жасына дейiнгi балалар ?шiн немесе балаба?шаны? жас тобына с?йкес);

– мазм?ны бойынша (?арапайым, ?арапайым, ережелермен к?рделi ж?не жартылай спортты? ойындар?а дейiн);

– ?оз?алыстарды? басым т?рi бойынша (ж?гiру, секiру, ?рмелеу ж?не жор?алау, домалау, ла?тыру ж?не аулау, ла?тыру ойындары);

– физикалы? ?асиеттер (ептiлiктi, жылдамды?ты, к?штi, т?зiмдiлiктi, икемдiлiктi дамыту?а арнал?ан ойындар);

– спорт т?рлерi бойынша ойындар (баскетбол, бадминтон, футбол, хоккейге апаратын ойындар; ша??ы ж?не ша??ымен, суда, шанамен ж?не шанамен, жергiлiктi жерде ойындар);

– ойыншыларды? ?арым-?атынасына байланысты (?арсыласпен ж?не жанасусыз ойындармен);

– сюжет бойынша (сюжеттiк ж?не сюжеттiк емес);

– ?йымдастыру нысаны бойынша (дене шыны?тыру, белсендi демалыс, дене шыны?тыру-сауы?тыру ж?мыстары ?шiн);

– ?т?ырлы? (ша?ын, орташа ж?не ?лкен ?т?ырлы? – ?ар?ындылы?);

– маусым бойынша (жаз?ы ж?не ?ыс?ы);

– саба? орны бойынша iс-шаралар (спорт залы, спорт ала?ы ?шiн; жергiлiктi жер, ?й-жайлар ?шiн);

– ойыншыларды ?йымдастыру ?дiсi бойынша: командалы? ж?не командалы? емес (командалар?а, ойындар?а-эстафеталар?а б?лiнген).

Мектепке дейiнгi жаста балаларды? ойын ?рекетiнi? сипаты ?згередi. Олар ашы? ойынны? н?тижесiне ?ызы?ушылы? таныта бастайды, олар ?з сезiмдерiн, тiлектерiн бiлдiруге, жоспарларын ж?зеге асыру?а, жина?тал?ан моторлы? ж?не ?леуметтiк т?жiрибенi ?иял мен мiнез-??лы?та шы?армашылы?пен к?рсетуге тырысады. Дегенмен, елiктеу мен елiктеу ма?ызды р?л ат?арады. Мектеп жасына дейiнгi балаларды? ?оз?алыс белсендiлiгiн дамытуда ашы? ойындар ?лкен ма?ыз?а ие. Сауы?тыру, т?рбие ж?не бiлiм беру мiндеттерiн кешендi т?рде шешу керек, тек осы жа?дайда ?рбiр ашы? ойын балаларды? жан-жа?ты дене т?рбиесiнi? тиiмдi ??ралы болады.

Ашы? ойын-б?л баланы? ?орша?ан ?лем туралы бiлiмi мен идеяларын толы?тыруды?, ойлауды, ??нды моральды?-ерiктiк ж?не физикалы? ?асиеттердi дамытуды? таптырмас ??ралы. Алайда, ашы? ойындарды ?ткiзу кезiнде оларды? ерекшелiктерiне байланысты, е? алдымен, дене т?рбиесiнi? мiндеттерi шешiлетiнiн есте ?ста?ан ж?н. Осылайша, ?азiргi уа?ытта моториканы? даму де?гейi т?мен де?гейде екенiн бай?ау?а болады, оны мектепке дейiнгi мекемеде дене т?рбиесiне ?ойылатын заманауи талаптар?а ?ана?аттандыру м?мкiн емес. Сонды?тан моториканы т?рбиелеу м?селесi ?те ?зектi ж?не одан ?рi жетiлдiрудi ?ажет етедi. Мектеп жасына дейiнгi балаларды? моторикасын дамыту м?селесiн д?рыс шешу тек ?рт?рлi ?дiстемелiк ?дiстер мен ??ралдарды ?олдану?а байланысты емес ашы? ойындарда физикалы? жатты?улар?а аз уа?ыт б?лiнедi.

?дебиеттер тiзiмi:

1. Бауэр, О. П. ашы? ойындар / / мектеп жасына дейiнгi балаларды? дене шыны?тыру теориясы мен ?дiстемесi: студенттерге арнал?ан о?у ??ралы / О.П.Бауэр; ред. С. О. Филиппова, г. н. Пономарева. – Санкт-Петербург.: ВВМ, 2004. – Б. 331—332.

2. Вавилова, Е. Н. мектеп жасына дейiнгi балаларды? ептiлiгiн, к?шiн, т?зiмдiлiгiн дамыту: балаба?ша т?рбиешiсiне арнал?ан н?с?аулы? / Е. Н. Вавилова. – М.: А?арту, 1981. – 96 б.

3. Ковалевский, А.К. мектеп жасына дейiнгi балаларды? моторлы? дамуын байыту: Дисс. канд. пед. ?ылымдар / А. К. Ковалевский. – - Екатеринбург: упу, 2007. – 138 б.

4. Миронова, р. м. балаларды? белсендiлiгiн дамытуда?ы ойын: кiтап. м??алiм ?шiн / Р. М. Миронова. – - Минск: Нар асвета, 1989. – 176 б.

Акжолов К. Б.

?оз?алмалы ?аза? ?лтты? ойындар бала-ба?шада

(«Балд?урен» б?бекжай-ба?шасы» МК?К, С?О, Петропавл ?аласы)

Халы? ойындары дегенiмiз не?

Халы? ойындары-ежелгi д?уiрден бастау алатын, этникалы? д?ст?рлерге негiзделген (д??гелек билер, халы? ойыншы?тарын манипуляциялау ж?не т.б.). Б?л д?ст?рлер жас ?рпа??а жалпыадамзатты? ??ндылы?тарды игеруге к?мектесетiн даналы? к?зi болып табылады. Балаба?шаларды? Б?кiлресейлiк ба?дарламасыны? б?лiмiнде «орыс д?ст?рлi м?дениетiне кiрiспе» ?сыныстарыны? жиынты?ы бар, б?л балаларда Отан?а деген ??рмет пен ?з хал?ына деген адалды?ты т?рбиелеудi бiлдiредi. Халы?ты? ойын-б?л тапсырманы орындауды? е? жа?сы т?сiлдерiнi? бiрi.

?оз?алмалы ?лтты? ойындар мектеп жасына дейiнгi балаларды? д?ниеге келген жерiн ж?не т?рып жат?ан жерлерге деген ?арым-?атынасын, оларды? с?лулы?ын к?ру ж?не т?сiну ?абiлетiн к?бiрек бiлуге деген ?мтылыс эмоционалды позицияны дамытады, балаларды? ?оршап т?р?ан адамдар?а м?мкiндiгiнше к?мек беруге ?алыптастырады.

?оз?алмалы ?лтты? ойындар мектеп жасына дейiнгi балаларды? ?оз?алыс белсендiлiгiн арттырады, жалпы т?зiмдiлiк: ?ызы?ушылы? пен с?йiспеншiлiкке т?рбиелейдi. ?оз?алыс белсендiлiгi – салауатты ?мiр салтына ?сер ететi.

?оз?алмалы ?лтты? ойындар, ?лтты? д?ст?рлердi са?тау, баланы? ?лтты? санасын ?алыптастыру. Балаба?ша ?р ?лт хал?ыны? м?дениетi ар?ылы балаларды жан-жа?ты дамыту м?селелерiн шеше отырып, ?р ?лт хал?ыны? ойындары ар?ылы т?рбиелеу.

Халы? ойындарымен ж?мыс iстеудi? ма?саттары, мiндеттерi мен принциптерi. Бiлiм беру процесiнде халы?ты? ойындарды д?рыс пайдалану ?шiн сiз осы ?ызмет т?рiнi? ма?саттарын на?ты к?рсетуi?iз керек:

– М?дени шекараларды ке?ейту.

– Баланы? а?ыл-ой ?рекетiн белсендiру.

– Есте са?тау, с?йлеу, ?иялды дамыту.

?з хал?ыны? м?дени м?расына ??ыпты ?арау?а т?рбиелеу.

Осы теориялы? негiздi ж?зеге асыру ?шiн келесi ?дiстемелiк мiндеттердi орындау ?ажет:

– балаларды? ?рт?рлi этностарды? халы?ты? м?дениетiне (орыс, баш??рт, ?ырым-татар ж?не т. б.), ?з хал?ыны? тарихына, д?ст?рлерiне деген ?ызы?ушылы?ын ояту;

– фольклорлы? шы?армаларды? к?мегiмен балаларды? танымды? ?абiлеттерiн дамыту (ла?аплич, ертегiлер, есептегiштер ж?не т. б.);

– ?р т?рлi к?ркем образдарды? к?мегiмен эстетикалы? сипатта?ы сезiмдердi дамыту;

бiрлескен ?ызметте серiктестiк сезiмiн т?рбиелеу.

?ойыл?ан мiндеттердi iске асыру?а т?рбие мен о?ыту процесiне ойындарды енгiзудi? мынадай ?а?идаттарын са?тау к?мектеседi:

К?рнекiлiк

Тапсырмалар:

1. Есте са?тауды? ?рт?рлi т?рлерiн дамыту.