Эр киһи уонна дьахтар

Оо, арай билигин кинини к?рд?н, быйыл сааска диэри т??л?гэр да о?устарбатах уолун кытта ха?ан да харахтаабатах дьонугар ыалдьыттыы, икки эр ки?ини кытта ?р?с арыытыгар сылдьарын биллин, бука, олох с?б?л?? суох этэ. Ол эрээри кини то?о эрэ Бэргэ??э эрэнэр, кини туох да ку?а?аны о?орботугар саарба?алаабат, арай билсибиттэрэ кылгас курдук да, туох диэххиний, атом, космос ?йэтэ буолан, барыта бэрт су?аллык бы?аарыллан эрдэ?э. Былыргы дьон ?й?-санаата букатын атын буолла?а, кинилэр та?ырдьа хаар туртайарыттан, и?ирдьэ уот кытарарыттан атыны к?рб?т?х-билбэтэх дьон этилэрэ, Сэбиэскэй былааска эрэ са?а?а-сону??а ?ктэннэхтэрэ, оттон билигин итинник тэтиминэн кими да со?уппаккын…

Балык миинэ арыыта-сыата быргыйан тахсыбытыгар туу?аан-тумалаан, лууктаан-чочунаахтаан кэбистэ, устудьуон хобдох а?ылыгар ??рэммит ки?иэхэ ураты минньигэс сыта саба биэрбитигэр тулуйбакка, ???э уста?алыы сылдьар балык ?р???т?н луосканан ба?ан амсайда, с?рдээх эмис, минньигэс эбит. Миини уот кытыытыгар тардарын а?ай кытта, тыа быы?ыгар дьоннор кэпсэтэн к?лл?г?рэстилэр, чочумча буолаат, уу кэ?эр саппыкыларынан оту кэ?эр тыастара сардыр?аспытынан Бэргэннээх К?ст?к??н тахсан кэллилэр, иккиэн т?гэ?э хараара сиигирбит ?р?ксээктэри с?кп?ттэр, мииннээх солуурчах уот кытыытыгар ?р?? паарынан бургучуйа турарын к?р?н, К?ст?к??н кыы?ы хай?аата:

– Маладьыас! Т?ргэн туттунуулаах ки?и эбиккин, хайыы-?йэ ас бэлэм!

??тээн кэтэ?эр а?ы харайар чычаас ому?ах баар эбит, с?гэн кэлбит балыктарын онно уктулар уонна тииккэ саайыллыбыт урукумуонньукка илиилэрин суунан баран, остуолга кэлэн олордулар. Ксенья тимир миискэ?э балык ??рэ?эстэрин биир-биир та?ааран уурталаата, ол кэм?э Бэргэн суумкатыттан шампаннаах ?р?? арыгы кылба?ыйбыт бытыылкаларын та?аарбытын, К?ст?к??н уруйдуу к?р?стэ:

– Дьэ бу бэрт! Быраатым ол и?ин убайыгар хайаан илии тутуура суох кэлиэй?! Би?иэхэ билигин баартыйа Киин Кэмитиэтин арыгылаа?ыны утары уураа?а тахсыбыта диэннэр, хантан да бу а?ы тымтыктанан да булбаппыт, арыгыны Горбачев кытаанахтык бопто. Оттон урут, би?иги эдэрбитигэр, куоракка бэл «т????? ма?а?ыын» диэн баар буолара, суукка хайа да кэмигэр тиийэн ыларбыт, аны К??х ба?аарга буочукалаах кы?ыл арыгыны а?ыйах харчыга атыыла?ан, тотуоххар диэри и?иэххин с?б?. Билигин бобуу-хаайыы кытаанах, с??рбэ биирин туола илик ыччакка олох да биэрбэттэр, бээрэ эн ха?ы? буолла?

– С??рбэ икким.

– Оок-сиэ, м?чч? хапсыбыккын. Урут да ы?ыах уонна оттоо?ун кэмигэр олох биир да бытыылканы бычыгыраппат гына бобон кэби?эллэрэ. Итини адьас сыы?а дьа?ал диибин, нууччаларга «бобуулаах отон минньигэс» диэн ?с хо?ооно баарыгар дылы, дьоннор ордук туу?угуран арыгыга охтоллор, туохтарын да тэбээн туран атыыла?аллар. Букатын дэлэччи тардан кэби?иэххэ наада, ким т???н? ба?арарынан ыллын, истин!

– Оттон улаханнык и?ээччилэр умайан ?л??хтэрэ суо?а дуо? – Ксенья сэмэйдик тыл кыбытан ки?итин ?сс? ?р?к?ттэ:

– Умайдыннар! Ол биир-икки арыгы?ыт мохоорбутуттан ый-к?н т?тт?р? эргийиэхтэрэ суо?а. Ол оннугар арыгынан ?сп?к?лээннээ?ин, испэттиин була-тала сатыыллара, онон арыгы?ыт буолан бараллара тохтуох этэ.

Бэрт ??р?йэхтик туттан, шампанскайы тыа?аппакка эрэ аста, ?р???н б??т?н т?л? охсон, куруускалартан бииригэр шаманскайы, икки?игэр ?р?? арыгыны кутан кылыгыратта, бэйэтин куруускатын туппутунан умуллан эрэр кутаа иннигэр с???ргэстээтэ, чохтору тарыйан уоту к??дь?ттэ уонна а?ыйах тылы ботугураан ал?аан баран, чох ?рд?гэр кутта, уот к?л?м гынна:

– Дьэ, о?олорум, э?экээммит ??рдэ – этэ??э сылдьаргытын, дьоллоох-соргулаах ыал буоларгытын тускулаата.

Остуолугар кэлэн, эбии арыгы куттан баран, куруускатын к??рэччи к?т?хт?:

– Чэ эрэ, бастакы туо?у Бэргэн би?икки дойдубут ту?угар к?т????ххэ! Т??? да тэлэ?ийэн атын сиргэ тиийэн-т?гэнэн хаалларбын да, дойдубун санаабатах к?н?м диэн суох! ?лл?хп?нэ мантан дойдубар илдьэн кистээри? диэн кэриэспин этиэ?им, чэ, «тэп» гыннаран кэби?иэ?и?! – этиитин ти?эх дор?ооннорун кытта уба?а?ы кыллыр?атан кэбистэ, кинини ?т?ктэн, Бэргэн бэйэтин ?л??т?н эмиэ мэлиттэ.

Ксенья куруусканы уо?угар тириэрдэн баран т?тт?р? уурбутугар, К?ст?к??н аймана т?стэ:

– Тыый, тоойуом, би?иги дойдубут ту?угар испэтэххинэ улахан аньыыны о?осто?ун! Сампаан диэн тар уута буолла?а, ону ба?ас и?эн кэбис!

Кыыс аньыыны о?ороору гыммытыттан куттаммыт курдук куруускатын хантатан кэбистэ, омунугар буолан, амтанын да билбэккэ хаалла.

– Маладьыас! – ха?аайын хай?аата уонна сонно иккистээн кутуталаата. – Сайын барахсан ?гэннээн турара ?ч?гэй да?аны, сотору ы?ыахтар, онтон бары к?рг??мнээн окко киириэхпит буолла?а. Тоойуом, – диэтэ кини Ксенья?а ту?аайан, – бу Бэргэн ийэлээх а?ата ?ч?гэйкээн дьон этилэр, хомойуох и?ин, Та?ара кинилэргэ у?уннук олорор кыа?ы биэрбэтэ?э… Ол и?ин би?иги нэ?илиэк дьоно бука бары Бэргэммитин с?б?л??б?т, ытыктыыбыт, ?т?х т???ргэстээх, сурт кэриэстээх дииллэринии, хата, кини ийэлээх а?атын – хаарыаннаах дьону ааттатыа, оттон эн туох дьонноох-сэргэлээх о?о?унуй?

– А?ам баар, ийэм кырабар суох буолбута…

– Оо, дьэ ку?а?ан, бырастыы гын мин ону билбэт буолан ыйыттым. Чэ, бу Бэргэн дьонун уонна эн ийэ? барахсан кэриэ?игэр туран эрэ к?т???????.

Ксенья и?игэр соччо с?б?лээбэтэр да, хайыай – туран баран эмиэ куруускатын барытын та?хатарыгар тиийдэ. Эр дьон, балыктарын сии-сии, к??-дьаа буолан кэпсэтэ олороллор, шампанскайдара диэн тута ки?и т?б?т?гэр тахсар ас эбит, хайдах эрэ тулата барыта с?рдээх ?ч?гэй буола т?стэ, Бэргэннээх К?ст?к??н? былыр-былыргыттан билэр дьонун курдук санаата. Ити икки ардыгар К?ст?к??н эмиэ куруускаларга кута охсон, дор?оонноохтук эттэ:

– Чэ, са?а ыаллар дьолгут-соргугут ту?угар! Мин, Бэргэни кыра эрдэ?иттэн билэр а?а саастаах биир дойдулаа?а буоларбынан, э?эрдэлиибин уонна к?т?хт?р?б?н!

Кыыс ма?най улаханнык со?уйда, тугу эрэ утарсыах курдук уо?ун чорбо?нотон баран хаалла. Онтон санаата к?т???лл?б?т?гэр, шампанскайтан мэйиитэ эргичийэрэ эпсэн: «Чэ, ол эрээри са?а ыал диирэ эмиэ да с?п курдук, ол да и?ин баччалаах сиргэ кэлистэ?э. Уонна Бэргэн туох ку?а?аннаах уолуй? Арыый си?илии билсибэккэ эрэ хааллахпыт дуу?..» Куруускаларын охсу?уннараары ууммуттарын к?р?н, Ксенья са?а ыал ту?угар и?эрин саара?ныах курдук гынан баран, куруускатын ???э кырыытынан таарыйда. Истилэр.

– Дьэ бу бэрт! – диэн би?ириирин биллэрэн баран, К?ст?к??н эмиэ куруускатын тобо?олоото. – О?олоор, маннык боппуруостаахпын, э?иги ??тээ??э утуйа?ыт дуу эбэтэр балаакка?а дуу?

– Балаакка эмиэ баар дуо? – Бэргэн ыйытта.

– Баар-баар.

– Чэ, оччо?о хайыыбыт? – уол кыы?ын диэки к?рб?т?гэр биирдэрэ туох да диэн са?арбата, мэктиэтигэр, тылыттан матан хаалбыкка дылы: «Б?г?н т?нн?бэт эбиппит дуу?» – диэн санаа элэс гынан ааста уонна саннын ыгдах гыннарда, онуоха Бэргэн:

– Балаакката ордук буолара дуу, бачча ?ч?гэйгэ салгыннаах сиргэ сыыр ???э, к??х хонууга балаакка?а сытар, аллара эбэ долгуннара кытылга кыллыр-халлыр охсуллалларын и?иллиир олус ?ч?гэй буолааччы, – диэтэ.

К?ст?к??н кинилэри са?ата суох к?р?н турбахтаан баран, кэпсэтиигэ кытынна:

– ?ч?гэй, эн этэри? курдук мантан икки с??счэкэ хаамыылаах сиргэ арыыбыт тумсугар к??х оттоох к?н? хонуу баар, онно балааккаланар ордук буолуо.

Сотору а?аан б?тт?лэр, Ксенья и?ити сууйаары гыммытын К?ст?к??н: «Турдун, мин бэйэм дьа?айыам», – диэн кэбистэ уонна ??тээ??э киирэн, икки утуйар м????чч?г? кытта балаакканы тутан та?ыста. Уоллаах кыы?ы баты?ыннаран, арыы тумсугар а?алан балааккаларын тардан бардылар, Ксенья сыыры та?нары т??эн, уу кытыытыгар киирэн, обургу таас ?рд?гэр олорон хомону одууласта. ??стэн с?р??н салгын саба биэрэр, уу са?атыттан чугас уу ылбыт со?отох иирэтэ тохтоло суох илибирии м?хс?р, кыыс бэйэтин то?о эрэ ойдом ??мм?т чоро? со?отох иирэ талахха ханыылыы санаата, дьонуттан-сэргэтиттэн тэйэн, эмискэ бы?аарынан манна кэлэн хаалбытын билигин дьэ ?йд?н?н бэрки?ээтэ. Испит арыгыта адьас аа?ан, олох ?йд?нн?, ити К?ст?к??н э?эрдэлииригэр са?ата суох хаалла дии, тугу да бы?аарыммакка сылдьан, араа?а, сыы?а с?б?лэспиккэ дылы са?арбата дуу?

Ити кэм?э ???эттэн кумах суккураата уонна аттыгар Бэргэн биирдэ баар буолла, сэрэммиттии аттынаа?ы тааска олорунан кэбистэ:

– Ксенья, балаакка бэлэм. То?моккун дуо, манна с?р??н буолбатах дуо?

– Суох, ?ч?гэй, Бэргэн, эн ити табаары?ы? эппитин итэ?эйбэт инигин? Мин билигин ыал буолар санаам суох уонна эйигин эмиэ ?ч?гэйдик билбэппин ээ.

– Ксенья, ?йд??б?н, оттон мин эйигиттэн тугу кистиэмий, чахчы эйигин таптыыбын, оттон ыал буоларга с?б?лэстэргин улахан дьолум буолуох этэ.

Са?а суох буолла, хомо?о хоптолор т?тт?р?-таары ты?кына?а к?т?лл?р, уу ?рд?нэн биллэр-биллибэт туман ?р?к?йэн эрэр. Тэйиччи с?р?н ????нэн мотуордаах о?очо аа?арыгар, аппа айа?ын ту?аайыытыгар кэлбитигэр, а?а?ас сиринэн тардыллан субу баардыы к??скэ тыа?аан ылла. Уонна чуумпу, икки атахтаах сэдэхтик ?ктэнэр хомотугар атын туох кэлэн аймыа буолла?ай?

?р?с чэлгиэниттэн дьагдьайыах курдук буолан, иккиэн ???э дабайдылар, балаакка ааныгар тиийэн сэгэтиэх курдук гынан и?эн, кыыс уол диэки ыйытардыы к?рб?т?гэр, Бэргэн:

– Эн, чэ, киирэн о?остон сыт, мин хойутуу…

Уол балааккаттан тэйэн, эмиэ хомо кытыытыгар киирэн, ууга таастары быра?аттыы оонньуу сырытта. О?о эрдэ?инэ: «Ким хас алаадьыны о?орор эбитий?» – диэн к?рэхтэ?эллэрэ, и?нэйэн баран, хапта?ай таа?ы уу кырсынан халты барарыныы быра?аттыыллара. Таас уу урсунуттан тэйитэлээн баран тимирэрэ, оччо?о хас ии ??скээбитин аахсыы буолара. Ону санаан, Бэргэн хас да таа?ы ууга тамнаата эрээри ?й?-санаата балаакка?а утуйаары хаалбыт Ксенья?а ханньары тартара турар. Билигин сыгынньахтанан сытта?а. Аан ма?най Сэргэлээх уопсайыгар к?рс?лл?р?гэр кылгас халаат анныттан кыыс ма?ан суон б?т???л?р?, бууттара к?ст?лл?р?н ?йд??н, с?рэ?э к??скэ тэбиэлээтэ, тыынара кылгаата, хара?а ирим-дьирим буолбахтаата, ол ахсын ?сс? кы?ыйан-абаран туох т?бэ?эр таастары ууга кыыраталыы сырытта. К??с бысты?а оннук сылдьан баран, с?рэ?э т????гэр батыа суохтуу б?лл?ргэччи тэбиэлиирин истэ-истэ, сыыры дабайан балаакка ааныгар тохтоон ылла уонна синим биир диэбиттии, бири?иэн ааны ?р? тардан, и?ирдьэ дьылыс гынна.

Кыара?ас балаакка?а кыыс ула?а хайы?ан, спортивнай та?а?ын устубакка сытар. Уол хайыан да билбэккэ, утуйар м????чч?к ?рд?гэр эмиэ та?астыын тиэрэ т?стэ. Киирэн эрэр к?нтэн балаакка бири?иэн ?р?т?гэр хаты? лабаатын к?л?гэ тараадыйа т??эр, бочур сэбирдэхтэрэ тохтообокко м?хс?лл?р. С?р?н ????нэн аа?ан и?эр борохуот тыа?а эмиэ аппа айа?ар к??скэ тыа?аан, ырыата-тойуга дор?оонноохтук дуора?ыйан ааста. Кыыстаах уол са?арбаттар, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин таарыйыахпыт диэн куттаммыттыы, балаакка утарыта кытыытыгар сыстыахтарынан сы?ыннылар.

– Эн дьону? хайдах… суох буолбуттарай? – диэн кыыс кэмниэ-кэнэ?эс кэ?иэ?ирбит куола?ынан ыйытта.

– А?ам сайын оттуу сылдьан, итии да итии к?н т?б?т?гэр хаан туран, оттон ийэм о?олонобун диэн, кырааската баран…

Иккиэн курус санааны кыйдыырдыы ах бардылар. Та?ырдьа тыал куугунуур, ?р?с долгуннара кытылга халлыр-баллыр охсуллаллар. Уоттаах-к??стээх куораттартан, дэриэбинэлэртэн тэйиччи ?р?с хомотун ?рд?гэр баар буолан хаалбыт кыыстаах уол тылларыттан маттылар, бэйэ-бэйэлэриттэн куттанар курдуктар.

Уол аттыгар субу, илиитин уунна да былгыччы куу?ан ылыа?ыныы, ?ч?гэйкээн кыыс сытарыттан с?рэ?э тэбэн тулутарыттан ааста, ата?ын анныгар т?гэ?э биллибэт далай эмпэрэ сыырын ?рд?гэр турардыы тыына хаайтарда, синим биир диэбиттии, эргичис гынан кыыс уо?угар сыстан уураа да уураа, сыллаа да сыллаа буолла. Ксенья ма?най т????ттэн анньан, сирэйин куоттарыах курдук гынан и?эн, кэнникинэн сымнаан-ууллан хаалбыттыы налыйда, бэл хардары уура?ан, уо?а чупчуруйарын биллэ, салгын тиийбэккэ эппэ?нэ?э тыыннылар, сир-халлаан, кытыл-?р?с барыта булкуллан к??рчэхтии ытылыннылар, к?н анныгар баар бары-барыта туох да суолтата суох буоллулар, мэйиилэригэр уот сарадахтар к?л?мнэстилэр, ???энэн, кыырай халлаанынан сыдьаайар аанньаллар т?мсэн к?рг??м?нэн дьиктилээх ырыаны тардан эрэр курдук буолла, кинилэр ула?ата-у?уга биллибэт халлаан куйаарыгар эргичийэр сир шарыгар иккиэйэ?ин эрэ хаалбыкка дылылар…

Кэмниэ-кэнэ?эс тохтуу т?сп?ттэрин кэнниттэн Ксенья ип-итиинэн тыына-тыына сипсийдэ:

– Ийэтэ суох улааппыт буоламмын, а?ам миэхэ ийэ-а?а тэ?инэн буолбута, мин туспар хайдах курдук кы?алларын-м??эллэрин, кыра эрдэхпинэ мииигин к?м?с чыычаа?ым дии-дии наар с?гэ сылдьарын, к?т?хс?н олорон тэлэбиисэринэн «тутуллубат иэстэ?ээччилэрдээх» киинэни к?р?рб?т?н ?йд??н, уйадыйан кэлэбин, а?абар махтана саныыбын…

Кыыс ах барбытыгар аллара долгуннар к?лл?рг?? охсуллар тыастара и?илиннэ, ?р???нэн тэйиччи хойутаабыт ки?и мотуорун тыа?а куугунаан ааста. Бэргэн кыыс дыргыл сыттаах сымна?ас ньаассын батта?ын имэрийэ-имэрийэ сыллаан ылла. Бу курдук иирэн барыахча курдук т?гэни кини оло?ор аан ма?най к?рс?р этэ, олус ?ч?гэй кэрэ кыы?ы кытта таптаспыт биир т??н ту?угар олоххун барытын да биэрэргэ бэлэм?э дылыгын…

Ханна эрэ ыраах эти? этэн л???г?рэттэ, чараас бири?иэн курдат ча?ыл?ан к?л?пп?с гыммыта к???ннэ. А?ыйах таммахтар табыгыра?ан ыллылар. Онтон тыал к????рдэр к????рдэ, балааккаларын к?т?тэн илдьиэххэ айылаах и?нэ?нэттэ, ол аайы кыыс куттанан уолга ыга сы?ынна, тыал сирилэс тыа?ыттан ураты атын туох да и?иллибэт буолла. Онтон тыал эмискэ ньим баран хаалла, ол оннугар эти? субу кинилэр ?рд?лэригэр саайыллыахтыы барчалаата, чараас бири?иэни курдаттыы, балаакка и?ин барытын к?ндээрэ сырдатан ча?ыл?ан сандаары?наата, ону кытта ардах хаххаларын ?рд?гэр эрчимнээхтик ??к??лээн и?эн, к??скэ т??эн куугунатта.

Сир-халлаан си?нэр бу алдьархайыгар кыыстаах уол иккиэйэ?ин хаалбыттыы куусту?уохтарынан куустустулар, силлиэ-тыал к?т?тэн илтэ?инэ да, к??стээх ардах уу ортотугар хаалларда?ына да, ха?ан да арахсыбат, тэйсибэт курдук бииргэ силлистилэр. Т??н хойукка диэри эти? л???г?р??р?гэр, уу чалымныырыгар ??рэнэн, имэ?нээхтик сылла?а-уура?а сыттылар, бу ньиргиэр эти?, барытын сандаардар ча?ыл?ан уота кинилэр тапта?алларын умнуллубаттык уратылыыр бы?ыылаа?а. Итинник тыас-уус ортотугар сарсыарда буолан эрдэ?инэ утуйдулар.

Хаска утуйбуттарын Бэргэн билбэккэ да хаалбыт, у?уктаат, ардах астан, чэмэлкэй к?н кинилэр балааккаларын курдаттыы сырдатарын к?рд?, кулгаа?ар биллэр сылаас тыыныы диэки т?б?т?н хамсатаат, са?а тыллыбыт ньургу?уннуу кыысчаан киниэхэ сыстыа?ынан сыстан, утуйан буккуруу сытарыттан с?рэ?э ?л?скэн ??р??нэн туолла. Т??л?гэр туох эрэ ?ч?гэйи к?р?н, мичийэ сытар кыы?ы у?угуннарымаары, илиитэ к???йб?т?н ?рд?нэн адьа?ын хамсаабакка сытта. Аттынаа?ы талахтарга чыычаахтар чырыпта?аллар, ырыых-ыраах мотуор кы?кыныы ыллаан ааста.

Балаакка та?ыгар атах тыа?а сырдыр?аан кэллэ, онтон К?ст?к??н са?ата: «Эдэр ыаллар, туру?! К?н ыраатта, хомунуоххайы?, илимнэрбитин э?эн баран дьиэлиэ этибит, аны куоракка айанныыргыт баар дии», – диэтэ. Кыыс са?аттан у?уктан кэллэ уонна кинини к?р?н мичээрдээтэ. Бэргэн кыы?ы уо?уттан уураан ылла, к???йб?т илиитин араарда, туралларыгар тиийэллэр – хайыа? баарай, туох барыта, ол и?игэр ?ч?гэй эмиэ, б?тэр у?уктаах, аа?ар аналлаах…