Эр киһи уонна дьахтар

– Билигин Сахабыт сирин сайынын саамай ?ч?гэй кэмэ, аны биир ыйынан кэлиэххитигэр диэри сай ортото аа?ан от-мас кэхтэ бы?ыытыйыа. Онон хайаан да бардыбыт, мин эмиэ тылбын биэрэбин, туох да ку?а?аны о?оруом суо?а диэн.

– Чэ, буоллун, ба?ар, эн этэри? да курдук буоллун.

Бэргэн ??р??т?ттэн к?т??н кыната эрэ суох буолан уопсай дьиэтигэр ыстанна, хо?о кураанах, уолаттара мэлигирдэр. ?лэ?э кэтэр судургу та?а?ын-сабын булунна уонна Сайсары ма?а?ыыныгар баран, килиэп, кэнсиэрбэ, толуонугар к?рд???н ?р?? арыгыны кытта шампанскай атыыласта. Онтон уопсай дьиэ?э киирэн, аллара вахтаттан К?ст?к??н куоракка т??э сытар ыалыгар эрийэн, ки?итин булла, сарсын кыы?ынаан иккиэн барар буолбуттарын и?итиннэрдэ, биир дойдулаа?а: «Дьэ бэрт эбит», – диэн би?ирээтэ.

Уол кирилиэс биирдии ?ктэлин н???? ойуолаан, хо?угар т?нн?н киирэн, ыскаап анныгар быра?ыллыбыт эргэ ?р?ксээгин булан, атыыласпыт а?ын кытта уларыттар та?а?ын, куруускатын укта. Итинэн кини о?остон б?пп?т курдук буолла. Онтон киэ?э хойукка диэри олорон, сарсы?-?ы к?н ти?эх эксээмэнигэр бэлэмнэннэ. Уолаттар кэлбэтилэр. Бары бэрт холкулар, сарсы??ы эксээмэни аа?алларын бары да билэн сырыттахтара. Математическай ырытыыны тутар, сахатытан Кубалыырап диэн ааттыыр нуучча о?онньордоро, Лебедев ыччаттары эрэйдээбэт ?т?? ки?и, эксээмэн тутарыгар билиэттэри т??этээт, аудиторияттан тахсан барара, онон шпаргалканы т??? ба?арар ту?анан, бэл учебниктары да талбыт арыйталаан, билбэт да боппуруостарыгар бэлэмнэнэллэрэ. Учууталлара то? к??с бысты?а буолан баран т?нн?р? уонна кэлбитин биллэрэн аан айа?ар к?хс?н этитэ-этитэ турбахтыыра. Ол и?ин кини эксээмэнигэр саамай м?лт?х «ортону» ылара, ?г?стэр «?ч?гэйинэн», «туйгунунан» аа?аллара. Онон, уолаттар да, Бэргэн да сарсы??ы эксээмэн этэ??э аа?ыахтаа?ын саарба?алаабат этилэр.

Уол кинигэлэрин онон-манан элэ?нэччи аа?ан баран, оронун о?остон утуйардыы сытта, уолаттара, араа?а, омук дойдутун умсугутар киинэлэриттэн босхолонон да баран, атын туох эрэ кэрэхсэбиллээх дьарыгы булан, б?г?н да кэлбэт буоллулар бы?ыылаах, онон бу т??н со?ото?ун хонор туруктанна, бары да Лебедев сымна?астык тутарыгар ??рэммит буолан, кини эксээмэнигэр б?д?р?йбэттэрин билэн сырыттахтара. Т?нн?г?нэн ?р?? т??н налыйбыта к?ст?р, «Биллибэт дьахтар» олус боччумуран кинини бэрт таайтарыылаахтык, бол?омтолоохтук одуула?ар.

Ыалларыгар, Диналаах хосторугар, ким эрэ гитара?а оонньуур, струналар тугу эрэ ??сэргиирдии лы?кына?аллар, онтон санаа-оноо ыраата уста?ныыр, кэрэни, ?ч?гэйи к??тэр ??р??ттэн с?рэх эппэйэ тэбэр, сарсын, сарсын…

Эрдэттэн сэрэйбиттэрин курдук, Лебедев о?онньорго туох да эрэйэ суох туттардылар. Бэргэн «туйгун» сыананы ылан, хо?угар кэлэн чэй испитэ буолаат, ?р?ксээгин туппутунан автовокзалага тэбиннэ. Оптуобус хо?нуо арыый да эрдэ, онон уол мас ыскаамыйа?а олорон, хайа эрэ бичтэр итирэн баран муомала?алларын одуула?а олордо. Сыы?к-сыраан аллан, та?астара-саптара холто буолан, дьэ сирэй-харах дьаабы, бу сордоохтор хайдах маннык ынырык олоххо тиийиэххэ диэри та?нары т??кэлэйбиттэрэ буолуой?! Са?а т?р??ллэригэр ийэлээх а?алара ??рэн-к?т?н к?р?стэхтэрэ, онтон олох ха?ыс долгуннара быра?аттыылларыгар т?бэ?эн, бу айылаах буоллахтара, туох диэн бу дьону буруйдуо?уй, олох оннук эрэ дииргэр тиийэ?ин, кинилэри а?ыныахха эрэ с?пт??х…

Онтон Бэргэн чарапчы и?игэр б?л??хс?б?т дьону к?рб?хт??т?, куорат та?ыгар айаннааччылар суумка тутуурдаахтар, сорохтор ?р?ксээк с?кп?ттэр, саамай ырааталлара Покровскайга, Нам?а баран эрдэхтэрэ, хас биирдиилэрэ туспа ??р??лээх-хомолтолоох, бэйэлэрэ араас кы?ал?алаах сырыттахтара. Сир-дойду киэ?, араас дьон элбэх…

Ити олорон сыыр диэки к?р??т, с?рэ?э м???л гынна – ма?ан былаачыйалаах Ксенья сиртэн-буортан тэйэрдии чэпчэкитик туттан, хааман-сиимэн сэгэлдьитэн и?эр. Олоххо араас дьикти буоларынан, к??т?ллэбэтэх т?гэннэр со?уччу тосхойоллорунан уратылаах, быйыл сааска диэри маннык кэрэ кыыс к?н сиригэр баара буолуо диэн санаабат да этэ, билигин бу наскылдьыйан и?эрэ ?ч?гэйин! Бэйиэт буоллар, хо?оон суруйуо эбит да, суох ки?итигэр суох, арай аан ма?най университекка киирбиттэрин кэнниттэн оскуола?а бииргэ ??рэммит уола, кэлин университет саха тылын факультетыгар киирбит Бааска, кистии-саба Арбита диэн бобуулаах бэйиэт «Долгуннар» диэн биирдик этиллэр эрээри, тус-ту?унан ?йд?б?ллэрдээх тылларынан – омонимнарынан суруллубут бэйиэмэтин илиитинэн устубутун а?алан у?ултарбытын ?йд??т?, онно бааллара дии маннык тыллар:

Муус солко былааккын эринэн,
Кэлиий даа, мин к?н?м к?л?мэ,
Мин курдук эрэллээх эринэн
Дьоллонор т?лк???н к?л?мэ…

Кэрэ кыыс туналы?натан и?эрин к?р?н, санаатыгар б???нэн-сыы?ынан туолбут куорат уулуссалара быдан сырдаан-сэргэхсийэн кэллилэр, тула аалы?на?ар дьон кытта тупсан хаалбыкка дылы буоллулар, ойон турбутун бэйэтэ да ?йд??б?кк? хаалла, тиэтэйэ-саарайа кыыска утары барда.

– Хайа, к??тт?? дуо? Бириэмэ билигин да баар дии, – Ксенья мичээрдиир, кини тута сылдьар чэпчэки та?ас суумкатын уол ылла:

– Суох, улаханнык к??ппэтим, с?пк? кэлли?, оптуобуспут барыар диэри ?сс? да бириэмэ баар…

Сотору оптуобус к?лтэ?ийэн кэлэн хорус гынна, на?аа элбэх буолбатахтар эрээри, син биир анньыала?ан-?т??лэ?эн и?ирдьэ киирдилэр. Уоллаах кыыс кэлин олбоххо тиийэн сэргэстэ?э олордулар. Нам?а тиийэн, быыллаах суолу кыйа к??х от бытыгыраабытынан оргууй а?ай хаамыстылар, кыыс итииргээн дуу эбэтэр килбигийэриттэн дуу сирэйэ тэтэрэ кыыспыт, хата, К?ст?к??ннэрин дьиэтэ автовокзалтан соччо ыраа?а суох эбит, ?с мастаах к?р?? сиэрдийэтин быы?ынан Ксенья чэпчэкитик элэс гынна, оттон Бэргэн бэйэтин кыа?ын к?рд?р?р ба?ата тулуппата бадахтаах – ?р?т сиэрдийэттэн тайанан, к?р??н? ?рд?нэн ыстанан кэбистэ. Хал?ан тыа?аата, кинилэр кэлэллэрин т?нн?г?нэн кэтэ?эн олорбут бы?ыылаах – тобуга лоппоруттан тахсыбыт эргэ шкерэнэн уонна кубарыйбыт футболканан сылдьар К?ст?к??н утары мата?ыйан кэллэ:

– Дорооболору?! Кэлимээри гыннылар дуу диэн ыксыы сыстым, чэ, бэрт, манна хоно?ут дуу эбэтэр эбэ?э киирэбит дуу?

– Ээ, киирэн буолла?а дии, сарсын т?нн?б?т, Ксенья со?уруу барыахтаах, – дии о?уста Бэргэн.

– ?ок-сиэ! – К?ст?к??н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ, – уот ылардыы сырыылаах дьон буоллугут, ол да буоллар кэлбиккит бэрт, тоойуом, эн ааты? Ксенья диэн дуу?

– Ксенья, – кыыс улаханнык кыбыстан умса туттан турда.

– Мин эйиэхэ боростуой та?ас-сап булан биэриэм, ууну-хаары ортотунан сылдьарга мааны былаачыйанан сылдьар сатаммат.

– Уларыттар та?астаахпын ээ… – диэтэ Ксенья арыычча и?иллэрдик.

– Оччо?о ?ч?гэй, чэ, дьиэ?э киириэ?и?.

Та?ырдьа куйаарбытыгар холоотоххо, дьиэ и?э лаппа с?р??н эбит, ким да суо?ун дьиктиргээн, Бэргэн ата?ыттан ыйытта:

– Хайа, оттон кэргэни??

– Ээ, дойдутугар ы?ыахтыы барбыта, кини – Мэ?э Ха?алас, иккиэн араас оройуоннарбыт эрээри, манна дьолбутун булан олордохпут. Чэ, туох баарынан а?аа?, киэ?э ууттан тахсыбытынан балыгы мииннээн и?иэхпит.

Сонун астан к??рчэх баарын уоллаах кыыс килиэби булкуйа-булкуйа сиэн, начаас миискэ т?гэ?ин к?рд?лэр, а?аан б?тэн, айанныырдыы тэриннилэр. К?ст?к??н уоллуун хоско киирэн та?астарын уларытыннылар, оттон ха?аайын ыйан биэрбит атын хо?угар Ксенья киирэн, былаачыйатын оннугар спортивнай к?ст??м кэттэ. Кини хостон тахсыбытын к?рб?хт??н баран, К?ст?к??н са?ата суох та?ас ыйыыр ыскаап аннын хасы?ан, дьо?ус бири?иэн сону кытта ыстааны уунна:

– Маны куорма? та?ынан кэтэн кэбис, эмээхсиним та?а?а, эйиэхэ с?п буолуо, т??? да б????лэккэ итии курдугун иннигэр эбэ?э чэлгиэннээх буолааччы, то?уо?.

Ксенья тугу да са?арбакка, сонноох ыстааны туппутунан эмиэ хо?угар элэс гынна уонна сотору олору дьыраччы анньынан та?ыста.

– Дьэ бу бэрт, дьи?нээх балыксыт бодотун ылыммыккын, – К?ст?к??н кыы?ы хай?аата.

????н та?ырдьа та?ыстылар, ха?аайын ?р?ксээк с?г??лээх, эрдиилэри кытта бензиннээх канистры тутта, Бэргэ??э му?ханы с?ктэрдэ. Туруору сыыры т??эллэрин кытта иннилэригэр ?р?с ула?ата-уор?ата биллибэт киэ? иэнэ нэлэ?ийэ т?стэ, кыратык да тохтоон ылбакка м?хс?н дьирбиилэнэ оонньуур эрэ?э долгуннар урсуннарыгар к?н уотун т??эрэн ча?ылы?ныы оонньууллар, ????нэн мотуордаах о?очолор кы?кына?а тыа?ыы т?тт?р?-таары сыыйыллаллар.

– Эбэбитигэр кириэстэнэн баран айаннаатахпыт, – диэтэ К?ст?к??н уу саппыкытын у?ун осторун ?р? тардан, о?очотун кэннигэр ыйаммыт мотуорун биинтэлээх «ата?ын» ?р? тардан кытылтан тэйиччи анньарыгар, о?очотун и?игэр хапса?айдык ойон киирдэ, о?очо иннигэр уурбут канистрын ылан, кэннигэр илдьэн туруупкаларын холбоото уонна:

– Чэ, киири?, – диэтэ.

Кыыстаах уол о?очо иннигэр сэргэстэстилэр, мотуордаах о?очо с??р?г? то?о силэйэн айаннаан куугунатта, с?р??н тыал сирилэччи охсулунна. Кырдьык, куйаас к?н сатыылаан турар диэн санаабаккын, с?р??н, ?сс? ?р айаннаатахха дьагдьайан барыах курдуккун. ?р?с ????нэн чо?у толору тиэммит самоходка айаннаан и?эрин ыраахтан тумнан, кэннинэн аастылар, ?ллэ?нэ?эн тахсар баалларга охсуллан, ?р?-та?нары хачайданан ыллылар. Балачча ?р айаннаатылар, улахан арыыны эргийэ баран и?эн К?ст?к??н мотуордаах о?очотун эргитэ тутан, омос к?рд?хх? тыы да батыа суох айылаах синньигэс аппаны батыста. Тааска-кумахха охсуллумаары адьас бытааннык айаннаатылар, кумах кытыл икки ?тт?ттэн субу анньан турар, илиигин уунну? да, илибирэс иирэлэри харбаан ылыаххын с?п.

Бэргэн уу т?гэ?эр анньыллыахпыт диэн сээбэ?нии санаата да, ки?итэ сылдьа ??р?йэх бы?ыылаах, бэрт холкутук мотуорун салайа олордо. Балачча оннук сыккыраппыттарын кэнниттэн кэ?эс хомо?о тахсан кэллилэр. Мотуор туруору сыыр анныгар кэлэн, сыыйа умулунна, бэйэлэрэ к??ртээн та?аарбыт долгуннара о?очолорун ойо?о?угар охсулуннулар.

– Дьэ, о?олоор, кэллибит, – диэтэ К?ст?к??н, о?очолорун ?р? тардан тимир сыабынан талахха баайдылар. – Манна ким да таарыйааччыта суох, ити быыкаа ханаал курдук бу хомолуун ситимнэ?эрин ?йд??н к?рб?т буолан абырыыллар, буллахтарына да?аны: «Манан туох батан киириэ буолла?ай?» – диэн эрдэхтэрэ. Оттон бу мин ампаардаах а?ым, с?п буола-буола кэлэн сиирбэр с?п гына балыгы ба?ан барааччыбын.

Эмпэрэ сыыры ?р? дабайдылар. Туох эрэ ыллыкка маарынныыр суол омоонунан от-мас быы?ынан барбахтаан истэхтэринэ, эмискэ иннилэригэр дьо?ус ??тээн арылла т?стэ. Иннигэр аргы мас, онтон бэттэх буорга батары к?м?лл?б?т чуурка атахтардаах хапта?ын остуол, лааппы, аттыгар умайбыт чох ы?ыллыбыт, хаптаччы барбыт кэриэрбит баанка кытыытыгар сытар кулу?ун онно.

– Дьэ бу мин бас билэр фазендабар кэллибит, – К?ст?к??ннэрэ иннин диэки даллах гынна, – ба?аалыста, ийэ?ит-а?а?ыт дьиэтигэр кэлбиттии сананы?.

– На?аа ?ч?гэй дии! – Ксенья тулатын к?р?-к?р? ??рэн са?а аллайда, – куоракка олорон маннык ?т?? айыл?а баарын умнан да ылабыт.

– Дьэ бэрт, астыммыт буоллаххытына бэрт, – К?ст?к??н му?ханы ылан аргыга намылычы бырахта уонна ??тээнтэн илимнэри тутан та?ыста, – Бэргэн, манан арыыга к??л баар, эн би?икки киирэн илимнэ ?т??ххэ, киэ?эрэн балык кытыыга а?ыы тахсыыта му?халыахпыт, оттон Ксенья, уотта отто, чэйдэ ?р? тур.

4

Киэ?э му?халарын с?кп?т?нэн ууга киирдилэр, о?очолорун маа?ыын адьас кытыыга, ууга биэтэ?нии турардыы хаалларбыттара кумахха балачча ???э тахсыбыт.

– Оок-сиэ уубут т??эр эбит ээ, – диэтэ К?ст?к??н уонна кумахха дьурулас суолу хаалларан, о?очону ууга анньан киллэрдэ, тумсугар ???э му?ханы саа?ылаан уурда:

– Э?иги кытыынан миигин к?р?-к?р?, ыксаабакка аа-дьуо хаамсы?, мин эрдинэн ол тумулга тахсыам, – диэтэ. Кыыстаах уол му?ха кытыы кынатын бэчимэ быатын туппутунан кумах кытылга хааллылар, Бэргэн кедаларын устан, тобугар диэри ууга киирдэ, к?н устата сылыйбыт хомо хамсаабат уута б?т???т?н сымна?астык кууспахтаата, Ксенья ???энэн, кураанах сиринэн, барар буолла. К?ст?к??н эрчимнээхтик эрдиилэрин тардыалаан, ??скэ дьулуста, эрдиилэр салбахтара ууга батары т??э-т??э, ч???р?йэ эргичийэр иилэри ??скэттилэр, му?ха кыната субуруйан т??эн барда.

Уол балыгы ?рг?тээри быатынан ууну та?ыйбахыы-та?ыйбахтыы бытааннык хааман истэ?инэ, кыы?а: «Бэргэн», – диэн сипсийдэ, кини диэки хайыспытыгар Ксенья: «Ууну охсума», – диэн с?м?йэтин уо?угар туттарын к?р?н мичик гынна:

– Ксенья, соруйан ууну тыа?атабын, ити аата балык кэннибитигэр баран хаалбатын, куоппатын диэн куттуур бы?ыым, – диэтэ.

Лаппыныахтаах му?ха ийэтэ кэлбитигэр К?ст?к??н оннуттан туран, быра?ан к?дээриттэ уонна о?очотун кытыл диэки эргитэн, к??скэ т????лээн эрдинэн барда. Кыыстаах уол му?халарын кынатын тарда-тарда, киниэхэ утары тиийдилэр, К?ст?к??н о?очото чычаас сиргэ кэлэрин кытта ыстанан т?стэ уонна икки илиитинэн хардары-таары ??с кынаты бэйэтигэр ууна?ната тардыалаабытынан уоллаах кыыс диэки н?р?чч? туттан хааман тиийэн, икки кынат аллара таастыганнаах э?ээрин холбуу тутан самахтаата, эдэрдэр му?ха икки э?ээрин хомуйа субуйдулар. Долгуннарга к??рэ?нии-к??рэ?нии лаппыныах тими?нээн ылла. Сотору му?ха ийэтин кытыыга со?он та?аардылар – хас да балык ?р???т? ?р?? к?м???нэн турта?наата, хаайыыга т?бэспит сордоохтор к??скэ м?хс?н, ууну ыспахтыы ла?ыйдылар. Балыгы та?аара охсоору ????н былдьа?а-тары?а му?ха ?рд?гэр т?ст?лэр, са?а-и?э суох, ти?э?эр ийэтэ кэлбитин тиэрэн, балыктары кумахха с??кээтилэр, К?ст?к??н обургуларын хайыытыттан талахха тистэ уонна Ксенья?а уунна:

– Тоойуом, балары та?ааран мииннээ, оттон Бэргэн би?икки ?сс? биир сиргэ сылдьардаахпыт, ааспыт сырыыга ?пп?т илиммин к?р??хп?т, чаас курдугунан эргиллиэхпит.

Кыыс балыктарын эйэ?элэппитинэн сыыры эрчимнээхтик дабайан, ??тээн та?ыгар кэллэ. Элбэх эт-балык ?рд?гэр ыраастанан, остуол хараара килэрийбит сирэйигэр балыктары хатырыктаан, и?ин-????н ыраастаан, ??рэ?эстии о?уста. ?рд?гэр суугунуу сипси?эр хаты? сэбирдэхтэрин быы?ыгар чыычаахтар чубугура?ан ылаллар, уу кытыытыгар с?тэн хаалар бырдахтар манна, сииктээх буолан хойуу от-мас ортотугар, быыстала суох ты?кына?а к?т?лл?р, Ксенья салгын сиэбэтэх ма?ан моонньугар, сиэхтэрин тиэрбит харытыгар т??ээри ыксаталлар. Оллоо??о балыктаах солуурча?ы ыйаан баран, умуллубут кутаатын са?аттан с?рг?тэн хаппыт мастары быра?аттаан уотун к??дь?ттэ, то?утталаммыт абыр?ал устун кыымнар сырсыакаластылар уонна уот амынньыардары б?т?нн?? кууспа?алаан, кутаа умайан куугунаата.

Ксенья д?л?? ?рд?гэр олорон, уоту одуула?а-одуула?а уруккуну-хойуккуну эргитэ саныыр. Кини олох кыратыгар ийэтэ ?лб?тэ, ийэтин соччо-бачча ?йд??б?т, арай к??х да к??х киэ? алаас ортотунан ыллык суолунан с?гэн баран эрэллэрин, ийэтэ ки?инэйэн ыллыыра, к?хс?гэр кулгаа?ынан сы?ынна?ына, ки?кинэс ырыа и?иллэрэ. Онтон эмиэ барыта туманынан б?р?ллэр. Арай олус дьэ?кэ хартыына буолан, ийэтэ хоруопка сытара, сайы??ы к?н та?а?ас тиэйэр массыына а?а?ас кузовыгар ууран, кылабыы?а?а илдьэ барбыттара, дири? да дири? иин и?игэр т??эрэн, буору бур?а?ната быра?аттыыллара, этиэх т?гэнэ томтор буору та?ааран хапта?ын туумбаларын туруоран эрэллэрэ санаатыгар бу баардыы тиллэр. Онтон эмиэ ?г?с умнуллар, туман и?игэр с?тэр, а?ата кинини куу?ан олорон туох эрэ минньигэс отоннору сиэтэрин, ханнык эрэ уоскутар тыллары са?арарын ?йд??р.

Иккиэйэх хаалыахтарыттан ыла кинини а?ата к?р?р?, со?отох т?р?пп?т амарах тапталыгар куустаран улааппыта. А?ата биирдэ атын дьахтары а?ала сылдьыбыта, ол маачахата кинини то?о эрэ хара ааныттан с?б?лээбэтэ?ин, кыраттан да сылтаан м???р?н-этэрин ?йд??р. Кини онтон олус хомойоро, кистээн да, илэ да ытыыра. А?ата тулуйбакка, са?а ойо?ун кытта биирдэ улаханнык иирсибитэ, дьахтар: «А?айгын кытта ??дэн да т?гэ?эр т?с!» – диирин ?йд??р. Дьахтар барбыта, а?ата онтон ыла кэргэннэнэ да сатаабата?а, а?аардас эдьиийэ к???н кэлэн, кинилэр астарын-??ллэрин, та?астарын-саптарын к?р?н-истэн улаатыннарбыта. А?ата били??э диэри кинини атаахтатар, бэл: «О?олор каникулларыгар бары со?уруу бараллар», – диэбитин и?ин, харчытын мунньан, со?уруу сынньата ыытан эрдэ?э.