Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Кеше ата берлек бел?н туган т?гел, б?лки фикер ??м тоткан юлы бел?н кард?ш була… Ф?лс?ф?г? кердем.

– ? низаглашу ф?лс?ф?се чынлыкта гап-гади бит.

Г. Т. Кем булса да бу заман халкыны нечк?л?п кен? караса, к?рер ки, ??ркайда, ??ркемне? уе бары бер: кем кемне оста х?йл?л?р ??м кем кемне яхшы утыртыр.

– Монысы ?ле к?нк?реш мутлыгына, руслар ?йтмешли, «шкурный интерес»ка к?бр?к карый. Каршылык милли м?нф?гатьл?рг? тоташса, вазгыять берм?-бер катлаулана.

Г. Т. К?рс?т? ??рбер ?а?ил милл?тк? золым в? ??брене… Бар м?селман була алса иде бер г??д?.

– Патша самодержавиесен? кискен каршы чыгу гаярьлеге шагыйрь к??еленд? к?тм?г?нд? ген? барлыкка килм?г?ндер. ? камиллект?н ерак торган ??мгыять бел?н низагка кер?, гад?тт?, т?рле катлам в?килл?рен т?нкыйди б?ял?? омтылышыннан башланып кит?. Д?реср?ге, аларны? тиск?ре гам?лл?рен… Беренче м?рт?б? «холык» к?рс?т?егез ист?ме?

Г. Т. Берзаман, Б?дри абзыйларга килг?ч, минем ил? к?решерг? Ситдыйк исемле, авылымызны? шактый могт?б?р кешесе килде. ?зе исерек иде. Ми?а килеп с?лам бирде – с?ламен кайтармадым, кулын сузды – кулын алмадым. С?б?бен сорадылар. Мин шулвакыт «Б?д?вам»ны?:

Исерекк? с?лам бирм?,
Ул бирс? ??м син алма, –

диг?н б?етен ярдым да салдым..

– Сезне? баш бирм?? гад?те, ай-?ай, бик ирт? б?реп чыккан. Дим?к, туры Тукай ?зене? усаллыгын сигез яшенд? ?к к?рс?т? башлаган. Мен? шушы балаларча ?сс?злелек хасияте тора-бара с?яси каршылыкка кад?р ?ск?н…

Г. Т. Бу тормышка кальб?н разый булган кеше м?селман да т?гел, инсан да т?гел диясем кил?. Бу тормыш бар вакытта ?зл?рен м?селман дип й?р?чел?р, т?гел Коръ?нне? эченд?ге ?мерл?рен? буйсыну, б?лки катыргасы арасына язылган с?зл?рен д? ишетмил?р.

– Шулай килеп чыга: м?др?с?д? укый башлаганда ук сез «дошман» ?ыярга керешк?нсез. Шагыйрьлек та?ы ?и?ел бирелм?г?ндер?

Г. Т. Булды юлда кирт?л?р, этт?н к?б?йде дошманым.

– Телем – дошманым, дил?рме ?ле? Сезне к?ралмаучыларны? шулай иш?юе, м?гаен, туры с?зле булуыгыздан кил?дер. Иблис ?шкерг?н кемс?л?р д? х?ттин ашып китк?н.

Г. Т. Мин д? усал бит… Ачуланам ??м каш ?ыерам д?ньяга… Ирк?лим дошманны, ч?нч?м чын хакыйкать дустны мин.

– Монысын илл? д? д?рес ?йттегез. Югыйс? х?кем карарына охшаган язмаларыгыз астына «Биик усал», «Т?рт? башы» кебек т?х?лл?сл?р куймас идегез. Т?з?л? алмаслык д?р???д? усал булуыгыз хактыр.

Г. Т. Б?кре т?гел, т?з?лерг? кабер к?тмим.

– Кал?м очына эл?кк?нн?рг? карата нинди ген? «образ»лар кулланмыйсыз?! Алар бик ишле: киб?к баш, мие черег?н ч?бек баш, ?фьюн баш, салам баш, б?р??ге корсагы, н??ес вулканы, б?дб?хет, ата к?рк?, карга, агач попугай, дурной в? дурак, кыска аяклы маймыл, печ?н ?стенд? ?реп яткан эт, бушбугаз, кабах?т сур?т, х?сис, ачу йоткан к?чек, сыер, ду?гыз, иш?к…

Г. Т. Аны? н?рс?сен? исе?ез китте?.. ??мм?без Алла б?нд?се ??м о?махка кер?ч?к Гоз?ер гал?й?исс?лам иш?ге, ягъни – Ходай иш?ге.

– ?ле ген? санап ?телг?н «эпитетлар» ниндидер л?гать китабыннан алынган кебек. ? бит аларны? ??ркайсы артында ?зен? к?р? м?гъл?м ш?хес тора. Шул р?вешле тулы бер кавемне? мозаик сур?тен? ишар? ясала к?к. Татарда яманатлы инсаннар к?бр?к килеп чыкмыймы?

Г. Т. Д?рест, ??рбер халыкта бар дорыр мондый кара й?зл?р, в?л?кин ?ичбере милл?тк? мондый сасы исн?тми… Чабата? берл?, нинди м?нф?гать бар со?, ?д?п таптап?

– Х?тта ниндидер а?латмалы с?злекл?рд?н д? сез тиск?ре б?ял?м?л?р эзл?п табасыз. Бу инде кайбер м?гъл?м затларны к?заллап, аларга «т?ртм?ле фал» ачу булып чыга.

Г. Т. К?нн?рд?н бер к?н мин, …словарьны тотып утырганда, уйладым: «Тукта, ?зем белг?н в? х?зерге заманымызда азмы-к?пме ш??р?т тапкан кешел?р тугърысында шушы словарьны ачып фалланыйм ?ле, н?рс?л?р чыгар ик?н?» – дидем. Словарьны и? элек Акчурин Йосыф тугърысында ачтым: «Т?ркияд? солдатлык д?р???се» диг?н с?з килеп чыкты. Мин аны инде генералдыр дип уйлый идем. Фаразыма муафикъ булмады.

– Бу у?айдан фалнам? бирг?н м?гъл?матлар д?реслекк? туры килеп бетми бит. Истанбул югары х?рби уку йортында белем алган, штаб офицерлары курсына й?рг?н, гаск?рил?рг? д?ресл?р бирг?н зат солдат д?р???сенд? каламы?! Аннары милл?тт?шебез Йосыф Акчураны? м?ст?кыйль Т?рек ??м??риятен т?з?д? турыдан-туры катнашуы, президент Мостафа К?мал Атат?рекне? м?д?ният ??м с?яс?т буенча ки??шчесе булуы, Истанбул ??м Анкара университетлары кебек абруйлы дарелф?н?нн?рд? профессор вазифаларын башкаруы, Т?ркияд? Тарих ??мгыятен оештыруы ??м аны? беренче р?исе урынын бил?ве… Болар тулаем, минемч?, генераллыкка тарта.

Г. Т. Фал н?рс? ик?не ??ркемг? м?гъл?мдер… Булса булсын инде. К?п м?гъл?мат сатмыйм.

– Элг?рл?р д?рес ?йтк?н: багучыга барма, башы?а кайгы алма. Сезне? кебек фалчы х?кемен? тагын кемн?р дучар ителде?

Г. Т. Со?ра Муса Бигиев хакында ачтым. Га??пл?н?емн?н ?зем д? к?леп ?иб?рдем: «Интеллигентный монах, ягъни зыялы монах» диг?н с?з чыкты.

– Сез инде аны? мулла булып та, ап-ак якадан, эшл?п?д?н й?реп, ?зен ?т? т?рбияле тотуыннан к?л?сез бугай. Изге Китапны ?йр?н?г? кагылышлы тир?н хезм?тл?рен д? Коръ?нн?н хата эзл??г? кайтарып калдырасыз сыман. Югыйс? Муса Бигиевне? кабатланмас олуг галим булуын, философ д?р???сен? иреш?ен б?тен м?селман д?ньясы таный. ?йе, га??пл?н?д?н к?леп ?иб?рерлек: монах, имеш.

Г. Т. Т?накыш юк мисальд?…[52 - ?лб?тт?, бу чагыштыру урынлы т?гел.]

– Сезне? даими к?л? ?рн?ген? ?йл?нг?н Зариф Б?шири хакында бер?р к?лим? укып ?т?рг? ниг?дер чират ?итми ?ле. ?г?р ул ошбу с?злекк? кертелг?н булса, анда а?а карата нинди м?гъл?мат бирелг?н?

Г. Т. «Кыска аяклы маймылларны? бер н??гысе»[53 - Н??гысе – т?ре.] диг?н с?з… к?ренде.

– Ян?д?н саркастик чагыштыру. Аны? кайбер ?дипл?р бел?н ярышырга тел?п т?, ?лл? ни ерак «сикер?» алмавына ишар? ясау… Исегезд?дер, сезне? м?х?ррир ?хм?т Урманчиевка язган хатыгызда тупаслык к?рс?т?г? карата м?н?с?б?т белдер? бар. Т?г?лр?к ?йтк?нд?, «Ялт-йолт» журналыны? 1912 елгы 38 нче санын к?зд? тотып, «Бу номерда да ?д?псез с?зл?р бар», – дип иск?рт? ясыйсыз. Сезне?ч?, моны? ише алама ?йтеш?г? кил?ч?кт? юл киселерг? тиеш. «Милл?тк? файда урынына зарар» исемле м?кал?гезд? д? х?дис ш?рифт?ге шундый с?зл?рне ассызыклап ?т?сез: «М?селман кеше м?селманнарны теле бел?н д?, кулы бел?н д? р?н?етм?с». ? мен? ?зегезне? яктан ?леге кагыйд? ?т?л?ме со??

Г. Т. Эшне? д?рестен с?йл?рг? кир?к… ?йе, без язганнарда да кимчелекл?р ??м зур кимчелекл?р булырга м?мкин. Без м?кал?л?ребезне? башына: «Бу м?кал? яки бу шигырь барлык кимчелекл?рд?н пакь», – дип язмадык лабаса!

– Белг?небезч?, татар д?ньясында танылган байтак ш?хес сезне? бизм?нд? ?з ?лч?нешен таба. Б?ял??л?р т?рлеч? булучан. Аерым замандашларыгыз турында шулай т?фсилл?п сораштыруым к?пл?рне кызыксындырган сорауга ?авап эзл??д?н кил?дер. Алла? колларыны? ?зара т?нкыйть итеш?е ?д?п яссылыгында калырга тиештер бит? Чынлыкта сезне? м?рх?м?тсез «т?рт? башы» нинди затларга гына тиеп ?тм?г?н! Алар к?п: Галим?ан Ибра?имов, М??ит Гафури, Акмулла, Исм?гыйль Гаспринский, С?гыйть Р?миев, Фатих К?рими, Фатих С?йфи-Казанлы, Гали?сгар Гафуров-Чыгътай, Зариф Б?шири, Камил Мотыйгый-Т?хф?туллин, Йосыф Акчура, Садри Максуди, Муса Бигиев, Галим?ан Баруди, аталы-уллы Ба?аветдин ??м Гайнанетдин В?исовлар, Габдер?шит Ибра?имов ??м башкалар. Бу «кара исемлек»т?ге ??елл?рне? ??ркайсы да ?з халкына х?ленн?н килг?нч? хезм?т итк?н. Алай гына т?гел, ?леге т?ркемд? милл?т горурлыгы булып саналганнары да, сезне? х?кемн?н коткаруга мохта? калганнары да бар. Шулай тоташ шелт?л?? зыянга т?гел мик?н?!

Г. Т. ?ай, боларны бер д? с?км?с, бер д? р?н?етм?с идем! Нишлим инде, чарасызмын – тел тидертк?н д?ньядыр… ??рн?рс? д? ?з асылына бер ?йл?н?… Ф?кать сабыр кир?к.

– Бу ?айсыз сораудан сез бик ?и?ел котылдыгыз ?ле… Д?нья т?рлелект?н гыйбар?т. Иск? алып ?телг?н ш?хесл?р д? бер-берсенн?н шактый аерылып тора: иман камиллекл?ре буенча да, кылган гам?лл?ре ягыннан да… ??рберсен? ?зенч? вазифа й?кл?нг?н. Аларны? шундый булуы х?ерле.

Г. Т. Шулай инде, д?ньяны?, м?с?л?н, кошларыннан в? х?ш?р?тенн?н ген? д? акыллы кешег? гыйбр?т алырга м?мкин. Аларда да тигезлек юк. М?с?л?н, черки д? оча, чыпчык та оча. (К?г?рчен д? оча, ч??к? д? оча, карга да оча, козгын да оча.) Шулар бел?н берг?, б?тен кошлар ханы булган каракош – орёл да оча. Л?кин ??рберсе ?з канаты ку?тенч?… ?ичберсен? д? ачуланып булмый. Алла шулай яраткан. Боларны? кайсы ш?ригатьк? хилаф?.. Инсаннарны? д?ньяда торган чактагы тал?пл?ре д?, к??елл?ренд?ге тел?кл?ре д? шул кошларны? очышына охшыйдыр.

– Т?нкыйтьне к?т?р? ?и?ел т?гел. ?н? бит, замандашыгыз Зариф Б?шири «Ч?кеч» журналында чыккан шигъри памфлетында (1908 ел, 21 июнь) сезне гап-гади т?р?ем?че шагыйрь итеп кен? к?рс?терг? омтылган. «Волжский листок» газетасыны? 1908 елгы 696 нчы санында Касыйм Уралец та сезг? н?къ шундый гаепл?? ташлый. Утсыз т?тен чыкмый. Аларны? язганнарында сезг? к?пмедер файда китерерлек, мыекка чорнарлык бер фикер д? юкмыни?

Г. Т. Арыслан, в?хши бер хайван булса да, чыпчык авызыннан корт алып вакланмыйдыр.

– Нигезсез хурлаулар й?р?кк? кадалучан. ??р к?нд?шне? кимчелеген табып була, шул ис?пт?н Галим?ан Ибра?имовныкын да…

Г. Т. Ник саныйм гаебен аны? со?? Мин т?гел бухгалтеры!

– Ш?ригать кагыйд?л?ре кушканча, ялгышучан ад?м баласы ?зен? д? т?нкыйть бел?н карарга бурычлы.

Г. Т. Инсаф кир?к… Ваз кичик мин-минлект?н.

– ?мма ч?нечкел?рд?н арынырга ис?бегез юктыр бит?

Г. Т. Йокыга ятканда, кулыма чыбыркы тотып ятам.

– Т?шегезг? керг?н бер?р б?хетсезе, дим?к, тагын сезне? кыенны ашаячак… Инде форсат чыккан чакта шуны да белдереп ?тик: безне? татар д?ньясында «чыбыркылы Тукай» х?рм?тен казанган, м?дхияг? лаек булган затлар да байтак ич. ?йтик, Ши?абетдин М?р?ани, Х?с?ен Ямашев, С?хиб?амал Гыйзз?туллина-Волжская… Шулай ук Ризаэтдин Ф?хретдин бел?н За?ир Бигиев ??напларына да сез т?рле у?айдан ?ылы с?зл?р ?йтеп узуны кир?к тапкансыз. Ш?хесл?рг? бай кавем ген? олы халык була ала. ??рх?лд?, бу ??г?м?безд? телг? алынган таныш затларга сезне? аяусыз т?нкыйтегез д?, рух к?т?рерлек мактау с?зл?регез д? ярд?м итк?ндер дип уйлыйсы кил?. ?лб?тт?, атаклы ш?хесл?р турында с?йл?ш? гаять катлаулы, шу?адыр да сорау-?аваплар к?пк?р?к китте шикелле.

Г. Т. ?лег? ?ит?р.

– ?мма бер н?рс?г? ачыклык керт? сорала. С?з д? юк, ш?хесл?рне? ?зара к?нд?шлект? торуы каршылыклы д?ньяда табигый к?ренештер. Тик ?леге котылгысыз к?р?ш чик-чама кысаларында булырга тиеш. Шул ук вакытта безне? арада бернинди мантыйкка да сыешмаучы, ??рдаим кирт?л?р коручы ?а?ил гру?лар да бар бит ?ле. Алары бел?н нишл?рг??

Г. Т. Я?адан да безг? аяк чалырга маташсалар, ян? безне алар бел?н кычкырышу кебек т?б?нлекк? с?йр?с?л?р, без аларны берг?л?шеп юлдан алып ташлап, яки «Безне? юл бел?нме, ?лл? т?гелме?» диг?н сорау куеп, ничек т? аларны ераклаштырыйк.