Лаьмнаша ца дицдо

– Хьай, гаур йаI! Йоккхачу йишел а хьалха!.. Хьайн вешех а хIун хуьлу а ца хуъушшехь… Эхь ца хетий хьуна, нажжаз! Жимма сатоха ца мега… ваша цIаверззалц!

– И-м цIахь долчу вайх а ца хаьа хIун хир ду! – къар ца лора йоI.

КIантах йоьIан дог даккха а гIоьртира Нурбика:

– И суьйли бен кхин ца каравора хьуна кху ломахь?

– Имам Шемал а хилла суьйли! – жоп делира йоIа, Тавсолтин цIа чохь кхозучу суьртехьа корта а ластош.

– Хьажал! Хьо адам делахьара.., – Нурбикас, ша гуттар а ишттачохь хIинццалц эриг хIинца ца олуш, эццигахь шен дош хийцира. – Массарел жима хьо, массарел хьалха йала йийзи-кх!.. ШайтIанан ког!

– Дика ду, нана! Дика ду! – аьлла, и тейира йоIа, ша тIетайна моттуьйтуш, дагахь къайллах кхин а сацийна.

Тавсолтас, йоI ца Iахь а аьлла, шега балу кечам бира, цо йиллинчу хенахь и ларйан…

ЙалхолгIачу июлехь, Iуьйранна, да балха ваханчул тIаьхьа нене, ша Анна Львовна йолчу йоьду а аьлла, арайаьлла Нурседа йуха ца йеара. Селитина этажерки тIехь карийра Нурседас дитина кехат: «Аш суна бехк ма билла! Сайн дош а, сайн лаам а кхочушбеш, со маре йаха айса хаьржинчу кIанте. Делахь а, даим дагца шуна хьанал йолу Нурседа».

Нурбикий, Селитий йилхира ший а.

Ша и дIадийца а ца йаьххьашехь, амма и къайладаккхар кхин а шена кхераме хиларна, Нурбикас кехат, куьг а эгош, дIауьйхьира делкъанна чувеанчу Тавсолтега:

– Йаха-кх!.. Йаха-кх! Гаур, йаха-кх! – бохура цо, куьйгаш хьалатуьйсуш.

Тавсолтас кехат, этIийна, цIенкъахула даржийра:

– НеIаллит цунна!.. Иммансиз! Кхин сан йоI йац иза!.. Эхь-бехк а, да, ваша а ца лоруш йахана-ц. Цуьнан цIе а ма йоккхийла кху чохь! Кхул тIаьхьа цуьнца уьйр лелорг а сан вац!.. – кога неI тоьхна, аравелира Тавсолта.

Нурбика, йоьлхуш, йиш йоьхна хьийзара. Селита Анна Львовна йолчу йахара цу сохьта.

Анна Львовна а цецйелира Нурседа шех а дага цайаларх, амма хиллачух хIумма а, Селита санна, вас хилла-м йацара:

– Расул дика кIант ву! – аьлла, мелхо а, къобалдира цо тIаьххьара а Нурседин маре.

Вукху сарахь, Тавсолтин кетIарчу гоьзанах дой дIа а тесна, схьахIиттира, лекха холхазан куйнаш коьртахь, гIовталш а йуьйхина, кечбелла, вайнехан Iедалехь захало дIадерзо баьхкина, Расулан кхочарш. Таьлсийн оганаш дуьзна дара: йух-йуххехь лаьттара цара йалийна йоккха старгIий, ши жий. Жимма манкха а луьйш, къамел динчу царех воккхачуьнга ла а доьгIна, Тавсолтас доцца дIадерзийра:

– ЙоI сан йац!

БIогIам санна, меттах ца хьовш, лаьттара Тавсолта. Баьхкинарш кхин а къамелаш дахдан дагахь бара, амма оцу сохьта, мичара вели ца хууш, Тавсолтин кетIа, дейтта-пхийтта шо хир долуш, бIегIаган куй а коьртахь, йайдакх говрахь цхьа бере хIоьттира. Багара чопа а йуьйлуш, гаьллаш Iуьйшучу шен говрал а хьуьхьвоьлла, шена тIедиллинчу гIуллакхах воккхаве кIант сиха луьйра:

– Тавсолта! Хьоьга колхозан керта гуламе кхойкху кху сохьта! Москохара баьхкина хьаькамаш бу… Сихло бахара! – цо берзана ког Iоьттина расха говр, шад бина цIога а ластийна, бергийн тата ойуш, дIаиккхира.

– ХIа! Аш бехк ма билла! ГIуллакх, шуна ма-гарра, сиха ду! Со ца вахча валац! – аьлла, Тавсолта, церан Iодика а йина, дIавахара…

* * *

Лохочу дегIахь, стоммо, хьена лепачу йуьхьца, шалха кхалкъ а йолуш, эскаран хормехь цхьа стаг вара, гонаха накъостий а лаьтташ, трибуна тIера къамел деш. Тавсолта лерина дIахIоьттира цуьнга ладогIа, иза бIаьрла стаг хетта. «Церетели» бохуш, йохура наха цуьнан цIе. «Сталина ваийтина»… «Бериян гергара», «Инарла» ву… бохуш, дуьйцура. Цо къамел оьрсийн маттахь, амма кавказхойн акцентаца дора:

– Цхьайолчу меттигашкахь партизанашна герзаш ца тоьу. Шуьга гlo деха даьхкина тхо. Шайн долу герз, башха а дац, муьлхха а схьалахьара аш: шалгу тоьпаш, шаьлтанаш, тарраш… Тишанаш а мегар ду. ХIокху муьрехь а муьлхха герз а оьшу вайн партизанашна. Шун массо йарташкахь а хIинца гулдеш ду герзаш. Шу царел эша мегар дац…

Дисина гIуллакх шеца баьхкинчарна тIе а диллина, «виллис» тIехь дIавахара иза…

Вукху дийнахь сарале, хьалхаваьлла Тавсолта а волуш, Эскинойхь герз дIагулдира: шалгу-тоьпаш, тарраш, шаьлтанаш… Тавсолтас, шен шалгу-топ а, доьхкарца кхелина шаьлта а ша дIалуш, элира:

– Граждански тIамехь кIайчарна йиттира… хIинца а вайн хуьлда аьтто!

Наха цIенчу даггара дIаделира шайн долу герз. Бакъду, наггахьчо, и дIадала ца лууш, цхьацца бахьана хьовзадора. Тавсолтас тIаккха цхьаболчаьрга Къуръана тIехь дуй боуьйтура. Пхьадуьхерачу, аьхка а кхакханан месала куй лелочу, тIехьаьжча цхьа пекъар хетачу Додин Якъубан а йу ворхIазза йолу тапча, олуш хезира.

И шатайпа стаг вара. Цуьнан багара, сих-сиха схьакъедий, цIен мотт, дакъаделла балдаш дашош, цхьана йистера вукхузхьа разбодий, дехках тера, дIалечкъара йуха. КIарул-Iаьржа хаза бIаьргаш сапаргIат хьуьйсура, дуьзинчу цициган санна. Виллина ламанца къахьоьгуш – йа жехь, йа бежехь, йа нахана дечиг кхоьхьуш – лелачу цунна хIунда оьшу а ца хаьара герз, амма цуьнан и хилар чIагIдора цхьаццамма. Ша Тавсолтас ца витича, цкъа шен чу а вахана, йуха схьа а веъна, цо дуй биира Тавсолтина нахана а хьалха:

– Со кхетам чохь а волуш, xlapa корта ас аганара айичхьана, цхьа а герз хилла ма дац сан карахь!

Нах шайн дагахь буьйлура.

Пхьакхочехь вехачу Сатус а, лоьдгашца ийзинчу томкано мажйина, аьрзун зIок санна, чухьаьвзина, пIелган мIара тIе а йетташ, биира дуй:

– ХIокху Делера охьадоьссинчу, хIокху Делан Къуръанора и хьуьлларниг йоцург кхин топ ма йац сан долахь! – аьлла, шайн цIийнан геннарчу туьнкалган тоьпа тIе пIелг хьажийра цо, массо а бийлош. Ша а тIаккха кIажвахана велавелира и, хераевлла можа цергаш гучуйохуш. Нахана хаьара, цо шен топ цу чухула хьалаоьллина хила тарлой.

Амма цуьнца къовса лууш цхьа а вацара. ТIехьашха «Чамзаркъа» олура цунах наха.

Цуьнан бегаш а, шеха-а шога хуьлура. «Хьо ма хьалхе къежвелла?»– хаьттира цуьнга цхьамма бегашена.

– «Дера, ца къежвелла, хьуна, со дуьненан гIайгIанна-м… Къаьркъа дан ваханарг схьакхаьчна ца волуш, дог эттIа къежвелла-кх», – шен даимлера жоп делира Сатус.

– И таьжгенаш а йитий, долчо герз охьадилла. Ца диллахь, Iедало могуьйтур дац! – элира Тавсолтас.

– Ва Тавсолта! Дуй биъча-м, лачкъийна говр а ма йуьту! Бита беза ахь уьш! – элира маслаIате наха. – Тхан кIоштахь кхин герз дисина дац хьуна!..

Герз шайн долахь доцчара а, дакъалацархьама, таллархойн туьканашкара эцна, тIейехкира шалгу тоьпаш:

– Тхоьгара а хилийта! Партизанашна! – олура цара. Нахана лаьара тIемалошна гlo дан.

Гулдина герз, даьхьна, сельсоветан чу охьадиллира.

Кхано шен «виллис» тIехь, веана, «воккха хьаькам» – Церетели схьакхечира. Резахилира. Тавсолтин белшах дерстана куьг туьйхира цо:

– Молодец, воккха стаг, молодец! ЦIен партизан а эрна ца хилла хьо!

Там хиллачу Тавсолтас чукхайкхира хьешашка:

– Шу иштта дIадахийта йиш йац… Вай цхьа кавказхой ду… Тхуна халахетар ду, тхан кхачех кхетаза шу дахча.

Церетели, велакъежна, гонаха хьаьжира: гIеххьа мацбелла накъостий резахилира, шайца райкомера Далхьад а волуш.

– Дика ду… Дика ду… – аьлла, хьалхавелира Далхьад. Тавсолтас сов сиха, лере цхьа-ши дош аьлла, шайн чу хьажийра, говрахь дIаиккхина тохарлера жима кIант…

ХIорш чукхаьчначул тIаьхьа, дукха хан йалале, Нурбикас хьалха йиллира йуург.

– Цкъачунна xlapa шозза йайина котамаш йу шуна… ХIинцца ас цхьа кхин гIайгIа а бер вайна! – элира Тавсолтас, хьеший охьа а ховшош.