Каб жыць…

Протасы – гэта вялiкая вёска, аддаленая ад цэнтра i адсюль цалкам добра кiраваць дзеяннямi корпуса. Нямецкая камэндатура размясцiлася y жылой хате, у цэнтры паселiшча. Адкуль, часта гучалi тосты за перамогу, за паспяховы наступ. Няyхiльна атрымлiваючы асалоду над усiмi магчымасцямi, было выпiта ня мала шнапсу. Непадалёку размясцiлася кухня.

***

Гэты красавiк для жыхароy вёскi быy яшчэ жудасней.

Пасля вочнага прыходу, налёту партызан у вёску, быy праведзены допыт. Хтосьцi павiнен быy адказваць за двух забiтых салдат i за дапамогу «беглым». Каб правучыць мясцовых i паказаць, хто тут галоyны, быy атрыманы загад, усiх сагнаць да пустуючага вялiкага хлява. Якi знаходзiyся на паралельнай вулiцы, у дзвухстах мэтрах ад цэнтра камандавання. Збiралi тых, хто быy датычны да невыканання загаду. Мясцовая палiцыя зганяля yсiх. Спалоханыя людзi, не разумелi куды iх вядуць. Пажылыя, дарослыя, маленькiя дзецi.

У паветры вiсела iмжа. Яшчэ ляжаy мокры шэры снег. Месцамi блiшчаy лёд.

Сабралi натоyп каля брамы, дваццаць тры чалавекi. Іншых жа размясцiлi ззаду i з боку. Палiна адвярнула дзяцей адразу ж, адчуваючы, напэyна ведаючы, што адбудзецца цяпер нешта жудаснае. Яны не былi сярод тых людзей, якiя стаялi ля брамы пабудовы. Усе людзi стаялi нерухома.

Брама расчынiлася. Камандуючы паглядзеy на людзей страшнымi вачыма. Нечакана для yсiх жыхароy прагучалi стрэлы. Кулi прасвiстывалi над галовамi. Пачалi зганяць у гумно людзей, пхаюць, штурхаюць у целы вiнтоyкi. Многiя адвярнулiся y бок брамы, а iншыя павярнуyшыся бокам, спрабавалi прайсцi праз натоyп i yцячы. Але салдаты схапiлi iх шчыльным колам i працягвалi штурхаць.

– Сволачы! – плювалi y душы салдатам i палiцыi загнаныя.

Гучала жаласлiвае выццё, стогн.

Пасля таго, як усе апынулiся пад дахам пабудовы, браму замкнулi вялiкiм брусам. Прагучаy загад, рука паднялася yверх. Стрэл з агнямётаy ахоплiваy, абдымаy сцены. Агонь хутка распаyсюджваyся па сценах. Грукi, плач, пiск i замiльванне, даносiлiся y вушы yсiм тым, хто не апынуyся y гэтым палымяным палоне. Пажылыя падалi на каленi i з ровам прамаyлялi малiтоyныя словы. Здавалася, што пад нагамi растае снег. Гарыць, дрыжыць усё. Трэск дрэва i агню. З вёскi даносiлiся дзiкiя, доyгiя i працяглыя крыкi.

Усё больш злосцi i страху з'явiлася y вачах пратасоyцаy. Потым усiх разагналi, усе разышлiся.

Ляжалi абгарэлыя целы: мужыкi i жанчыны, старыя i маладыя, дзяды i yнукi. У iмжы непадплёк маyклiва стаялi бярозы. Каля дагарэлых сцен яшчэ маячалi салдаты. На зямлю апускаyся вечар.

***

Надвор'е было няyстойлiвае, летам часам вярталiся халады, страшна было б страцiць ураджай. Мясцовым жыхарам было дазволена гуляць па вулiцах да вечара. У вёсцы работы было шмат. Практычна yся праца была ручная.

Некаторыя хаты былi вывезеныя на палянку, за вёску, дзе немцы разгарнулi свой аэрадром i шпiталь. Туды ж везлi i чыстую вопратку, валiзкi з бялiзнай i ручнiкамi.

Каля шпiталя стаялi запрэжаныя конi, якiя елi свежаскошаную траву. У невялiкiм невысокiм агароджваннi бегалi рабыя куры. Па паляне, ядучы траву, хадзiла рыжая карова. Непадалёк стаялi хаты. Чутны гудкi паравозаy.

У шпiталь зрэдку прывозiлi параненых немцаy. На медсясцёр час ад часу пакрыкваy доктар. Тут была адна вялiкая палата, у якой ляжаy адзiн цяжкапаранены, якi не як не мог супакоiцца. Праляжаy ён там амаль два месяцы.

Палiна апрацоyвала агароды, на якiх вырошчвалi лячэбныя травы, прызначаныя для параненых. Яна брала з сабой Вольгу, каб тая дапамагала ёй i была заyсёды побач. Іх прыводзiy i адводзiy усё той жа салдат. Якi сядзеy на крэсле. На яго каленях ляжаy аyтамат. Ён глядзеy, назiраy за iмi. І калi yставаy, то больш не для таго каб паказаць на няправiльнасць, а каб расцерцi ногi. Абыходзiy па краi i сядаy зноy.

Сёння з шпiталя выйшаy перакладчык. Праходзiy каля агароду. Трымаючыся за жывот.

– Гэта не для вас…не iрваць лiст! – папярэджваy дзяyчынку, паказваy на зелянiну.

Воля апусцiла галаву, тонкая шыя схiлiлася да глебы. Не кiдае погляд на матулю, яна моyчкi сядзела працягваючы рабiць сваю працу. Ірвала дробную траву, пустазелле. А перакладчык, абмiнуyшы агароды, падняyшыся на пагорак, iшоy усё далей. І Вольга глядзела, як ён усё больш сыходзiy у далеч.

Бацька ж з сынам займалiся больш цяжкай працай: то нешта чынiлi, то yзворвалi глебу або валялi дрэвы. Вазiлi y бочцы ваду на палi i агароды, якую набiралi з канаy. Старэйшыя дзве дачкi, з iншымi жанчынамi, цэлымi днямi працавалi на праполцы калгасных агародаy, палёy.

Кожны працоyны дзень фiксаваyся. Работнiкаy кармiлi за кошт калгаса. У вялiкi кацёл кiдалi трохi мукi i бульбы, залiвалi вадою, варылi. Атрымлiвалася вельмi рэдкая каша. Выдавалi шклянку збожжа, паyбулкi хлеба, косткi – парадку здзельнай працы. Людзi yжывалi y ежу розную траву: шчаyе, крапiву, цыбулю… Елi тое, што вырошчвалi на агародах былых сваiх падворкаy, хоць i жылi yсе y адной хаце. У некаторых яшчэ заставалiся каровы i козы, якiх немцы яшчэ не адабралi. Малако дапамагала не памерцi з голаду.

***

Увечары, у нядзельныя днi, салдаты выходзiлi на вулiцу. Гучаy губны гармонiк. Сабака, якi з'явiyся з прыходам новай улады, скакаy i брахаy пад музыку. Стаiyшыся за вуглом хаты насупраць, маленькай дзяyчынцы Воле, вельмi падабалася назiраць за невялiкiм собачонкам. Яна суцяшала сябе малой надзеяй у душы, гледзячы на гульнi сабачкi. Невялiкай радасцю ад вясёлай, махаючай хвастом жывёлы. А, пачуyшы iншыя гукi, яна хавалася.

Цямнела. Уздоyж вулiцы растуць лiпы. Усё больш гусцеy змрок. Выходзiлi на вулiцы вартавыя з лiхтаром. З вокнаy камэндатуры бачнае цьмянае святло свечак i чутна гучная падбадзёрлiвая музыка. Немцы зноy радуюцца чарговай перамозе, выпiваючы трафейны самагон. Зноy пiлi, закусваючы волкай гароднiнай i халоднай варанай бульбай. Адзiн з афiцэраy, весялiyся з усiмi, але пiy мала. Ён выразаy сваiм знакамiтым нажом нейкiя лiтары на дошцы стала. Напяваy песню, якую хутка падхапiлi yсе астатнiя, якiя сядзяць побач за сталом.

Вольга не сыходзiла дадому, яна сядзела на тым жа сваiм месцы, за вуглом, дзе раней назiрала за сабакам. Уяyляла яго вясёлы танец. Ёй не хацелася сыходзiць за сцены хаты з натоyпам людзей. Ёй хацелася яшчэ крыху пасядзець тут. Тяпер яна падглядала за немцамi. Музыка i размовы на невядомай ёй мове змаyкалi. Дзесьцi ззаду яна чуе наблiжаючыя крокi, якiя вымушылi яе пакiнуць гэтае месца. Перабегала праз пясчаную дарогу, да хаты насупраць, яна падыходзiла y шчыльную да вокнаy камандзiрскай хаты. Ёй цiкава было зазiрнуць праз шкло, якая гэта хата знутры. Яна yстала на носочкi i цягнулася yверх. Але вокны yжо былi зачыненыя на ноч жалезнымi пласцiнамi. У раме, з вонкавага боку камэндатуры, тырчаy прыгожы раскладны нож. Вольга выцягнула яго з лёгкасцю, уважлiва агледзелася па баках i yцякла.

Затым, Вольга прыбегла y агульны дом. Прайшла мiма жанчын, якiя распляталi дочкам косы. Яна накiроyвалася да сваёй сям'i, не змяншаючы кроку. Падышла да iх, паказала гэты нож бацькам. Тата запальчыва i раздражнёна yскочыy. Але yвогуле ён быy лагодным, але не y гэтую гадзiну. Адлупiy моцна дзiця, за скрадзеную рэч. Бо нож мог загубiць усю iх сям'ю.

– Яны цябе бачылi? – цвёрдым голасам, трымаючы малодшую за рукi, вымаyляy Васiль.

– Не… – са слязьмi адказала дачка.

“Калi б убачылi яе, то неyзабаве yжо прыйшлi салдаты або палiцаi y хату.” – падумаy бацька.

За гэты yчынак, Волi маглi адсекчы руку або павесiць яе. А то i яшчэ горш, усю сям'ю расстраляць.

Малодшая дачка плакала доyга. Потым ляжала без слёз. Вочы нiбы не хацелi бачыць нiчога.

За вокнамi спала цiхая ноч. Васiль узяy нож. Ён, стаyшы яшчэ больш сур'ёзным, з асцярожнасцю, магчымымi шляхамi, стаy прабiрацца да сваёй былой хаты. Чорныя начныя абшары i яркiя зоркi агарнулi вёску. Бацька дабраyся да двара сваёй былой хаты, ад якога засталiся абгарэлыя бярвёны i разбураная печ. На папялiшчы, як можна глыбей, ён закапаy нож. Азiраyся па баках. Амаль усляпую схаваy нямецкую рэч.

Вася быy рады таму, што яго сям'я засталася жыць. Вярнуyшыся, ён сказаy сям'i, каб яны забылiся пра гэты выпадак з выкрадзеным нажом. Каб не распавядалi y гутарках аб гэтым выпадку.

Пасля, пра гэты нож нiхто не yспамiнаy. Салдаты яго не шукалi.

Усё гэта лета дзяyчынка працягвала прыходзiць i глядзець на сабаку. Дзень за днём да яе далучалiся iншыя дзецi. Да жнiyня дзеткi сталi яшчэ смялей. Стаялi на дарозе, у шэраг, у трох мэтраy ад салдат. Іх вочы блiшчэлi, а yсмешка не сыходзiла з твараy. Лейтэнант сядзеy насупраць. Яго акуляры зiхацелi ад солнца. Ён запалiy цыгарэту i крытычна агледзеyся. На душы y яго y апошнi час быy сум i трывога. Погляд яго злавiy твары дзяцей. Ён павесялеy.

– О-о-о!! – вымавiy скрозь зубы немец.

У гэты момант ён устаy, дастаy з кiшэнi шакалад i працягнуy дзецям. Казаy на нямецкай мове. А перакладчык, якi стаяy каля дзвярэй камендатуры, спакойна глядзеy i перакладаy яго словы.

Цяпер жа, лейтэнант быy у добрым настроi, дазволiy дзецям пагуляць з сабачкам. І амаль кожны вечар цi ранiцу, дзецi вадзiлi купаць маленькага чорна-белага сабаку. Гулялi з iм. Гладзiлi поyсць. Смяялiся. Гэта дапамагала iм на некаторы час забыцца пра вайну.

***

На працягу месяца, кожную ранiцу, выходзячы на пустынную вулiцу, дзецi хавалiся ад немца, якi бег па дарозе. Часам, гэта здавалася пацешным. Ён бегаy на турнiкi, да лесу. Потым бег назад, гаварыy сам з сабой. Сам ён быy не злосным, але яго паводзiны палохалi не толькi дзяцей, але i таварышаy па службе. Пасля таго, як ён даведаyся, што яго бацькi загiнулi – ён сышоy з розуму. Не раз ён выбягаy голым на вулiцу з гранатай. Да лесу i зноy назад. Бяда нiяк не адпускала яго розум. Хтосьцi думаy, што ён не быy псiхiчнахворым, хтосьцi лiчыy яго вар'ятам. Няyстойлiвасць бачылася як нiколi. Ён усё думаy аб несправядлiвасцi жыцця. Абыякавым быy да yсяго. Таму, такiм чынам радавога з яго вар'яцкiмi паводзiнамi, трэба было iзаляваць ад усiх. Але забiць яго на вачах многiх салдат, якiя былi адной крывi, афiцэры не маглi. Лейтэнант загадаy саслаць яго, адправiць цягнiком дадому. Ранiцай, перад ад'ездам, ён зноy бег па вулiцы, крычаy i смяяyся. Яго злавiлi i павезлi y бок шляхоy.

– А дзе той дзядзька, якi бегаy па вулiцы? – пыталiся, пасля знiкнення, дзецi y дарослых.

У адказ толькi невядомасць, поцiск плячыма.

***

У цёплыя днi радыё не змаyкала. Кожны дзень яно прамаyляла новыя навiны аб кроку вайны. Навiнамi з жыхарамi дзялiлася палiцыя. Быццам выхвалялася, кажучы аб пераможных баях немцаy. Жыхары абмяркоyвалi, казалi пра гэта памiж сабой.

Бегаючы па вёсцы, гуляючы каля дома, Воля з сястрой Ірай сустракалi Івона. Чалавека ростам вышэй сярэдняга з завостранымi рысамi твару, у нямецкай форме, якi гаварыy па-руску.

– Будьте осторожны! – часта паyтараy сёстрам пры сустрэчы. – Не берите ничего чужого, а то застрелят! – усмiхаyся ён.

Перакладчык Івон больш часу праводзiy у камэндатуры або паблiзу яе. Стоячы ля ганка, назiраy за дзецьмi, якiя граюць i весяляцца з гаyклiвым сабакам. Даносiy важныя змены жыхарам ад кiраyнiцтва, знаходзiy кантакт з палiцыяй. Ён любiy прагуляцца па вулiцы. Праходзячы ад адной кухнi, якая размяшчалася побач камэндатуры, да другой, якая знаходзiлася y канцы галоyнай вулiцы.

– Івон. – праходзячы мiма перакладчыка, прамаyляла Іра.