Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Беседы с Тукаем / Тукай бел?н ??г?м?л?р
Зиннур Музипович Мансуров

Эта книга, адресованная широкому кругу читателей, обладает рядом особенностей: в тематических беседах, затрагивающих различные сферы жизни татарского общества, можно найти ответы на многие современные вопросы. В искренних и живых диалогах по-новому раскрываются гениальная личность Габдуллы Тукая и новые грани его творчества, всецело посвящённого столь дорогому его сердцу народу. Книга поэта Зиннура Мансурова написана по итогам его многолетних исследований. Вошедший в неё «Татарский кодекс по Тукаю» также представляет собой материал, до сих пор не имеющий аналога в татарской литературе.

Зиннур Мансуров

Тукай бел?н ??г?м?л?р. Татар кодексы, тематик с?йл?ш?л?р, канат лы гыйбар?л?р, т?мамлау м?кал?се

ТУКАЙ БЕЛ?Н ??Г?М?Л?Р

КЕРЕШ С?З УРЫНЫНА

?зен? лаеклы югарылыкта торган ?д?биятыбыз ф?ненд? Габдулла Тукай и?аты т?рле яклап ?йр?нелг?н. ?мма безне? с?екле шагыйребез б?ек затлар ис?бен? кер?, шу?а к?р? аны? д?ньясын ачып бетер? м?мкин т?гел. ? б??ал?? кысаларына сыймас ?д?би мирасны? я?адан-я?а якларын т?фтишл?п к?рс?т?г?, кабатланмас серле х?зин?не? яшерен кыймм?тл?рен б?ртекл?п барлауга ихтыя? ??рвакыт зур. ?лб?тт?, мондый перспектив максатка ш?хес – чор – и?ат берг?леге ачкычында гына, я?а ысуллар кулланган чакта гына ирешеп була.

Китапны? исеменн?н к?ренг?нч?, ошбу ?зенч?лекле проектны гам?лг? ашырганда ?темле саналган ??г?м? ш?келе файдаланылды. Моны? ише алымны? отышлы ягы шунда: ачыктан-ачык фикер алышу барышында с?йл?ш? ?з?генд? торган ш?хесне? асылы чагыштырмача тизр?к ачыла, г?пл?ш? д?вамлы ??м гамьле булса, кешене? ?з авызы бел?н ?йтк?н чын-хак с?зл?ренн?н халык яш?ешене? тулы картинасы к?заллана. Милл?т хакын даулап к?р?шк?н шагыйрь бел?н ??г?м?л?рд? ис? безне? д?нья сур?тенд?ге торышыбыз бигр?к т? ачык чагыла. ? мен? тематик с?йл?ш?л?рд? Габдулла Тукайны? аерым ???миятле м?сь?л?л?рг? карата белдерелг?н тир?н м?гън?ле фикерл?ре шундый к?л?мд? берг? ?ыела ки, фикри с?земт?л?рд?н хасил булган мондый канатлы гыйбар?л?рне ?дипне? бини?ая олы и?аты катламнарыннан махсус эзл?п табу шактый кыенга килер иде. Шунысы да м??им, ??г?м? вакытында к?пл?рне кызыксындырып торган т?рлед?н-т?рле сорауларга шагыйрьне? ?зенн?н шундук ?трафлы ?авап алырга м?мкин.

С?йл?ш? барышында куелган сорауларга ?аваплар Габдулла Тукайны? 1–5 нче томнарыннан (Татар. кит. н?шр., 1985–1986) алынды. ??г?м?л?рд? т?р?ем?л?р кулланылмады. Авторны? тезм? ?с?рл?ренн?н китерелг?н ?земт?л?р к?пчелек очракта ч?чм? язылышына к?черелде. Бер ?авапта т?рле текстлардагы фикерл?р файдаланылган чакта тоташ фраза т?мамланган урында к?п нокталар куелды. Кайбер ?аваплар бирелешенд? Габдулла Тукайны? башка ????тт?н ?йтелг?н с?зл?ре д? кулланылды, ?мма алар шагыйрьне? с?йл??-язу ?сл?бе ?зенч?лекл?рен? аваздаш булган шартта гына кертелде. ??рх?лд?, и?атчыны? фикерл?? р?вешен? ниндидер хилафлык килм?г?ндер. Китапта т?къдим ителг?н «Тукайча татар кодексы» да н?къ шундый ук гомуми принциплар нигезенд? ?зерл?нде. ?с?рл?рд? очрый торган гар?п-фарсы алынмаларыны? а?латмасы, башка телд? ?йтелг?н аерым гыйбар?л?рне? т?р?ем?се бит т?шерм?л?ре р?вешенд? урнаштырылды.

Кадерле укучылар! ?йд?гез, к?пне кичерг?н халкыбыз бел?н кил?ч?кк? атлаучы Габдулла Тукайга ?зебезне аеруча борчыган сорауларны биреп, аннан милл?тебезне? лаеклы д?вамчысына кир?к булган кыймм?тле ки??ш-к?рс?тм?л?рне тагын бер м?рт?б? алырга ашыгыйк, рухи ?л?мчебезг? ?верелг?н шагыйрьне? еллар ?тк?н саен тир?нр?к ачыла барган б?еклеген? ян?д?н инаныйк.

ТУКАЙЧА ТАТАР КОДЕКСЫ

Кал?м ??елл?ре ?лед?н-?ле иск?ртк?нч?, ??рбер ?дип насыйп гомере д?вамында ?зене? берд?нбер зур китабын яза. Табигый ки, олуг талант иял?ре тарафыннан и?ат ителг?н мондый фолиант ил-к?н ?чен б??ал?п бетергесез рухи кыймм?тл?рне г??д?л?ндерерг? м?мкин. ?г?р шулай ик?н, без б?ек шагыйребез Габдулла Тукайны? б?тен язганнарын халкыбызга мирас кылынган яш?еш д?реслеген? ти?ли алабыз. Чыннан да, аны? да?илык бел?н тудырылган и?аты бини?ая т?гълим м?мкинлекл?рен? юл ача. Бары тик аннан зир?кл?рч? файдалана белерг? ген? кир?к. Мондый затны? классик ?с?рл?ренд?ге барлык с?зе ген? т?гел, х?тта ??рбер ым-ишар?се газиз милл?тен? хезм?т ит?рг? тиеш.

Н?къ мен? шушы куллану осталыгы ????тенн?н без ?з вазифабызны тулы к?л?мд? ?т??г? иреш?безме со?? Раслап ?йт? кыен. ?н?, Габдулла Тукайны? ??р?х?тле б?гыренн?н савылган ?леге «берд?нбер китабы» эченн?н «Татар кодексы»н ?т?ли к?реп, аны халкыбыз дикъкатен? юн?лтер ?чен д? безл?рг? бер гасырдан артык вакыт кир?к булды. А?, аянычлы кыска гомер ш?ме ике яктан янып килм?с? яки кемдер тарафыннан ?аваплы й?кл?м? куелса, шагыйрь аны ?зе д? к?газьг? т?шереп калдырыр иде. Бернич? нашир т?р?ем?и х?лен язып бир?ен ?тенг?ч, «Исемд? калганнар» рисал?сен? тотынырга кулы ?итк?н л?баса. ??м?гатьчелек в?килл?ре сорагач, «Ш?рекъ клубы»нда халык ?д?бияты турында лекция ?зерл?п укырга да, «М?кт?пт? милли ?д?бият д?ресл?ре» диг?н д?реслек-хрестоматиясен т?зерг? д? ?лгерг?н.

? татар халкын озын-озак гасырлар д?вамында т?рбияли алырлык ошбу кодекска килг?нд?, с?з д? юк, Габдулла Тукай аны ?зене? язганнарында ярылып яткан т??риб? нигезенд? ?зерл?р иде. Нишлисе?, ?леге эшне тиешенч? ахырына ?иткер? б?тен ?аваплылыгы бел?н безг? тапшырылган. Шик-ш?б?? тумасын, сезне? игътибарга кануни ш?келд?р?к т?къдим ителг?н бу ?ыелма т?п-т?г?л шагыйрь кал?ме терк?п калдырган с?зл?рд?н ген? тора. Х?рефк?-х?реф туры кил?, дип, н?къ шундый очракта ?йтел?дер. Х?тта б?лекл?рне? исеме д? аны? ?с?рл?ре тукымасыннан алынды. Кодекстан файдалану барышын ?и?ел?йт? максатыннан, нибары т?ртип саннары гына ?ст?лде. Алары да шагыйрь ?сл?бе ?чен ят т?гел, Габдулла Тукай б?лем р?кымн?рен шактый еш кулланган.

Инде шундый иск?рм? д? биреп ?т?рг? кир?к: кодекс калыбындагы ?леге уй-фикерл?р ниндидер депутатлар т?ркеме тарафыннан т?гел, ? аерым шагыйрь исеменн?н юридик тал?пл?рне к?зд? тотмыйча язылган. Монда ш?хси башлангычны? ?стенлек ит?е табигый. Шул ук вакытта к?р?шче ?дипне? фикри с?земт?л?ре д??л?ти югарылыктагы и?тимагый гомумил?штер?л?рд?н д? м?хр?м т?гел. Кыскасы, боларны? ??мм?сен д? белеп тору лаземдер.

Тукайлы язмышыбызга р?хм?тл?р белдерик. П?йгамб?рг? торырлык шагыйребезне? еллар аша безг? ?иткерелг?н ?леге м?катд?с б?л?ге, и?ти?атка ?нд??че ?ман?т буларак, татар халкыны? алгарышына ян? бер ныклы нигез ташы р?вешенд? салынсын. Алла? тел?кт?шлек кылсын.

    Биисми Габдулла бине М?х?мм?дгариф ТУКАЕВ[1 - Габдулла М?х?мм?тгариф улы Тукаев исеме бел?н.]

I. Кереш? с?зе. Алла гыйшкы хакына

1. Бисмилл??ир-рахм?нир-рахим…

Без д? бер кешед?й дус булыйк Алла гыйшкы хакына;
Эрелек, т?че теллелекне ташлыйк Алла гыйшкы хакына.

Милл?тне? к??еле А?а юн?лсен Алла гыйшкы хакына;
Иске чир, т?б?нлек юк булсын Алла гыйшкы хакына.

Шул юлга омтылыйк, и динд?шл?р, Алла гыйшкы хакына;
Мондый омтылыш, тырышлыклар керсен гад?тк?
Алла гыйшкы хакына…

Гыйлемг? кирелек п?рд? булмасын Алла гыйшкы хакына;
?анланыйк, кузгалыйк ??р ?ирд? Алла гыйшкы хакына.

Дуслык булмау с?б?пле, милл?т шушы х?лг? килде, –
Гыйбр?т ал, и М?х?мм?д ?мм?те! Алла гыйшкы хакына.

Без д? кеше ич, итик гайр?т Алла гыйшкы хакына;
Бу д?ньяны х?йран калдырыйк Алла гыйшкы хакына…

Бар ??н?ребезг? кан?гать булмыйк Алла гыйшкы хакына;
Т??ре м?рх?м?тен? каршы килмик Алла гыйшкы хакына.

2. К?п с?екледер б?тенн?н – Т??рег? сынган к??ел… ??рвакыт Алла?ы Т?гал? х?зр?те к??еле?езг? т??фикъ нуры кертеп изгелек кыйлмак… Т?къдир сезг? тел?кт?шлек бел?н елмая: мондый зур б?л?кне? кир?к кадерен белерг?…

?и?анда барча эшл?р, барча х?лл?р Т??ред?н… Алла?ы Т?гал?не? р?хм?те ?ичкемг? хас т?гелдер… Барчагыз Алла ?ебен? ныклап тотыныгыз. Алла ?ебе диг?нем – ?зара якынаю, дуслашудыр, дим?к, ?зара каршылыктан, ызгыштан сакланудыр…

Ярд?менд? ??р заманда Алла бар; ал ??сар?т[2 - ??сар?т – батырлык, кыюлык.], алга омтыл, ?ич ялыкмый алга бар!.. И Алла! Алга кит?ебезг?, югары к?т?рел?ебезг? булышлык ит?чел?рг? ярд?м бир!..

??р ничек х?ер-фатихада булышаек… Эшл?ре?езд? парлак сур?тт? муафф?къ булуы?ызны[3 - Парлак сур?тт? муафф?къ булу – якты зур у?ышка иреш?.] телим… Алла сезне ??р ике йортта (д?ньяда да, ахир?тт? д?) б?хетле итсен… Алла риза булсын, гомерегез озын булып, байлыгыгыз ??м б?хетегез к?нн?н-к?н артып торсын… Милл?тне? кил?ч?ге айлы кичт?н д? яктырак булсын.

II. Баланы? язмышы ата-анасына тапшырыла

1. К?лле м??л?дин юл?де галя фитър?тел-ислами, ф?мин? ?б?ва?е й???ввидани?и в? й?н?ссыйрани?и в? й?м???исана?и…

Х?дис ш?рифне? м?гън?се за?ир[4 - За?ир – ачык.]: ??р тугъмыш бала ислам, ягъни т?слим фитър?тенд?[5 - Т?слим фитър?тенд? – кемг? д? булса тапшырылырга тиешле х?лд?.] туа.

Баланы? язмышы, ул тугач ук, аны? ата-анасына тапшырыла, т?слим ител?… Аны? атасы я??ди булса, бала кил?ч?кт? я??д милл?тен? хезм?т ит?рлек р?вешт? т?рбия ител?. Атасы н?срани[6 - Н?срани – христиан диненд?ге кеше.] булса, ян?, н?срани милл?тенч? т?рбия кыйлынып, кил?ч?кт? ?з милл?тен? файдалы бала булуы к?зг? алына… Мен? без, татар балалары да, татар милл?тенч? т?рбия кыйлынганбыз… Татар диненч? т?рбия алганбыз…

В?л?кин… Т?рбиямез… коры, рухсыз, м?гън?сез, ?ич файдасыз р?вешт? «дини» ген? булмыйча, дини в? милли т?рбия булсын. М?селман булганымыз вакыт татар ик?немезне д? онытмыйк.

2. Балалар – безне? шатлыкымыз… Балалар – безне? б?хетемез в? с?гад?темез… Балалар безне? гомер нигеземезне тазарталар, балалар хезм?т ?чен безне? к?чемезне арттыралар.

Бу с?зл?р ??рбер атаны? да, ??рбер ананы? да й?р?генн?н л?зз?тле-л?зз?тле ген? ?зелеп чыккан с?зл?рдер.

3. Балалар якты д?ньяга килг?нд?, гад?т?н, бер б?хетлелек ди?гезе булып кил?л?р. Л?кин ?н? шул балаларны туган минутыннан алып балигъ булганга кад?р ата-ана ?зл?рен? б?хет в? башка инсаннарга да шатлык булырлык итеп т?рбия кыйлуы бик читен, ай-?ай, бик читен!..

Бала, ир бала, ?йб?т кен? т?рбия ителс?, ата-ана ?чен, гомерне? куркынычлы ????мн?ре вакытында шул бала шул ата-анасын сакларга к?кр?п, н?гър? орып чыккан бер арыслан буладыр.

Кыз бала, бик матур гына т?рбия ителс?, б?тен д?нья байлыкларына сатылмаслык егетл?рне, картларны, х?тта хатыннар в? карчыкларны ?зен? таба тартып тора торган… бер ф?решт? буладыр. Аны? бер с?зен ишетер ?чен, бер ген? й?зен к?рер ?чен ме?н?рч? ?аннар атылып кына торадыр. Ул ?зе шикелле тагы ?лл? нич? ф?решт? кызлар в? ?лл? нич? арыслан й?р?кле, гайр?тле егетл?р т?рбия ит? аладыр.

III. Укымак – ?з халкыбызга хезм?т итм?к

1. Очып т?ш т? балалык бишегенн?н, ябыш – аерылма м?кт?п ишегенн?н… Сине? бу барган юлы? – галимн?р юлы; бу юл бел?н барлык олы кешел?р ?итешк?н. Бу д?нья, бел… Максаты – иксез-чиксез б?хет; со?ы – ?с?, б?еклекк? к?т?рел?… К?не килер: сине? д? урыны? б?ек булыр; ихтимал, исеме? алтын бел?н язылыр.

Атагыз, анагызны? шатлыгы сез, ике д?ньяда й?з аклыгы сез. Барлык м?селманнарны? уртаклыгы сез, безне? саф динебезне? пакьлеге сез. Гыйлем йозагыны? ачкычы сез, т?р?ккый к?кл?рне? баскычы сез.

М?гариф бакчасында очып й?р… ??р ч?ч?к – се?ле?, апа?; абза? – ?сеп торган агач… Ч?чм?г?н ?ир к?к – к??елне? ??р г?з?лг? бушлыгы, тик кояшны ??м табигатьне с?юд?н хушлыгы!..

М?гариф – х?яттыр. ??р б?хетне, ??р с?гад?тне, ??р н??атны[7 - Н??ат – котылу.]… гол?м[8 - Гол?м – гыйлемн?р.] в? м?гъриф?тт?н ген? к?тм?к кир?ктер… Укып, балалар алга баралар…

Каз канатлары ак булыр,