Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Ир канатлары ат булыр.
Сабыйларны? канатланыр вакъты
М?кт?пл?рд? укыр чак булыр.

2. Яз, газиз угълым: кара тактаны сыз акбур бел?н! ??м кара к??еле?не ялт иттер, сызып ак нур бел?н! ?ч наданга алмашынмас – бер язу белг?н кеше; м?гъриф?т эст?р, иренм?с ?ич – кеше булган кеше… Наданнарны? дошманлыгы бел?н мактанырга кир?к; аларны? ??р с?г?е – сине? ?чен мактаныч кына…

Ялкаулык та наданлык – б?л?к безг? Алладан… Тынма, эшл?, и сабый!.. Тырыш яшьл?й, зурайгач ?айсыз ул; картаеп каткач буыннар, эш бел? у?гайсыз ул!.. Т??ред?н эшл?рг? – к?н, эшл?п аргачтын, бирелг?ндер тыныч йоклар т?н. Ирт? торгач та язарга, д?ресе? укырга тотын; тынма, эшл?, торма тик… Эш бетк?ч уйнарга ярый… Гомер итм?к – тырышмактыр ялыкмый, …гат?л?т[9 - Гат?л?т – ялкаулык.] хурлыгын асла[10 - Асла – ?ич т?.] ?зе?? ихтыяр итми. М?гъриф?т эзл?, бар ?ле…

Адаштым дип егълый к?рм?: гыйлем чын эз табар ?ле… Булганы бел?н кан?гатьл?нм?, т?р?ккый ит, алга бас; гыйлем ди?гезл?рене? и? тир?не си?а кояр… Бит шу?а б?йле б?хет-р?х?т.

3. Б?хетле шул баладыр, кайсы д?ресен? к??ел бирс?, м?галлимне олуг к?рс?, белерг? кушканны белс?. Сабакка калмаса со?га, борылмый барса у?-сулга, уенга салмаса ихлас – мен? б?хете аны? шунда. Кечел?рг? итеп ш?фкать, ?зенн?н зурга юл бирс?, б?хетсезл?рне кимсетми, егылганнарга кул бирс?…

Т?шсен л?кин исегезг? кайсы вакыт: ??ркемг? д? бирелм?г?н мондый б?хет; ятим калган сабыйлар бар, б?хетсезл?р, ата-анасы вафат, ?ирсез ??м йортсызлар… Очрый калса сезг? шушындый ярлылар, яшьле к?зле, мо?ланганнар в? зарлылар – яшь балалар! Аларны сез яратыгыз, ?ылы с?зл?р ?йтеп, с?еп юатыгыз!

4. Син ?ле ?с ??м укы к?п, шунда а?ларсы? барын; м?гъриф?т нуры ачар к?п н?рс?л?рне? ялганын…

Укымак – д?рестне? ялганны, яктыны? кара?гыны, турыны? к?крене, сафлыкны? бозыклыкны ?и??л?рен? и? ?ткен, и? кир?кле коралдыр. Укымак – фикерл?рне ?ирд?н к?кк? ?иб?рм?к. Укымак – ?з яны?да булып торган н?рс?л?рд?н бигр?к, фикерл?рне булачакларга сузмак. Укымак – ?тк?нн?рд?н кичеп, кил?ч?кл?р… тугърысында п?йгамб?рлек итм?к. Укымак – х?зерге к?нн?рне кил?се к?нн?р ?чен, бу к?нге м?сь?л?л?рне кил?ч?кт?ге м?сь?л?л?рне чиш? юлына ташламак дим?ктер. Укымак – ?зе?не ??рн?рс?не белерг? в? ??р максудка ирешерг? в? б?тен д?ньяга солтан булырга лаек дип танымактыр. Укымак – …гакыл пычагын гыйлем в? м?гъриф?т кайрагына чынлап кайрамак диг?н с?здер… «Укымак» л?фзы[11 - Л?фзы – с?зе.] астында моны? кеби хисапсыз м?гън?л?р чыкса да, барчасы ?з халкымызга хезм?т итм?к диг?н с?зг? кайтадыр.

5. Бел?м инде, сабыйлар, сезг? м?кт?пт? к??елсездер, аны? тоткынлыгыннан сез биг?к разый т?гелсездер. Сабый чакта к??елсезл?нг?нем бар минем д?… Заман ?тте. Азат булдым… К??елд?н сагынам «тоткын»лыгымны, м?кт?бемне мин…

Яшьл?рг?… уку кир?к. Бу аларны? и? м?катд?с, и? беренче вазифаларыдыр. Бу – безне? ??рт?рле… бюрократия золымыннан, башка милл?тл?р ил? берлект?, безне? д? котылуымызга и? беренче в? и? тугъры юлдыр… С?з башында ?йтк?немезч?… Алла?ы Т?гал? файдалы гыйлем бирсен.

6. ?й б??але, ?й кадерле, ?й г?на?сыз яшь бала!
Р?хм?те бик ки? Аны?, ??рд?м таян син Аллага!

Йа Ходай, к?рс?т, диген, ушбу ?и?анда якты юл;
Ул – р?химле; ?тк??-?нк??н?н д? к?п ш?фкатьле Ул!

Саф ?ле к??ле? сине?, ?ичбер бозык уй керм?г?н,
Пакь теле? д? ?ич яраусыз с?зл?р ?йтеп к?рм?г?н.

Пакь ?аны? ??м пакь т?не? – барлык в???де? пакь сине?;
Син ф?решт? валчыгысы?, й?зл?ре? ап-ак сине?!

Кыйл дога, ихлас бел?н тезл?н д? кыйбла каршына;
Бел аны: керсез к??елд?н тугъры юл бар гаршен?!

?й б??але, ?й кадерле, ?й г?на?сыз яшь бала!
Р?хм?те бик ки? Аны?, ??рд?м таян син Аллага!

7. Милл?т образауный кешел?рг? ??м халык файдасын ??рт?рле ?зене? ш?хси м?нафигыннан[12 - М?нафигъ – м?нф?гать, интерес.] в? корсак файдаларыннан ?ст? тота торган, милл?т файдасын к?з ?стенд?ге кашы д?р???сенд? газиз тота торган милл?т арысланнарына мохта?. Милл?т аталарга, аналарга, м?галлимн?рг?, м?галлим?л?рг?, м?р?ббил?рг? в? м?р?ббиял?рг?[13 - М?р?бби, м?р?ббия – т?рбияче ир-ат, т?рбияче хатын-кыз.], чын м?х?ррирлек табигатьл?рен? в? с?ляхиятл?рен?[14 - С?ляхият – с?л?тлелек, талант, булдыклылык.] мохта?… Безне? милл?т т? Пушкиннарга, граф Лев Толстойларга, Лермонтовларга мохта?. Кыскасы гына, безне? милл?т т? башка милл?тл?рне? т?р?ккыйл?рен? с?б?п булган чын м?х?ррирл?рг?, р?ссамнарга, …я?а-я?а милли шигырьл?рг?, музыкаларга в? гайрел?рг?, в? гайрел?рг? мохта?.

Бу ?йтелг?нн?р булмаганда, безне? тормышымыз к??елсез, ?лек чыккан ?й т?сле мо?лы, тынсыз-тавышсыз, р?х?тсез булачактыр. Болардан башка безне? гомеремез бер д? б?йр?мсез, гомерлек м?шгулият яки бер д? ??йге кояшсыз м??гелек к?з к?не т?сле ?т?ч?ктер.

8. ??в?л милл?т укысын, белсен… М?гариф тарату булсын безд? гад?т… Гыйлем белм?с хайваннарга без охшамыйк… Ходай орган ???ал?т[15 - ???ал?т – наданлык.] бит нил?р кыйлдырмый, нишл?тми?!

М?кт?пл?р – безне? арсенал, татар. Надан булу – гарь, татар, а?гар д?нья тар, татар; алса? ?леш ??р ф?нн?н, б?хете? булыр яр, татар… ?мет анчак[16 - Анчак – бары тик.] м?кт?пл?рд? ген?!..

Бармак берл?н каткан ?ирне казып булмый, ?лифбасыз (алфавитсыз) язып булмый; шуны? т?сл?к, м?кт?пл?рне т?з?тмич?, «Т?р?ккый!» – дип кычкырырга базып булмый. Ислах д?рьясында й?зсен безне? кораб, китсен тугъры… Тик шундин со? – шундый гайр?т аркасында м?кт?пл?р д? ?крен-?крен алга кит?р… Без культура д?ньясыны? ?лифбачысы гына ?ле. Айлар, еллар ?т?р, ?лифбадан ?теп, югары к?т?релербез.

9. М?галлимн?р!.. ??р н?рс?не? г?з?лен яратабыз бит… Гыйлемн?р бакчасында к??ел ачып й?рик… Балаларымызны? к?зе г?з?л н?рс?л?р к?рерг? в? борыннары да хуш в? татлы исл?р исн?рг? иял?шсен. Кечкен?д?н г?з?л н?рс?л?р укыган балаларны? к??елл?ре д? назик в? л?тыйф[17 - Назик в? л?тыйф – нечк? ??м г?з?л.] булып, анчак г?з?л в? м?катд?с н?рс?л?рне ген? с?юч?н буладыр. Моны? киресенч?: кечкен?д?н тупас в? ямьсез н?рс?л?р к?реп ?ск?н балаларны? язгы ачык к?к кеби саф к??елл?ре томанланып, рухлары яхшыны в? начарны аермый, ??рн?рс?г? бертигез караучы буладыр…

Ишетм?г?н с?з в? к?релм?г?н н?рс? ??рберсе гыйлем…

Белми хикм?тсез кеше хикм?т диг?н с?з кадрене… Г?л кадерен былбыл белер, асылташ кадерен – белгече…

Гыйлем ?????рен ч?плек башыннан эзл?рг? м??б?р ит?л?р… Ч?п булгач ч?п инде. Ул таралып ятса да, т?ртипк? салынса да – барыбер ч?птер.

10. Кил?ч?кт?… ямьсез исемн?р д? татар балаларына кушылмасын… Алла?ы Т?гал? исемемезне, ?исемемезне в? рухымызны ислах ?йл?й?!..[18 - Ислах ?йл?й? – «т?з?тсен» диг?н м?гън?д?.]

Без д? ад?м угълы – ад?мч? тормыш итик д?ньяда. Гыйлем бел?н д?ньяны кулда тотты япон, немец, француз… Без – бу м?гъриф?т гасыры сараены? иял?ре ??м балалары… М?гариф м?йданында без, татарлар, ат уйнатыйк!

IV. Татар яшьл?ре

1. Ш?кер булсын, гасырыбызны? яшьл?ре уянып тордылар… Дикъкат? лаек х?зерге к?н татарны? яшьл?ре: а?ламак, белм?к, т?р?ккый, м?гъриф?т, хикм?т бел?н ?йл?неп ??м нурланып тормакта ??рд?м башлары…

С?ям сезне, сез – чын яшь егетл?р; ?мет бар сезд?, сез – интеллигентлар. Телем, к??елем – б?тен барлыгым сезд?н риза; ?тк?н чорда сезне? ишел?р булмаган. Сез – я?а пешк?н, ?итешк?н ба?адир; х?зер яшь ба?адир – б?я биргесез. Без сезне гасырлар буе к?теп алдык; килерсез дип, ??рвакыт к?з тегеп тордык. С?лам?т килдегезме – р?хим итегез!

Сез – к??ел шатлыгы, та? ?иле сез. Черек милл?т ?чен сынмас тер?к сез; тугыз корбан суеп алган тел?к сез… Терелер ?чен корбан кир?к…

?г?р п?йгамб?р терелс?, …сезне ул, ?ичшиксез, т?брикл?р иде, сезне ?нд?р ??м димл?р иде; дияр иде: ка?арманнар, гайр?т итегез; гайр?т итеп, д?ньяны х?йран итегез! Бу – н?фислек ??м матурлыкны арттыру; т?гелдер бу – ахмаклык ??м бозыклык… Оригинальный н?рс?не мактау табигыйдер.

2. Бел?сезме, бу д?нья нинди д?нья? Бу д?нья – ??р ике д?ньяда б?хетне? башы. Бу юлны, зин?ар, м??ге ташламагыз, ч?нки бу – милл?тне алга илт?че юл… Бу юлда, ш?б?? юк, без ?ан бирербез; ни?аять, милл?тк? дан ??м шан бирербез… К?к булып к?кр?р ?авада х?р яш?? даулашлары, ялтырар изге к?р?шне? х?н??ре, алмаслары.

Й?рм?сен б?гъре ?зек милл?т киеп кашсыз й?зек – без аны? бик зур ф?херле[19 - Ф?херле – мактанычлы.], чын бриллиант кашлары!

3. Бу тормыш кем бел?н туктар талаштан? Сугыш син ?ич т? армас-туктамастан. Сине? т?сле бер?? ул: берг?-бер сез, к?р?шк?нне ?и?? алмый ул каберсез…

Авырлык т?шс? т?з, сер бирми-нитми… ?и?анда ?лми ??рбер ы?гырашкан, в? юлны тапмый калмый ??р адашкан… Михн?т ?тсен ген?, ад?м баласы тиз оныта аны…

Якын дустым! Си?а минн?н ки??ш шул… Эче?д? н?рс? янганын ?зе? бел, ?зе? кайгыр, ?зе? егъла, ?зе? к?л. Ачып яшерен х?зин??не й?р?кт?н, с?йл?шм? бер д? артык с?з кир?кт?н… Кеше сатмас кеше тапмак асатмы?.. Кача к?р, кош кеби, мактауларыннан, х?б?рдар бул ки шунда ау барыннан. ?г?р басса сине бер-бер заманны егъламый йомшамас х?ср?т в? кайгы, утыр аулакка, кайда ?ич кеше юк, сабыйдай, т?мле-т?мле к?з яше т?к. Килеп керс? бер?? н?къ шул чагында, си?а мин бер ки??ш ?йтим тагын да – диген син: «К?зл?рем никтер авырта, ?зелми яшь ага кич ??м д? ирт?!..»

Бул кеше: байб?тч?л?рне? калдыгы х?мерен к?теп, алты еллык образование?не й?рм? селкетеп!.. С?гад?т талына менс?? – ?зе? мен; ни ярд?м килс? д? килсен ?зе?дин… Арыслан… чыпчык авызыннан корт алып вакланмыйдыр… Тартыш кир?к, кир?к тартыш!..

Бер??не? уйларын икенче бер?? бикл?п куя алмас; тел?генд? нык торучыны беркем ?метсез ит? алмас. Т??ребезне? безг? кушуы: «?метсезл?нм?гез!..» Кояшы? яктырсын… Курыкма, сине? йолдызы?ны Т??ре б?хетсез итм?с… К?теп алган кадерле була… Тырышмалы!..

Шыр ялангач калдырылып талансам да, тормышта бик каты алдансам да, тукта ?ле, егъламыйм, Аллам юл ачар ?ле, дидем… Алла юл ачты…

Ир кеше тел?кл?рен к??еленд? яшереп тотмас; ?зен бер ген? урынга агач кебек беркетеп куймас…

Саклан, к??еле?д? урын бирм? тал?пт?н башкага; хаклык тел??че ?з максатыннан б?т?нг? к?з салмас. Хаклык ?зен? ияр?чене, ??рх?лд?, кире какмас; ялганны ялганга чыгарыр… Милл?т иблис к?л?г?сен Т??ре к?л?г?се ясамас. Хаклык з?гыйфь дип куркып, юлыгыздан чыктыгызмы? Тоткан юлны ташлау сезне, ?лб?тт?, б?хетле итм?с…

Борча атмак к?лкедер тау-таш ватарлык туп бел?н… Угърашып[20 - Угърашу – б?йл?неш?.] торма ?и?анда и? т?б?н м?хлук бел?н!.. Сипм? конфетти… с?филл?р[21 - С?фил – т?б?н, в??дансыз б?нд?.] ?стен?: ул х?зерл?нг?н атарга й?зг? каршы ч?п бел?н…

Л?зз?т в? т?м н?рс?д??.. Тик ф?кать милл?тк? хезм?тк? м?х?бб?т… Бунда ямь д? бар, л?зз?т т? бардыр, т?м д? бар!

4. Эшне? д?рестен с?йл?рг? кир?к… Без бел?без ки, татар ш?кертен кеше ясар ?чен и? элек аны? «в?кар»ен бозарга кир?к. Бу – ?й салганда и? элек нигезд?н башлау, с?тк?нд? т?б?д?н тотыну кебек кагыйд? инде… Бар егетл?р: бик т?к?бберл?рч? тоткан позасын… Андый «в?карь» яшьлект? ?имерелм?с?, …неграмотный ?л?ч?к «зате галил?рд?»[22 - Зате гали – б?ек зат.] д? кала. Мисал эзл?с??ез, к?кт?н йолдыз эзл?г?н кеби ген? булып, аны табуда з?хм?т чикм?ссез… Инсаф кир?к… Т?к?ллеф ише кимчелекл?рне ташлыйк!..

Кызыкма ?ичвакыт ш??р?тк? син; бик т?ренм? ирт?г?к артык булыр ч?пр?кк? син. Тапмасам ш??р?т, сиз? алмаслар, дим?, к??елемд?ген, зур т?р?з? бар дип а?ла д?ньяга к?кр?кт? син…