Адвокатпен сұхбат

Адвокатпен с?хбат
Тайыр К?зек?лы Назханов

За?гер-практик ?зiнi? кiтабы ар?ылы ?аза?станды? ?ылмысты? iс ж?ргiзу ж?йесiнi? iс ж?зiнде ?алай ж?мыс iстейтiндiгiне ?атысты практикалы? бiлiмдерiмен ?олжетiмдi ж?не т?сiнiктi тiлде б?лiседi. Оны? ?стiне, т?рлi жа?дай?а байланысты ?р адам ?з еркiмен, к?бiнесе еркiнен тыс ж?йенi? «б?рандасына» айналып, м?лдем жа?ымсыз жа?дайларды басынан ?ткiзуi м?мкiн. К?птеген адамдар сот?а дейiнгi тергеу мен сот процесi ?алай ?тетiндiгi туралы, негiзiнен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялы? т?р?ыдан бiзге жа?ын, бiра? шынды?тан алыс-м?селенi ?здерiнi? ерекше дедуктивтi ?абiлеттерiмен немесе си?ырлы сараптамалы? технологиялармен, одан ?алса, к?бiнесе шатырдан секiру мен табельдiк ?арудан ату к?мегiмен шешетiн Санкт-Петербургтiк «оперларды?», прокурорларды? ж?не адвокаттарды? т?ттi ж?мыс к?ндерi туралы телехикаяларынан пайымдайды. Автор б?л иллюзияларды жо??а шы?ару?а ж?не ?з о?ырмандарына «за?ды» те?iзде ж?зетiн «к?зге к?рiнбейтiн ?иынды?тар мен рифтер» туралы ескертуге тырысады.

Тайыр Назханов

Адвокатпен с?хбат

?адiрлi т?лiмгер, досым ж?не за?гер Кравцов Иван Ивановичтi? ??рметiне.

АВТОРДАН

Жа?ында ?ылмысты? iс ж?ргiзу бойынша бiр?атар д?рiстер о?у?а м?мкiндiк туды. Аудиторияны? ??рамы ?р т?рлi болды – к?бiне жастар, алайда ?р?айсысыны? т?рлi де?гейдегi за?ды? бiлiмi мен ?р т?рлi маманды?тары бар. Бiрi ?азiрдi? ?зiнде т?жiрибелi адвокат бол- са, бiрi сол маманды?ты игеруге тырысып ж?р, бiрi журналист ж?не сот процестерi туралы ма?алалар жазады, ал, бiрi ?зi ?шiн «?лтты? ???ы? ?ор?ау ж?йесiнi? ерекшелiктерiн» т?сiнуге тырысып ж?рген т?л?а.

Іс ж?зiнде осындай «ерекшелiктерге», сонымен ?атар к?тпеген н?тижелерге тап бол?ан адамдар да болды, кейбiреуi ?зiн сот ?дiлет- сiздiгiнi? ??рбаны деп тапты… Я?ни, ты?даушыларды? да у?жi ?рт?р- лi болды. Сонды?тан, ма?ан к?бiнесе алдын-ала дайында?ан д?рiс конспектiлерiн шетке ?ойып, ты?даушылармен т?сiнiктi тiлде с?йле- суге тура келетiн.

К?п ?замай, арты? академизмге ?мтылуды? ?ажетi жо? екенiне к?з жеткiздiм, ?азiргi уа?ытта, е? аз ы?ылас танытуды? ?зiнде «елдi жаппай интернеттендiрудi?» ар?асында ?Р ?ІЖК-нi? белгiлi бiр ма?а- лаларыны? за?намалы? ережелерi мен на?ты т?жырымдарын табу ?иын?а со?пайды. Менi? ты?даушыларымды о?улы?тардан не о?у?а болатыны емес, ?аза?стан за?дарыны? «?рпi» мен «рухы» ?алай ж?- зеге асырылатыны ?ызы?тырды. Оларды? ма?ан ?ой?ан с?ра?тары осы?ан д?лел бола алады. Сонды?тан да, ?зiмнi? «шпаргалкамнан» жиi ауыт?ып, ???ы?ты? формулаларды? белгiлi бiр тiлiнен ?арапай- ым тiлге ауысып отырдым, ж?не д?рiс курсыны? жалпы ??рылымын ?стану?а тырыс?аныммен, кейде ?зiме бiр та?ырыптан екiншi та?ы- рып?а «секiруге» ерiк беретiнмiн. Д?рiстерден ?ласатын ?ызу ??гiме логикасы осыны талап ететiн.

Шынымды айтсам, б?л менi ?ынжылтпайтын, керiсiнше ?уантатын. ?йткенi, танымал ?алымдармен, ???ы?тану теоретиктерiмен б?секелес болу менi? жоспарыма кiрмеген едi. ?зiмнi? басты мiндетiмдi м?лдем бас?аша деп санаймын, ол ?з жолын за?гер ретiнде баста?ан жастар?а, ?з елiнi? болаша?ына м?дделi ж?не нем??райлы емес ?аза?стан азаматтарына ?аза?станды? ?ылмысты? iс ж?ргiзу ж?йесi, идеалды т?рде емес, шын м?нiнде ?алай ж?мыс iстейтiнi туралы практикалы? бiлiм беру.

Сонымен ?атар, олармен б?л ж?йе ?ай ба?ытта даму керектiгi тура- лы ?з к?з?арасыммен б?лiскiм келдi. О?ан ?оса, т?рлi жа?дай?а байла- нысты ?р адам ?з еркiмен, к?бiнесе еркiнен тыс ж?йенi? «б?рандасына» айналып, м?лдем жа?ымсыз жа?дайларды басынан ?ткiзуi м?мкiн.

Оларды «за?ды» те?iзде ж?зетiн «к?зге к?рiнбейтiн ?иынды?тар мен рифтер» туралы ескертуге тырыстым. М?ны iстеу ма?ан о?ай?а т?стi, ?й- ткенi «за?ды» ?мiрбаяныма орай сот ?ылмысты? процестерiнi? ?рт?рлi полюстерiнде ж?мыс iстеп, оларды ?рт?рлi к?з?арастардан к?ре алдым. Сонды?тан, менi? практикалы? т?жiрибем ты?даушыларды? д?рiстерге деген ?ызы?ушылы?ын ?амтамасыз еттi деп ойлаймын.

Кейбiр аса ?ызы?ушылы? таныт?андар, ??гiменi д?рiс залынан тыс жерде жал?астыру?а тырысып, ?здерiне т?сiнiксiз за?наманы? кейбiр т?рлерiн на?ты мысалдармен ай?ындауды с?ра?анын ?уана атап ?ткiм келедi. Кейде м?ндай ??гiмелер т?тас бiр пiкiрталас?а айналатын. М?н- дай пiкiрталастар ?зiме де к?п н?рсеге жа?а к?з?араспен ?арау?а м?мкiн- дiк бередi. Айтпа?шы, мен жас ?рпа?ты?, ?сiресе арнайы бiлiм алма?ан ?рпа?ты?, ?те за?ды а??алды?пен ерекшеленетiнiне та?ы бiр рет к?з жеткiздiм. Сот?а дейiнгi тергеу мен сот процесi ?алай ж?рiп жат?анды?ы туралы, б?л ?рпа?, негiзiнен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялы? т?р?ыдан бiзге жа?ын, бiра? шынды?тан алыс – м?селенi ?здерiнi? ерекше дедуктивтi ?абiлеттерiмен немесе си?ы- рлы сараптамалы? технологиялармен, одан ?алса, к?бiнесе шатырдан секiру мен табельдiк ?арудан ату к?мегiмен шешетiн Санкт-Петербургтiк «оперларды?», прокурорларды? ж?не адвокаттарды? т?ттi ж?мыс к?н- дерi туралы телехикаяларынан пайымдайды. Мен б?л иллюзияларды кем дегенде iшiнара жо??а шы?ара алдым деп ?мiттенемiн.

Осы д?рiстерден тыс ??гiмелесу кезiнде, к?сiби мiндеттерiне ?ыл- мысты? хроника кiретiн жас, бiра? ?азiрдi? ?зiнде ?те танымал ?а- за?станды? журналист ерекше ?ызы?ушылы? танытты. Ол д?рiстердi, сонымен бiрге бiздi? с?хбаттарымызды диктофон?а жазып отыратын, ж?не д?л осы жазбалар, менi? жеке конспектiлерiммен ?атар, сiздердi? назарлары?ыз?а ?сынылып отыр?ан кiтапты? негiзiн ?алады. Егер са- ба?тарымызды диалог т?рiнде баяндап, олар?а тiкелей д?рiстерден мате- риалдар ?оссам, б??аралы? о?ырман ?шiн б?л жа?сы ж?не ?ол жетiмдi болады деп ойладым.

Журналист, оны Даниял деп атайы?, менi? с?хбаттасушымны? бей- несi ретiнде кiтап?а енуге сыпайы т?рде ?з келiсiмiн бердi. Д?рiстерiм мен жазушылы? к?ш-жiгерiмнi? кiшiгiрiм жемiсi о?ырмандар?а ?ы- зы?ты, ?рi пайдалы болады деп шын ж?ректен ?мiттенемiн.

Сонымен ?оса айта кетерiм, б?л кiтап к?птеген адамдарды? к?ме- гiнсiз, ке?естерi мен ?олдауынсыз еш?ашан жары? к?рмес едi. Е? ал- дымен, менi? за?гер болып ?алыптасуымны? барлы? жылдарында жа- нымда бол?ан ж?байым ?алия?а шын ж?ректен ал?ысымды бiлдiргiм келедi. М?тiннi? ?деби ??деуi ж?не журналист бейнесiнi? идеясы ?шiн, Борис Стадничук?а ерекше ризашылы?ымды бiлдiремiн, онсыз б?л кiтап ??р?а? ж?не ?ызы?сыз болып шы?ар едi. Сонымен ?атар, ?ылыми шолушы Рехсон Светлана Николаевна?а шын ж?ректен ал?ыс айт?ым келедi. ?рине, сонымен ?атар, осы кiтапты басып шы?аруыма к?мекте- скен Досым С?тпаев?а ?лкен рахмет.

Тайыр Назханов

ПІКІР

Адвокат Тайыр Назхановты? кiтабынан ал?ан ?серiм туралы бiр- неше с?з жазу м?мкiндiгiне ие бол?аныма ?уаныштымын. Б?л кiтап, ал?аш?ы бетiнен бастап, барша ???ы?ты? процес ?лемiне тере? ??iл- гендердi? ?ызы?ушылы?ын тудыратыны с?зсiз.

«Адвокатпен с?хбат» кiтабыны? мазм?ны бiздi? ?о?ам ?шiн ?те ма?ызды болып табылатын жас ?рпа?ты? ???ы?ты? санасы мен ???ы?ты? т?рбиесi м?селесiн ?оз?айды. Тиiмдi ??ралдарды? бiрi – прак- тик-за?герлермен тiкелей диалог, б?л ???ы?ты? бiлiмдi алу?а ?ана емес, сонымен ?атар оларды ?олдану да?дылары мен икемдiлiктi ?алыптасты- ру?а ы?пал етедi. Д?л сол жас, ?те iзденiмпаз журналистпен с?хбат не- гiзiнде осы туындыны? негiзгi кенептерi ??рылды. С?ра?тар мен жауап- тар ар?ылы автор ?ылмысты? процестi? процессуалды? негiздерiн, оны? эволюциясы мен ?аза?станды? iс ж?ргiзу ???ы?ыны? ?азiргi жа?дайын ашып айтады. Сот?а дейiнгi тергеудi? ???ы? ?олдану практикасыны? «т?за?тары», оны? iшiнде жасырын тергеу ж?ргiзу ж?йесi ж?не осы т?за?тардан шынды?ты шы?ару iсiндегi адвокатты? ж?мысты? ?иын- ды?тары ?олжетiмдi т?рде баяндал?ан.

Сот процесiнде арнайы бiлiмдi пайдалану ар?ылы мамандар мен сарапшыларды д?лелдеу ?дерiсiне тарту, оларды? ?ызметiнi? ерекшелiк- терi мен процесске ?атысуды? ?азiргi проблемалары о?ырмандарды ?ы- зы?тыратыны с?зсiз.

Кiтапты? материалы кез келген о?ырман ?шiн о?ай, ?олжетiмдi ж?не т?сiнiктi т?рде ?абылданады, ?йткенi негiзгi ???ы?ты? бiлiмдер практикасынан ?ызы?ты мысалдармен бекiтiлiп, автормен бiрге логи- калы? ойлау?а ж?не материалды ба?алау?а м?жб?рлейдi.

?олданыста?ы за?наманы ?олдануда?ы практикалы? ?иынды?тар?а ?арамастан, б?кiл туындыны? лейтмотивi ???ы??а деген ??рмет пен ?аза?станды? сот т?релiгiнi? адамгершiлiгi мен ?дiлдiгiне деген тере? сенiмге т?рбиелеу болып табылады.

Автор?а деген шексiз ??рмет пен оны? туындысы ?шiн ризашылы? бiлдiрушi,

С.Н. Рехсон, за? ?ылымдарыны? кандидаты, Алматы ?аласыны? «Т?ран» университетiнi? «???ы?тану ж?не халы?аралы? ???ы?» кафедрасыны? доцентi

БІРІНШІ ТОМ

«АДВОКАТТЫ? ХИКАЯЛАРЫ»

«ОЛАРДА» Ж?НЕ «БІЗДЕ». ?ЫЛМЫСТЫ? ПРОЦЕСС:Б?РЫшТЫ? ?АТЫСЫ ЖО?!

Даниял бiрден балалар ертегiлерiнде немесе бас?а ?деби шы?арма- лардан бiзге белгiлi «о??а барса? – басы?ды жо?алтасы?», «басы?мен жауап бересi?» ж?не т.б. сия?ты с?здердi есiне т?сiрдi. Осылайша, бiз «этимологиялы?» т?жырым жасады?, ?ылмыс дегенiмiз – орта ?асыр- ларда д?лме-д?л ма?ынада «баспен жауап беруге» тура келген ?рекет, ал ?ылмысты? процесс д?л кiмдi «басынан айыру?а» болатынын, не болмайтынын аны?тап отыр?ан. Б?л бейнелi емес, с?здi? тура ма?ы- насында айтыл?ан ж?не к?птеген елдерде осы жа?ын уа?ыт?а дейiн ?олданыл?ан жаза. Мысалы, Францияда осы ма?саттарда ?олданы- латын арнайы ??рыл?ы-гильотина бiрнеше онда?ан жыл б?рын ?ана ?олданыл?ан.

Бiз адамгершiлiкке толы уа?ытта ?мiр с?рiп жат?анымыз?а ?уанып, бiрлесе отырып, орыс тiлiндегi «уголовный» терминi а?ылшын тiлiнде- гi criminal (crime – ?ылмыс), ал немiс тiлiндегi – Strafe (жаза) терминiне с?йкес келетiнiн еске т?сiрдiк.Тиiсiнше, ?аза? тiлiндегi «?ылмысты?» терминi «?ылмыс» деген с?зден шы??ан. Жалпы, бiз ?ай тiлдi, ?ай елдi алып ?араса? та, ?ылмысты? процесс ?з алдына барлы? жерде бiрдей ма?сат ?ояды ж?не бiрдей функция?а ие – ол ?ылмыс?а ?арсы к?рес.

Осы жерде Даниял ма?ан негiзгi с?ра?ын ?ойды, оны? жауабы – б?л б?кiл осы кiтапты? мазм?ны. «Негiзiнде, ?ылмыспен Геракл, Робин Гуд, тiптi бiздi? Алдар К?се немесе орыс эпостарыны? кейiпкерi Илья Муромец сия?ты мифологиялы? ж?не ?деби кейiпкерлер к?реседi ?ой», – дедi ол. Алдар К?се арам ж?не алдамшы байларды жазалайды, ал Илья Б?лб?л-?ара?шыны ?стайды. Егер де, жа?а буын кейiпкер- лерiн алып ?ара?ыз, онда барлы? «супермендер» мен «?рмекшiлер», «Америка капитандары» ж?не «мысы? ?йелдер» ?ылмыспен к?ресуде. Сонымен, оларды? ?ызметiн «?ылмысты? процесс» немесе, кем деген- де, «?ылмысты? ?удалау» деп атау?а бола ма?

«Еш?андай жа?дайда!» – дедiм мен. «?ткен ж?не ?азiргi за- ман?ы ертегiлердi? барлы? кейiпкерлерiнi? iстерi, iс ж?зiнде, б?л тек тергеусiз сот пен озбырлы?тан бас?а еште?е емес»! Алда, бiздi? диалогтарымызда, т?сiнiктi болу ?шiн, ?зiмдi ж?й Тайыр, ал менi? с?х- баттасушымды – Даниял деп атайтын боламын.

ДАНИЯЛ – «Бiра? олар ?дiлеттiлiк ?шiн к?ресiп, ?ылмыскерлердi жазалайды ?ой»!

ТАЙЫР – ?ткен ?асырларда б?л эпостар мен ертегiлердi? ты?да- ушылары мен о?ырмандарына ?наса, ал б?гiнде кино к?рермендерiне ?найды. Келiсемiн. Алайда, б?рiн жете т?сiнiп алайы?. Мiне, да??ты батыр Илья келе жатып, а?ашта отыр?ан Б?лб?л-?ара?шыны к?редi. Со- нымен, ол не iстейдi?

ДАНИЯЛ – Ол оны ?дiл жекпе-жекте же?iп, ?ап?а салып, Киевке апарады, онда оны? басын шабады. ?ылмысты? жазадан несi кем?

Б?ЛБ?Л, Б?ЛБ?Л, Б?ЛБ?Л ??С…

ТАЙЫР – Мына екi мысалды ?арастырып к?рейiк – Илья Муромец ж?не Алдар К?се, алайда, ертегi емес, ?азiргi заман?ы ???ы?ты? т?жы- рымдамалар т?р?ысынан ?арастырайы?.

ДАНИЯЛ – Келiсемiн, б?рi мифологиялы? шынды?та емес, бiздi? заманымызда ж?не бiздi? уа?ытымызда болып жатыр деп к?рейiк.

ТАЙЫР – Бiрiншiден, Илья?а Б?лб?л?а шабуыл жасау?а, оны ?ама- у?а алу?а, еркiне ?арсы бiр жерге с?йреп апару?а кiм р??сат бердi? Ал, одан кейiн оны жазалап, ?лтiруге кiм р??сат бердi?

ДАНИЯЛ – Алайда, ол на?ыз ?ара?шы емес пе? ?аншама жанды ??рбан еттi.

ТАЙЫР – Оны кiм д?лелдедi? Д?лелдер ?айда, ай?а?тар ше? Ыс?ы- рды ма? Бiра? ыс?ыру, тiптi е? ?атты ж?не жа?ымсыз болса да, б?л ?ыл- мыс емес. Ары кетсе, ?о?амды? т?ртiптi б?зу?а жатады.

ДАНИЯЛ – Бiра?, сол жерде, оны? а?ашыны? айналасында адамны? с?йектерi шашылып жатты, ал жол болса ?а?ырап, арамш?птер басып кеткен ж?не де ол Ильяны ?ор?ытты емес пе?

ТАЙЫР – Ол кiмнi? с?зiнен белгiлi болды? Ильяны? с?зiнен бе? ?исынсыз ?арама-?айшылы? туралы айтпай-а? ?ояйын – жолды арамш?п басып кеткен, демек, оны? бойымен ?за? уа?ыт ешкiм ж?рмеген ж?не ол жерде Б?лб?л тонайтындай ешкiм болма?ан. Ж?не, оны тек сот ?ана кiн?лi деп тани алады, ал, ол сот болмады. Сонды?тан, Б?лб?лды? ?зi ?азiргi заман?ы т?жырымдамалар?а с?йкес, м?жб?рлi т?рмеге ?амау, жала жабу ж?не та?ы бас?а онша?ты ?ылмыс ?шiн сот?а Ильяны? ?стi- нен ша?ым т?сiре алатын едi. Ал, осыны? барлы?ын Ильяны? ?зi ойлап тап?ан жо? па?

ДАНИЯЛ – Жа?сы адвокатпен ол Ильяны т?рмеге ?аматып, тiптi одан ?тема?ы талап ете алар ма едi – гривнамен немесе карбованецпен? Сонда, Илья ?зiнi? за?сыз ?рекеттерiн жасыру ?шiн Б?лб?лды ?лтiрдi ме? М?ны?ыз жа?сы шы?ты. Ал, Алдар К?се ше?

ТАЙЫР – ?кiнiшке орай, ?ылмысты? за? т?р?ысынан Алдар К?сенiкi де д?рыс емес. Ия, ол алая?тарды жазалайды, алайда, за?ды жолмен бе? Оны? ?зi де оларды тонау ?шiн алая?ты? схемаларын ж?зеге асырды! Сонды?тан да, ертегi логикасын ?азiргi та?да iске асыруды? ?ажетi жо?!

ДАНИЯЛ – Сонда Сiз ?дiлдiк ?шiн к?ресудi? ?ажетi жо? деп ай- т?ы?ыз келе ме?!

ТАЙЫР – ?рине, к?ресу керек! Оны? ?стiне б?л к?реске б?рiмiздi? атсалысуымыз керек. Бiра?, ?р адамны? ?дiлеттiлiк туралы ?з пiкiрi бар ж?не ол бас?аларды? т?сiнiгiнен ?згеше болуы м?мкiн бол?анды?тан, м?ндай к?рес ?шiн на?ты ережелер жасау ?ажет. ?йтпесе, за?ды анархия билiк ететiн болады.

ДАНИЯЛ – Бiр с?збен айт?анда, шектен шы??анды?, бассызды??

ТАЙЫР – И?, м?селенi? м?н-жайын жа?сы бiлдiретiн осындай термин бар… Менi? ойымша, сiз айт?андай, «бассызды?ты» болдырмау ?шiн, за?ды терминологиялар пайда болды ж?не оны? к?мегiмен ?дiлет- тiлiк ?шiн к?рестi? барлы? ?ата? ережелерi айтылды.

ДАНИЯЛ – Менi? болжауым бойымша, б?л за?дар ?азiрдi? ?зiнде жазылып ?ой?ан.