Эр киһи уонна дьахтар

– Хайа, э?иги училищелар, ??рэххит б?ттэ дуо? – диэн Бэргэн кыыс кыара?ас хардыытыгар с?п т?бэ?иннэрэн, ата?ын тэ??э уурталаан и?эн ыйытта.

– Б?тэн, аныгы нэдиэлэ?э дь??гэлэрбининиин Симферопольга к?т??хтээхпит, ону кэтэ?э сылдьабын.

– Хаарыаны э?иги буолбут ки?и баар ини! Оттон миигин дойдубар отум ?лэтэ эрэ к??тэр, онтон атыны билбэппин, Симферополь, Севастополь диэннэри оло?хо дойдуларын курдук саныыбын.

– Эс, кы?ы??ы, сайы??ы каникулларыгар студенческай билиэтинэн т?л?б?р а?аарыгар устудьуоннар со?уруу, ?кс?н Москванан, Ленинградынан мэлдьи айанныыллар дии, оттон би?иги Хара муора?а барардыы бы?аарынныбыт.

– Путевкалааххыт дуо?

– Суох.

– Оттон дь??гэ?, би?игини кытта ыаллыы хоско олорор Дина барсар дуо?

– Кини барсыбат, этэн к?рб?т?м да, ийэм к??тэр диэбитэ. Оттон би?иги Кырыым?а а?ыйах хонукка ыалга т??э сылдьыахпыт, оннук ордук чэпчэки дииллэр.

Уоллаах кыыс хаамсан истэхтэринэ чугастан, бэс чагда кэтэ?иттэн, эрчимнээх музыка ньиргийдэ.

– Хайыы, ??к?? са?аламмыт дии! – Ксенья сэргэхсийдэ, ??к??лээн илиитин быластыы быра?ан биир сиргэ эргичийэн ылла. – Бэргэн, эн ??к??гэ сылдьааччыгын дуо?

Уол ??к??л??н улаханнык ба?арбатар да, бачча айылаах ?р?к?йб?т кыы?ы хомотуон ба?арбакка, сэниэтэ суох сэ?ээрдэ:

– Ээ.

Хайысхаларын уларытан, ?рд?гэр «касса» диэн суруктаах хапта?ын хоспохтон билиэт ылан, ??к??л??р болуоссаакка?а киирдилэр, мас муоста?а хобулуктар тыастара бап-бачыгырас, бип-битигирэс, хапта?ынынан о?о?уллубут сцена курдук ?рдэлгэ турар у?ун баттахтаах уолаттар музыка имэ?ирдэр ухханыгар ылларан, т?б?л?р?, с????хтэрэ босхо баран, баттахтара сахса?на?ан, гитара?а оонньууллар, т?г?р?к тимирдэри охсоллор, турбаны ?рэллэр, со?отох кыыстара ионика?а оонньоон, кылгас дьууппаны тиирэ киэптээбит самыыларынан мускуллумахтаан ылар, бэйэтэ бокуойа суох эккирээн, дьоро?ор суон сотолоро тохтоло суох м?хс?лл?р, музыканнар иннилэригэр солистара – са?архай ырбаахылаах уол микрофонун ыйыстан кэби?иэхтии айа?ар ыксары тутан баран, биир сиргэ бэдьэйэ-бэдьэйэ, ы?ыы-ха?ыы а?аардаах ыллыыр, эчи ньиргиэр тимир тыа?ын ортотугар ырыатын ис хо?ооно да и?иллибэт.

Кыыстаах уол дьон быы?ыгар киирэн, уокка о?устарбыт дьоннордуу санныларын имиллэ?нэтэн, илиилэринэн э?иэхтэнэн, муостаны эрчимнээхтик ти?илэхтээн ??к??лээбитинэн бардылар. Ити курдук хас да ??к?? ааста, оннук са?а ууларыгар-хаардарыгар киирэн эрдэхтэринэ дьон ортотугар улахан аймал?ан буолла, ким эрэ кими эрэ ата?ын ?ктээбит дуу, анньыалаабыт дуу – со?отохто ы?ыы-ха?ыы, сырбаты?ан силлиргэти?ии са?аланна, кыргыттар часкыйдылар, уолаттар маатыралыыллар, ??к??л?? сылдьааччы диэн суох буолла, ким эрэ охтор, ким эрэ куотар, бы?ата, б?т?нн?? ??дэн-та?аан ?р? оргуйбутугар, Бэргэн кыы?ын сиэппитинэн болуоссааккаттан та?ырдьа ыстанна уонна ити курдук пааркаттан тахсар аарка?а диэри с??рэн тиийдилэр. Онтон ыла тиэтэйэ-саарайа хааман и?эн, кыыс тыал к?т?ппэтин диэн сэлээппэтин тутан и?эн са?арда:

– То?о итиннигий? Мин манна сырыы аайы охсу?ууга т?бэ?эбин, уларыта тутуу, демократия диибит да, олох ?сс? ку?а?ан ?тт?гэр баран и?эр курдук. Уулусса?а наар миитин, ??хс??-т?р?йс??, ким да ?лэлээбэт, урукку олохтон ку?а?анын эрэ хасы?аллар, баар-суох пааркабытыгар к?л?гээттэр тойоттор, бэл милииссийэлэр тугу да гынар кыахтара суох…

– Санаар?аама, олох оннун булуо?а, хайдах маннык иитэ-са?ата суох айдаан б?ппэккэ баран и?иэн с?б?й? – диэн Бэргэн кыы?ын уоскуппута буолла. – Эн ханна олоро?ун? Атааран биэриим, бу алдьархайга со?ото?ун барары? сатаммат.

– Уопсайбар, бииргэ олорор кыргыттарым тар?аспыттара, мин со?уруу бараары хаалбытым, – Ксенья чочумча тохтоон ылла уонна ???э тыынан баран эттэ: – Даа, Бэргэн, кэнсиэри син к?рд?хп?т, ??к??б?т сатаммата, к?л?гээттэр ба?айылар с?г?ннээбэтилэр, – Ксенья эмиэ уруккуну санаан абаккаран барыах курдук гынна, – ха?аа??а диэри омукта?ан охсу?а сылдьаллара буолла, Сэбиэскэй былаас м?лт??н эрэр дуу…

Бэргэн кыыска и?ээ?нэ?эр ба?аттан ыйытта:

– Хоскор со?отох буоллаххына бэрт, миигин чэйдэтэн ыытар инигин.

Ксенья онтон со?уйбата:

– Оо, вахтер эйигин а?арбат буолла?а дии, би?иги уопсайбытыгар хонтуруол кытаанах, ыалдьыттар докумуоннарын хаалларан к?н?с эрэ киирэн тахсааччылар. Би?иги училищебыт кыыс аймах саарыстыбата, эр ки?и би?иэхэ к???ннэ?инэ мамонт тиллибитинии сонун, эккирэтэ сылдьан кэриэтэ бары уора-к?ст? кы?аста?ааччылар.

– Оок-сиэ, ?л?гэрдээх дойдуну кэпсээти? дии, оччо?о миигин кытта барыс, эйигин, эксээмэннэрин туттаран туос иллэ? сылдьар ки?ини, ама ким с?т?кт?? буолла?ай?

– Ол ханна илдьээри гына?ын?

– Таайым аах манна бааллар…

– Эс, кэбис, барбаппын, хайдах билбэт ыалбар тиийиэмий?

– Куттаныма, ким да суох, бары ы?ыахтыы тыа?а тахсыбыттара, ха?аайын мин эрэ.

– Оо, дьэ, ким билэр, хайда?а эбитэ буолла?

– Бардыбыт-бардыбыт, – кыыс саараабытын к?р?н, Бэргэн бэрт сорунуулаахтык кимнэ, – эксээмэннэри? б?пп?ттэрин бы?ыытынан билигин сынньанар буолла?ы? дии. Мин туох да ку?а?аны о?оруом суо?а.

Кыыс саараан, хаппыт лабаа асфалька сытарын т??пп?лэтин тумсунан ха?ыйбахтыы умса туттан турда, онтон бы?аарыы ылынан, хонос гынна:

– Чэ, буоллун.

Оптуобу?унан айаннаан, куорат киин уулуссатын тохтобулугар тахсан, онтон соччо ыраа?а суох таас дьиэ?э баралларыгар аара ма?а?ыынтан а?ылык ылан аастылар. Ма?найгы этээскэ баар квартира ааныгар диэри а?ыйах ?ктэли дабайдылар. Уол дьиэ?э киирэн, ха?аайын курдук туттан-хаптан, ваннайга илиитин суунна, кыыска ону к?рд?рд? уонна остуолга ас тарда о?уста, магнитофону холбоото – Кола Бельды бэркэ тэбэнэтирэн, у?ук хоту дойдуга, туундара?а илдьээри, кэрэ кыы?ы ы?ырар, табаларынан сарсыарда эрдии-эрдэ айаннатан, хаар са?ар?а ортотугар к?т?тэн т??эриэх буолар.

Бэргэн холодильниктан шампанскай та?аарбытын кыыс с?б?лээбэтэ:

– Ээ, итини а?ыма, мин испэппин ээ.

– Тыый, Ксенья, к?рс???? ту?угар хайдах к?т?хп?т буолуохпутуй, – а?ан «п?с» гынарда уонна кырылыы кыынньар ута?ы бакаалларга кутуталаата.

Ксенья бакаалы уо?угар эрэ тириэрдэн баран т?тт?р? уурда:

– Ба?ыыба.

Бэргэн со?ото?ун и?э олоруон бэрки?ээтэ бы?ыылаах, биир бакаалынан б?ттэ, бытыылканы холодильникка т?тт?р? уурда. Ити кэнниттэн буолары-буолбаты, сайын кэлэн та?ырдьа куйааран эрэрин, т?р??б?т дойдуларын уратытын, ки?и кэрэхсиирэ туох баарын ботур-итир кэпсэтэ олордулар. «Как упоительны в России вечера!..»

Балачча олорбуттарын кэнниттэн Бэргэн турда уонна хоско киирэн, гитара тутуурдаах та?ыста:

– Ксенья, ыллыахха эрэ.

– Оо, мин ырыа?ыппынан м?лт?х буолла?ым, чэ, эн са?алаа, мин батыспыта буолуом.

– Пахай, мин да ырыа та?аарааччы буолбутум диэн, – Бэргэн кэмчиэрийдэ, ол да буоллар: «Хара сир устун саас ма?най…» диэн ыллаан барбытын кыы?а хатан куола?ынан тэ??э т??эристэ. Ыллаан б?пп?ттэригэр уол гитаратын «тап» гына охсон баран, муннукка туруорда:

– Би?иэхэ Аскалон, Егоровтар, Б??ккэ Б?т?р??п, «Чолбон», «Айтал» чугас буоллахтара, к?н-дьыл аа?ыа, кэнники к?л??нэлэр бэйэлэрэ с?г?р?йэр атын ырыа?ыттардаах буолуохтара, оттон дьи?нээх ырыа ха?ан да ?лб?т-?сп?т, и?итти? дии – паарка?а нууччалыы романстары. Итилэр с????нэн сылларга ылламмыттара буолуо да, эргэрбэттэр, м?лт??б?тт?р, то?о диэтэххэ, нуучча норуотун иэйиитин, санаатын-оноотун биэрэр уратылаахтар.

– Оттон би?иги иннибитинээ?и к?л??нэ?э да ?йэлээх буолар ырыалар бааллар. Мин санаабар, холобура, Аркадий Алексеев «Сахатын ??к??тэ», Виталий Андросов «Ньургу?уннара», «Са?а хаара» ха?ан ба?арар ыллана туруохтара.

– Василий Протодьяконов ырыата буолбатах дуо – «Ньургу?уннар»?

– Билигин Протодьяконов ырыатын ыллаатыбыт, ньургу?уннарга анаммыт ырыалар элбэхтэр, оттон Андросов ырыатыгар поэт, бада?а, Баал Хабырыыс, т?м?к тыллара миигин долгуталлар, – диэн баран Бэргэн аа-дьуо сыыйан ыллаата: – «Кэтэ?имэ?, кыргыттар, кэлбэттэр аны уолаттар, отучча кыс хаар уулунна, уолаттар а?ам дьон буолтар…»

– Кырдьык да?аны! – кыыс с???н ыты?ын охсунна: – мин бу ырыа итинник тыллардаа?ын ха?ан да истэ иликпин, оок-сиэ, аны отучча сылынан ханна-ханна тиийэрбит эбитэ буолла? На?аа ыраах кэм!

– Онно биэс уоммуттан тахсыбыт о?онньор буолабын ээ, – Бэргэн саллан ба?ын бы?а илги?иннэ, – ама оннук кырдьыахпыт дуо, итэ?эйбэппин. Оннук о?онньор буолан олоруом диэн санаа мин т?б?б?р хайдах да батан киирбэт. Чэ, бэйи, ити хааллын, бэлэм ырыалары оонньотуохха. Ким ырыаларын истиэххин ба?ара?ыный? – Бэргэн туран, долбуурга кырыыларынан туруору анньыллыбыт пластинкалары сыымайдаата.

– Классическай музыка баар дуо? Ону истибит ки?и.

Бэргэн радиоланы холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинката баарын уурда. Санньыар музыка кутулунна, ону хорунан ырыа солбуйда, аны турба тыа?а сатарыйда, аан дойдуттан букатыннаахтык барбыт дьоннуун бырастыыла?ыы, кинилэргэ саас-?йэ тухары уоскула?ы, сырдыгы ба?арыы, ол ту?унан Та?араттан к?рд????, бары кистэлэ? а?ылларын, буруй накаастанарын, оттон аньыыта-харата суох алгы?ынан ылылларын Христостан к?рд???? хайдахтаах да нохтолоох с?рэ?и, хай?ахтаах хара быары хамсатардыы дуора?ыйар, дуора?ыйар… Ксенья музыка б?т??р диэри биир сири тонолуппакка к?рб?т?нэн хамсаан да к?рб?кк? олордо, онтон пластинка б?пп?т?гэр, чуумпу сатыылаата. Им-ньим олорбуттарын кэнниттэн кыыс эттэ:

– Мин ааспыт ?йэ?э т?р??хтээх ки?и хойутаабыппын бы?ыылаах, ол курдук классическай музыканы олус с?б?л??б?н, и?иттэрбин эрэ к?н кы?ал?ата суох сылдьыбыт о?о сааспын, ийэлээх а?ам атаахтаталларын, ийэм билигин суо?ун, ха?ан да эргиллибэттии дэриэбинэбит аттынаа?ы кылабыы?а?а ыбыс-ыарахан буор анныгар сытарын санаан на?аа хараастан, долгуйан кэлэбин…