Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Минем уемча, муллаларны жалованиеле ясарга кир?к – бер; ??м аны? ?стенд?ге й?кл?рне? ??рберсен аерып, ?зене? иял?рен? тапшырырга, й?кл?терг? кир?к – ике… ??м боларны? ??рберсен? аерым-аерым жалованиел?р бирелсен…

Муллаларны? берсе бигр?к тук, икенчесе бигр?к ач булуыны? ??м д?рес укыта алмауларыны?… ??мм?сен? с?б?п жалованиесезлектер. Шуны? ?чен мин ?з тарафымнан, муллалар жалованиесез хезм?тк? к?чл?нм?сенн?р, дип ?йтерг? батырчылык ит?мен.

14. ?зен? башка хатиб, вагыйзьл?р диг?немез д?, безне? х?зерг? чаклы булган муллаларымыз т?сле, м?нб?рг? менеп, баласын тирб?теп ?оклатучы хатын шикелле, халык а?ламаган тел ил? к?йл?п, ?ырлап, халыкны гыр-гыр ?оклатмасыннар, тик ?ч м?рт?б? «?лх?мделилла?»ны гар?пч? ?йтс?л?р ?ит?р. Вагыйзьл?р безне? ?земезне? ана телемез ил? безг?, динемезг?, д?ньямызга кир?кле в?газьл?р с?йл?сенн?р. Халыкны? тамырлары буенча каннарын й?гертеп, к?з яшьл?рен чыгарып, ?лл? кай ?ирл?рен чеметтереп-чеметтереп алсыннар. М?нб?рг? менг?ч, ф?л?н м?кам берл? ?ырлау, т?г?н к?й ил? к?йл?? бик зур ояттыр. Иске муллаларга алай гавам халкын к?йл?п тирб?теп ?оклатканчы, бер д? кешесез сахрага чыгып, гар?п шигырьл?ре к?йл?с?л?р, артыграк булыр иде…

Хатибны? с?зл?ре дару х?кеменд?дер. Даруны, шифа бирг?ч, ачы булса да эч?л?р бит.

15. Халыкны? ?ыелган ?ире м??лест?, милл?т исемене бер-ике к?лим? булса да, халыкны гыйлемг?, с?нгатьк? ?нд?с?л?р, нинди яхшы булыр иде… М?мкин кад?р д?нья, ахир?т ?чен файдалы м?гъриф?т хасил кыйлмак кир?к…

Халык каршында ?ен теле т?сле ят телл?р ил? м?нб?рг? менеп ?ырлауны изге эш дип, ?д?бият ахшамындагы халыкны? ана теле ил? шул ук м?нб?рд?ге с?зл?рне шамил булган[36 - Шамил булу – ?з эчен? алу.] шигырьл?рне яман дип, кыек к?з берл? карамаска кир?ктер…

Кыскасы гына, милл?тне? т?р?ккыйсен? в? башка милл?тл?рне? аяклары астында тапталмавына кир?кле н?рс?не? ??мм?се д? саваплы в? х?ерле бер эштер… ?айд??ез, борад?рл?р!..[37 - Борад?р – туган.] Гал?ме исламга нур сачик, нурланыйк, тырышыйк!.. Без… халыкны кара?гыда калдырып адаштырырга кулымызда аз гына бер икътидар[38 - Икътидар – с?л?т, к?ч-ку?т.], т?немезд? ?ан бар вакытта аслан разый булмаячакбыз.

VIII. Гаил? ?чен и? кир?ге – тигезлек

1. ?ч кешед?н д?ньяда качып котылып булмый: берсе – кендек ?биседер ки, ул сине тел?с?? д?, тел?м?с?? д? д?ньяга тартып чыгарыр. Икенчесе – яучы карчыктыр. Ул сине, аласы кызы?ны к?рс?? д?, к?рм?с?? д?, алырга тел?с?? д?, тел?м?с?? д? – ?йл?ндерер. ?ченчесе – м?зиндер. Ул сине тел?с?? д?, тел?м?с?? д? – ?уар да к?м?р.

2. …тел?м?с?? д? – ?йл?ндерер… Юк, ул алай булмый шул… Файдасыз бер ит кис?генн?н гыйбар?ттер й?р?к, пар?-пар? кисм?с? гыйшык-м?х?бб?т кайчысы…

?г?р булса «с?ю»… кочаклау куллар арганчы, ?б? булса ?г?р чут-чут, ирен ??м бит кабарганчы – гомер д? с?йг?нем юк ??м «с?ям» дип ?йтм?мен ?ич т?; с?юне? м?гън?се, минч?, биг?к гали, биг?к нечк?.

3. ?зен? н?рс? лаек ик?нен ??ркем ?зе бел?… М?х?бб?т т?рлеч?… Мин, ахрысы, с?юд? д? милл?тче… Мин татар кызыны? телен, с?йл?ш? р?вешен яратам.

4. ?йл?н? – т?гел с?йл?н?… Гаил? хакында минем фикерем коры гына: …син – аны, ул сине якыннан белеп яратышса?, шуны? ?стен?… килере? булса, ??ркемг? ?йл?н? тиеш. Югыйс?, эче?? с?н?к бел?н т?ртк?нд?, бер тамчы кан чыкмаслык булса, ике к??елд? чын м?гън?се бел?н булган м?х?бб?т уты янмаса, гаил? ?чен ?лл? нинди т?б?н кешел?рг? м?р???гать й? т?линк? тотарга булса – Алла сакласын!

5. Тигез-ти?лекк? юл куймау безд? гад?т. Яры? ти?-пар булмаса, ?лб?тт?, ??лак?т, пар булу шарт, пар булу шарт, пар булу… Наз ит?р кемн?рг? г?л – каршында былбыл булмаса?.. Бирм?де Л?йл? кеби м?хб?б?г?[39 - М?хб?б? – с?елг?н хатын-кыз.] д?нья б??а; ул болай бер кыз гына – каршында М??н?н булмаса… ?йл?нешт? и? кир?ге – тигезлек.

6. К??елсез с?з с?йли б?гъзе гакыллылар хатын-кызга: ф?кать бер ел к??елле, дип, календарь ??м хатын безг?… Хатын ?стен? хатын алса?… ?итм?г?нме бер хатын, ?ч-д?рт хатын асрау ниг??..

Х?зерге ?йл?н?чел?р… К??елл?р саф чагында ш?п, матур кыз сайлыйлар анлар: «Булыр безне? хатын булса й?зе айдай», – дил?р анлар. ?г?р басса д?нья ??м муеннарда бурыч тулса, убырлы карчыгы?ны да алырлар, акчасы булса.

7. Кеше арасында гашыйкка ?стенлек м??ге юк… Адашкан кыз… Т?шк?н ул сатлык кызлар р?тен?… Суына т?шк?н кочагы. Шулай да ул типтер?, бет?сен сизеп тора; ?ылыйсы к?з яшьл?рен к?з эченд? киптер?…

Уйнаш кыйлуы бик у?гай да, бала табуы бик читен, дил?р… «Уйнаш»тагы[40 - Г. Камалны? «Уйнаш» комедиясен? ишар?.] яман к?зд?н Ходай ?зе сакласын.

8. Аерылу ??рвакыт начарлыкка илт?дер. Аерылма?ыз!..

IX. Туган тел. Д?ньяга фикеребез юл алсын

1. Мин Казанны т?хте пай[41 - Т?хте пай – башкала.] ??м Казан арты татарларын шушы к?нг? кад?р милл?тен югалтмаган в? кил?ч?кт? д? югалтмаячак т?п халык дип саныйм. Милли ?д?биятымыз ф?кать шулар теленд?, шулар рухында гына булуын телим.

2. ?з араларында т?рекч? с?йл?шеп маймылланучы ш?кертл?р, башларына ф?с киеп, «Госманлыез, ?ф?ндем» дип й?р?че хифф?тл?ребез[42 - Хифф?т – тиле, юл?р.] д? аз булмады. Л?кин мондый комедиял?р вакытында булды да, узды да китте… Без, татарлар, ?аман да татарлар булып калдык. Т?рекл?р – Истанбулда, без – монда.

3. Язучы… Кал?ме – милл?тк? файда, язганы – Хак к?згесе… Безне? милл?тк? кир?к… Кал?м иясе булып чыгучыларымыз к?б?йсен, солдатны? ?стен? д? шинель, астына да шинель, баш астына да шинель диг?н шикелле, алай тартсак та, шул бер-ике м?х?ррир, болай сузсак та, бер-ике язучыбыз гына булмасын. М?х?ррирл?р гаск?рл?р кебидер: сугышка чыкканда, запас гаск?рл?ребез булмаса, ?сир булырмыз, хур булырмыз…

Безд? м?х?ррирл?р т?мле хыялларга корбан булырга т?гел, кир?к эшл?ремезг? д? аздыр. ?г?р… кыйбатлы м?х?ррирл?ремез ??лак булып бетс?л?р, д?ньяда тик корча?гы м?х?ррирл?р ген? калачактыр…

Боларны? кемлеген яхшы белик без, боларны? артуын Ходайдан телик без…

?лх?мделилла?… Милл?тне? яшь ка?арманнары кал?мг? сарылды… Кал?м кулда була торып, …м?гъл?мдер ки, курку берл?н ?рк? х?р?м… Ничаклы изс? д?нья, ирке бар – куркытмыйдыр безне…

Ила?ым, р?хм?те? бел?н шагыйрьне? б?йле телен чиш; дуслар ??м дошманнар х?ленн?н ул бераз х?б?р бирсен… Милл?т… тик кал?мн?н ген? х?ят, тик кал?мн?н ген? н??ат к?т?.

4. И кал?м! Китсен газап, ит син безне шат; без д? сине? арка?да туры юлга басыйк аяк… Милл?тк? м?рх?м?т ит… Европаны к?т?реп син югары к?кл?рг? кад?р, ник т?шерде? безне – ?иде кат ?ир астына кад?р? Милл?тне? бу х?ле хикм?т китабына терк?лг?нме?.. Чакырып яз укырга, уку кыймм?тен т?къдир ит…

Яз караны «кара» дип ??м акны «ак», ??пне «??п» дип ??м шулай ук такны «так». ??р кеше к??елен к?рм?, милл?т авыруына бак!.. И кал?м, безг? ??рдаим ярд?м ??м м?рх?м?т ит.

5. Кеше ата берлек бел?н туган т?гел, б?лки фикер ??м тоткан юлы бел?н кард?ш була… Максуд ?ит?р: бара торгач – юл кыскарыр… Алгарыш ??м к?т?релеш юлларына атлап ?тик… Алга адым сал, татар… Бари Т?гал? сезл?рне… с?лам?т кыйлсын… Т?н урнашмагач, ?ан урнашмый. ?ан урнашмагач, фикер урнашмый…

Фикерегезне языгыз да фикерг? фикер ялгагыз… Тик якты булсын фикерегез; фикерегездер – фикеребез ??м фикеребездер – фикерегез… Олы фикерл?р кузгалсын… Д?ньяга фикеребез юл алсын. Ч?нки фикерл?р кайнаса, эшл?р д? алга кит?р, – бу м?гъл?м булсын ??ркемг?, – шушындый безне? фикер.

Борынгыдан бирле безне? фикеребез тоткын иде. Кем со? безне мескен итеп тоткында тоткан иде? Килде форсат кысан читлекл?рне ит?рг? тар-мар, килде, иркен сулыш алып, вакытыбыз канат кагар…

?д?биятымызны? асылы, ?????ре булган безне? Казан теленд? фикерл?р «келт» итеп кен? иск? т?ш?л?р…

Фикеребез торсын я?арып гел… Искерм?сен, ?зара ??н?ал-ызгыштан кыл кад?р ис керм?сен! Фикеребез халыкны таркаткыч ?илл?р истерм?сен, истереп, милл?тне? берл?ш? юлын кистерм?сен!

6. Безд? ?д?бият бар, ??м д? бай ?д?бият!.. Яш?сен ?рбабе кал?м!..[43 - ?рбабе кал?м – кал?м иял?ре.] Яш?сен туган тел!

И туган тел, и матур тел,
?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
Син туган тел аркылы.

И? элек бу тел бел?н
?нк?м бишект? к?йл?г?н,
Аннары т?нн?р буе
?бк?м хик?ят с?йл?г?н.

И туган тел! ??рвакытта
Ярд?ме? берл?н сине?,
Кечкен?д?н а?лашылган
Шатлыгым, кайгым минем.

И туган тел! Синд? булган
И? элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, ?зем ??м
?тк?м-?нк?мне, Ходам!

Х. ?зегез милл?тк? н?рс? эшл?дегез?

1. Д?рестен ?йтк?нд?, халык зур ул, к?чле ул, д?ртле ул, мо?лы ул, ?дип ул, шагыйрь ул. Ул ?ле, ?лл? нинди кара к?чл?р басканга к?р? ген?, бу к?ренешт? й?ри. Л?кин бу х?л вакытлы гына килг?н бер авыру кеби…

Без ул милл?тк? ?д?бият г?л-сулары сибик… ?ан р?х?те булган музыкалар ил? д?ртл?ндерик, х?тта р?семн?р ил? милл?тне? ?з сур?тен ?зен? к?рс?тик; т?мам к?зе ачылсын, д?рт ягына карансын, гакылын ?ыйсын.

2. Каренд?шл?р! Уйганаек, заман уйганмак заманыдыр… Кир?к т?гел м?гън?се юк к?лке, уен… Як-ягымызны карап, д?ньяны? барышыннан х?б?рдар булалым. Башка милл?т халкыны? барышыннан гыйбр?т алып, безл?р д? алга таба аякларымызны атлап, ??р с?гать алга й?рм?г? и?ти?ат итик… Элек йоклап ?тк?рг?небезне уйлыйк та ?кеник… Кыю ??м батыр р?вешт? алга х?р?к?т итик…

Без Думага депутат сайларга никад?р хаклы булсак та, ул закон йортына клоун ??м д? талантсыз клоун сайларга хаксыз…