Адвокатпен сұхбат

ТАЙЫР – ?рбiр елдi? ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?ында. ?йткенi, ?ыл- мысты? iс ж?ргiзу мемлекет пайда бол?аннан берi бар.

ДАНИЯЛ – Б?рын еш?андай ?ылмыс бол?ан жо? деп ойлау?а бола- тын шы?ар?

ТАЙЫР – ?рине, за?ды ма?ынада айтатын болса?, ондай ??ым бол?ан жо?. Адамдар кiсi ?лтiру, тонау ж?не бас?а да ?ор?ынышты iстер жасады, бiра? оларды то?тататын за? бол?ан жо?. Мiне сонды?тан да ?дiлдiк ?шiн к?ресушiлер..

ДАНИЯЛ – Алдар К?се немесе Илья Муромец сия?ты ?рекет ету- лерiне тура келдi!

ТАЙЫР – Д?рыс айтасыз! Адамдар ?р?ашан ?ылмыс жаса?ан ж?не, ?кiнiшке орай, жасайды да, м?ны? б?рi адамны? таби?атына т?н ж?не, ?кiнiшке орай, м?ны мойындауымыз керек. Бiра?, ?азiр мемлекет ??рыл?аннан кейiн оны? негiзгi функцияларыны? бiрi ?ылмыспен к?ре- су болып табылады. Сонды?тан да, мемлекет за?дылы? пен ???ы?ты? т?ртiптi, азаматтарды ?ылмысты? ?ол с??ушылы?тан ?ор?ауды ?амтама- сыз ету ма?сатында ???ы? ?ор?ау органдарыны? т?тас ж?йесiн ??рды. Ж?не ?андай-да бiр ?ылмысты? ?рекеттi тергеу жолдарын на?ты регла- ментпен белгiледi.

ДАНИЯЛ – Ал, б?л ережелер на?ты бiржола белгiлендi ме?

ТАЙЫР – ?рине, жо?. Айтпа?шы, мен ?аза? КСР-нi? ?ылмысты? iс ж?ргiзу кодексiмен ж?мыс iстеп ?лгердiм, содан кейiн 98-де жа?а ?ыл- мысты? iс ж?ргiзу кодексi, содан кейiн 2014 жылы та?ы бiреуi ?абылдан- ды. Я?ни, б?гiнгi т?уелсiз ?аза?стан тарихында б?л ?шiншi ?ылмысты? iс ж?ргiзу кодексi, о?ан жыл сайын т?зетулер енгiзiлiп отырады. Бiздi? айналамызда?ы ?лем ?р минут, секунд сайын ?згерiп жатыр ж?не бар?ан сайын жылдамыра? ?згеретiн болады. Сонымен бiрге, ?о?амда ?дiлет- тiлiк ?шiн к?ресетiн ережелер де ?згеруде.

ДАНИЯЛ – Жа?сы жа?ына.

ТАЙЫР – И?, к?п жа?дайда жа?сы жа?ына. Бiра? м?нда к?п н?рсе ?зiмiзге – осы ережелердi ?алай ?абылдап, оларды ?алай ?олданатын- ды?ымыз?а байланысты. ?кiнiшке орай, теория мен практика с?йкес келе бермейдi. М?ны? ?зiндiк объективтi себептерi де бар, оны с?хбат барысында айтып, т?сiндiруге тырысамын.

САЙЫС?А Т?СУ НЕМЕСЕ А?ТАЛУ?

ДАНИЯЛ – Объективтi себептер деп не жайлы айтар едi?iз?

ТАЙЫР – Объективтi себептер деп ?детте кез келген на?ты адам- ны?, я?ни субъектiнi? немесе тiптi осындай «субъектiлердi?» тобыны? еркiнен немесе кiн?сiнен емес, кездейсо?, тарихи, климатты?, геосаяси, экономикалы? жа?дайлар?а байланысты туында?ан себептердi айту?а болады. М?нда, атап айт?анда, ?ылмысты? процестi? екi т?рлi т?рi бар – айыптау ж?не ?арсыласу, олар объективтi тарихи себептерге байланы- сты туындады.

ДАНИЯЛ – ?арсыласу?а т?судi? о?ан ?андай ?атысы бар екенi ту- ралы аздап айта кетесiз бе?

ТАЙЫР – Т?сiнiктi болу ?шiн Илья Муромецпен мысалды алайы?. Ол Б?лб?лды Киевке, князь Владимирдi? алдында ?келдi емес пе. Бiра?, олар Б?лб?л?а Илья?а ?арсы талап ?ою м?мкiндiгiн бердi ме?

ДАНИЯЛ – Жо?.

ТАЙЫР – Ал, о?ан а?талу?а м?мкiндiк бердi ме?

ДАНИЯЛ – Жо?. ?зiн ?ор?ау ?шiн ендi-ендi ыс?ырып бастап едi, бiрден басын шапты!

ТАЙЫР – М?ндай процестi ?арсыласу деп айту?а бола ма?

ДАНИЯЛ – М?нда ?айда?ы ?арсыласу! Барлы?ы да Ильяны? айып- тауымен ??рыл?ан… Сiз негiссiз деп ата?ан…

ТАЙЫР – ?те д?рыс, ?кiнiшке орай, м?ндай жа?дай тек ертегiде ?ана болмайды. Ендi, ертегiлердi былай ?ойып, тарих жайлы байыппен с?з ?оз?айы?. Ежелде, iс ж?зiнде, ?ылмысты? iс ж?ргiзудi? айыптау т?рi ?ана бол?ан. Я?ни, ?ылмысты? iс айыптауды? н?тижесiнде ?ана ?оз?ал?ан, ?азiргi тiлмен айт?анда, ж?бiрленушiнi? арызымен ?ана. Ай- ыптау болмаса, ?ылмыс та жо?.

ДАНИЯЛ – Менi? сиырымды ?рлап кеттi делiк. Іс басталуы ?шiн мен бiреудi кiн?лауым керек, егер к?дiктенсем, мысалы к?ршiмдi. Ал, кiмдi кiн?лайтынымды бiлмесем, онда менi? сиырым ?рланба?ан болып шы?ады ма?

ТАЙЫР – Жо?, олай емес. Д?л ?азiргiдей сиыры?ыз ?рланды деп м?лiмдей аласыз. Алайда, м?ны на?ты кiм жаса?анын д?лелдеп, айып- талушыны ?зi?iз сот?а ?келуi?iз керек (?ылымда б?л жеке сот iсi деп ата- лады). Сонды?тан да, д?лелдеу ауыртпашылы?ы айыптаушы?а т?сетiн. Д?л осы адамны? сиыры?ызды ?рла?анын немесе бас?ада бiр зиян кел- тiргенiн д?лелдеуге мiндеттiсiз. Т?уелсiз тергеу к?зделмеген. Судья бiр н?рсе жинау?а немес iстеуге мiндеттi емес, ол тек Сiз келтiрген д?лел- демелердi ?арастырып, айыпталушыны ты?дап, содан кейiн айыптау немесе а?тау ?кiмiн шы?аратын. Ж?не б?л ?те ?дiлеттi болды, ?сiресе Ежелгi Греция мен Ежелгi Рим сия?ты елдерде. Ол жерде, тiптi ?зiнi? к?з ?арасын ?исынды, ?рi д?лелдi т?рде ?ор?ау ?шiн ?р тарап ?ор?аушы жалдай алатын. Демосфен мен Цицеронны? есiмдерiн естiген боларсыз?

ДАНИЯЛ – Ия, б?лар белгiлi саясаткерлер мен шешендер!

ТАЙЫР – ?рине, с?з шешенi ата?ын олар сот отырыстарында ?ор?а- ушы ретiнде с?з с?йлеу ар?ылы иелендi.

ДАНИЯЛ – Я?ни, ?р ?ор?аушыны? с?мкесiнде саясаткердi? «тая?ы» бар ма?

ТАЙЫР – Бiз ?азiр м?лдем бас?а ?лемде ?мiр с?рiп жатырмыз, алай- да, б?гiнде де м?ндай мысалдар ?те к?п. Бiра?, сол кездердi? ?зiнде ?ар- сыласу формалары пайда бола бастады. Орта ?асырларда оны? кейбiр формалары сыналып к?рiлдi. Мысалы, Ежелгi Ресейде «ал?ап» деген формасы бол?ан.

ДАНИЯЛ – ?андай ал?ап? Бидай ал?абы ма? ?лде, ?ара бидай ал?а- бы ма?

ТАЙЫР – Жо?, «ал?ап» деп айыптаушы мен айыпталушы ?арула- нып шы?ып, со?ыс?ан ала?ды атады. Кiм же?се, сонiкi д?рыс.

ДАНИЯЛ – Демек, олар кiн?лiнi емес, мы?тыны аны?та?ан болып шы?ты ?ой?

ТАЙЫР – Б?л жа?дайда Орта ?асыр адамдарыны? психологиясын ескеру керек. Олар ??дай ?рдайым д?рыс адам?а к?мектеседi деп сендi, б?л дегенiмiз кiм к?штi болса, соны? артында ??дай ж?не шынды? т?р деген с?з.

ДАНИЯЛ – М?нда, ?рине, ?исын бар… Дiни.

ТАЙЫР – Ырымшылды? деген д?рысыра? болар. Алайда, б?л логи- каны? ?зi инквизициялы? процестердi? логикасынан г?рi жа?сы.

ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды сотта?ан кезде ме? Я?ни, сол кездегi к?рiпкелдердi?

ТАЙЫР – ?кiнiшке орай, тек олар ?ана емес, шiркеу догмаларынан с?л ауыт?ыды деп к?дiктенгендердi? б?рiн.

ДАНИЯЛ – Б?л жа?дайда iс ж?ргiзу «ерекшелiгi» ?андай болды?

ТАЙЫР – Айыпталушы?а iс барысына ?атысу?а к?бiне м?мкiндiк берiлмегендiгi.

ДАНИЯЛ – Ол, ?алай сонда?

ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайы?. Оны ешкiм ?рла?ан жо?, ол себепсiзден-себепсiз ?лiп ?алды дейiк. Ал, Сiз орта?асырлы? ырымшыл адам ретiнде о?ан бiреу дуа жасады деп миы?ыз?а ??йып алды?ыз. Сiз тiптi оны? кiм екенiнде бiлесiз. Ол ?зiн дуагермiн деп атап ж?рген к?р- шi?iз. Ендi, оны? атына ша?ым жазасыз. Немесе жазбайсыз, ?йткенi ол кезде к?бi сауатсыз бол?ан, сонды?тан осындай з?лым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны ?амау?а алып, жо?арыда айтыл?ан инквизиция процесi басталады. Оны? ?стiне судья тергеушiнi?, айыптаушыны?, тiптi ?ор?аушыны? функцияларын бiр ?зi ат?арады. ?рине, ?кiмдi де ?зi шы?арады.

ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жа?сы жай?ас?ан екен!

ТАЙЫР – Одан ?дiлдiктi к?тудi? де керегi жо?. Сонымен ?атар, к?бi- не айыпталушы ?зiнi? кiн?сiн мойындауы негiзгi ж?не жал?ыз д?лел болды.

ДАНИЯЛ – Орта?асырлы? ?аза?станда?ы процесс б?дан ?згеше болды ма?

ТАЙЫР – И?, ж?не ?лкен айырмашылы? болды. Осы?ан дейiн еу- ропалы? процесс туралы ??гiмелестiк. Бiзде, ?аза?станда, мы? жылдан астам уа?ыт бойы адамдар ?здерi та?дайтын билер соты болды. Оны? ?стiне, оны? шешiмдерi д?лме-д?л, б?лжытпай орындалып отырды. ?лiм жазасыны? орнына а?шалай т?лем ж?йесi ?олданылды. ???ы? б?зушылы? не??рлым ауыр болса, айыпп?лды? ??ны со??рлым жо?ары болады. Егер iс ауыр болмаса, онда оны тек бiр би ?ана ?арастырды. Ал, егер ауыр болса, онда бес би. Егер де, дау?а ?р т?рлi ж?здi? ?кiлдерi ?атысса, онда билердi? саны жиырма?а жетуi м?мкiн болды. Тараптар дау?а бiлiмi, шешендiк шеберлiгi ж?не беделi бар ?ор?аушыларды тарта алды. ?кiнiшке орай, Ке?ес ?кiметi орна?аннан кейiн, жиырмасыншы-о- тызыншы жылдары билердi? соттары, сондай-а?, бас?а да рухани ж?не дiни к?шбасшылар жойылды, к?бiнесе тура ма?ынада. Ал, Екiншi д?- ниеж?зiлiк со?ыстан кейiн ке?естiк жазалау сот ж?йесiне бейiмдi ке?ес адамы ?алыптасты.

ДАНИЯЛ – Т?сiнiктi. ?аза? за?намасында азаптау немесе бас?а да за?сыз ?рекеттер бол?ан жо?. Сталиндiк ?у?ын-с?ргiн жылдары мой- ындауды ?алай алды? Неге десе?iз, к?птеген ?аза? к?шбасшылары ша?ымдарды? кесiрiнен о??а ?шты. Инквизициялы? ?дiстермен бе?

ТАЙЫР – ?те д?рыс аналогия жасады?ыз. М?селен, Сталин зама- нында?ы саяси процестер, сот?а дейiнгi тергеу сатысында да немесе сот процесiнде де, осы инквизиторлы? ?а?ида бойынша, к?бiне жабы? режимде ж?не ?ор?аушыны? ?атысуынсыз ?ттi. Ал, айыпталушыны? мойындауы «д?лелдердi? патшайымы» деп саналды. Тiптi репрессия жылдары а?ыл?а ?онымды ережелер м?лдем бол?ан жо? деп айтар едiм. М?ндай бассызды??а тiптi орта?асырлы? инквизиция да жол бермеген.

ДАНИЯЛ – Орта?асырлы? Еуропада инквизиторларыны? ережелерi ?андай болды?

ТАЙЫР – Шынымды айтсам, ?зiндiк ерекшелiгi болды. Айып- талушы ?йелге еркекке ?ара?анда аз, ал кедейлерге байлар?а ?ара?анда аз сенiм артты. Мен айтпасам да, азаптау амалдарыны? бол?анын т?сiнiп отыра?ан боларсыз. Бiра?, Орта ?асырда бiр азаптау ?дiсiн екi рет ?ол- дану?а жол берiлмедi.

ДАНИЯЛ – ?йтеуiр, бiр жа?сы жа?ы бар.

ТАЙЫР – Шынды?ында, азаптау ?дiстерiн тек «д?лелдер патшайы- мын» алу?а жеткiлiктi болу ?шiн ?ана ойлап тапты. Ал айыпталушы iс ж?зiнде ?ылмысты? процестi? субъектiсi емес, оны? объектiсi болды.

ДАНИЯЛ – Б?л ненi бiлдiредi?

ТАЙЫР – Ол ?зi процеске ?атыс?анымен, iс ж?зiнде, тек мойындау алу ?шiн ?олданыл?ан б?йым ретiнде ?ана болды.