Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Барчасы ?з халкымызга хезм?т итм?к диг?н с?зг? кайтадыр… А?гы-ми?ге баш бел?н д? эшл?дек… Инде эшлик саф, ачык к?зл?р бел?н… Тырышып, к?п акчалар тотып ??м т?рле-т?рле чаралар к?реп, нил?р эшл?м?с бу милл?т, ?г?р керешс?!

– ?зенч? гомер ит?р ?чен, б?лки, аны? акчасы ?итеп бетмидер? Борынгылар иск?ртк?нч?, акча булса, гакыл табылыр.

Г. Т. Татар акча тапмый т?гел, таба.

– С?б?п нид? со??

Г. Т. Милл?тне? чире – керешм??д? эшк?… Ни эшлим, халкым баштан ук дошман ??рн?рс?г?… Безне? татарларда, и? ??в?л м?рт?б? ?йтк?нд?, ??рбер н?рс?г? каршы тору ата-бабадан калган бер гад?ттер. Алар, и? ??в?л чыкканда, ысулы ??дит берл? укуга да каршы тордылар. Кара тактаны? эченн?н «тавык аягы» да эзл?п маташтылар. Бара торгач белдел?р ки, кара тактаны? эченд? «тавык аягы» т?гел, «чебеш аягы» да юк, имеш!

– Безне? милл?т ?лл? инде олыгаеп китк?н, ?лл? аны? балаларча кирелеге чыгып бетм?г?н.

Г. Т. ?ч яшьлек балага да ?зене? с?лам?тл?н?е ?чен дару эчерс??, яки: тышка яланаяк, яланбаш чыкма, дис??, билгеле, каршы торадыр. Шуны? шикелле, татарларга да: болай итс??ез, с?лам?т булырсыз, тегел?й итс??ез, ?зегез ?чен яхшы булыр, дис??: «Э… э… кир?кми, э… э…» – дип кирел?н?л?р… Н? ис?, с?йл?с?? с?з к?п булыр.

– Ачы гыйбр?т тулы мондый с?зл?р ниндидер максат бел?н ?йтел? бит.

Г. Т. Милл?тем? олуг файдалар кил?ен ?мет итеп…

– ?мма олуг файдалар ?зенн?н-?зе ген? килми. Моны? ?чен к?веме?не? рухияте м?к?мм?л, ф??емлелек д?р???се югары булырга тиеш. ??рх?лд?, шу?а омтылу лазем. ?г?ренки туфракны? гумус катлавы чагыштырмача юка ик?н, дим?к, аннан ?лл? нинди зур у?ышлар к?т? алмыйсы?. Зыялылык з?мине саллы булмаса…

Г. Т. Татар халкы арасында хисапсыз к?п зыялылар.

– Тик безг? андый затлар ?аман ?итеп бетми ?ле. Килеш?сезме?

Г. Т. Милл?т образауный кешел?рг? ??м халык файдасын ??рт?рле ?зене? ш?хси м?нафигыннан в? корсак файдаларыннан ?ст? тота торган, милл?т файдасын к?з ?стенд?ге кашы д?р???сенд? газиз тота торган милл?т арысланнарына мохта?… Бу ?йтелг?нн?р булмаганда, безне? тормышымыз к??елсез, ?лек чыккан ?й т?сле мо?лы, тынсыз-тавышсыз, р?х?тсез булачактыр.

– С?йл?г?н с?зебез барыбер укуга килеп тоташа. Милл?т хадимн?ре т?рбиял?? ?чен м?кт?пне? к?чле булуы зарур.

Г. Т. Д?рест с?з бу… ??в?л милл?т укысын, белсен, француз, немецл?р кад?р к?зе ачылсын… Без д? алар юлыннан барыйк, Ху?а Насретдин шикелле, атны? артына карап атланмыйк… Без д?… ад?мч? тормыш итик д?ньяда. Гыйлем бел?н д?ньяны кулда тотты япон… М?гариф м?йданында без, татарлар, ат уйнатыйк!.. К?т?релеш юлларына атлап ?тик… Файдаланыйк ки?лект?н… Надан булу гарь… Наданлык таптамасын – яньчелербез… Кап-кара кол белми х?ррият диг?н с?з кадрене.

– Сезне? с?зл?рд?н д? к?ренеп торганча, ??рт?рле белем бир? йортына бини?ая зур вазифа й?кл?нг?н. Татар м?кт?бен? бигр?к т?. ?з д??л?те булмаган халыкны саклап калу ?чен ??рбер укытучы ?зенч? фидакарьлек ?рн?ге к?рс?терг? тиеш.

Г. Т. М?кт?пл?р – безне? арсенал…

– ?мма шунысы эчне пошыра: алар ??рбер заманда да камиллект?н ерак тора.

Г. Т. Бармак берл?н каткан ?ирне казып булмый, ?лифбасыз (алфавитсыз) язып булмый; шуны? т?сл?к, м?кт?пл?рне т?з?тмич?, «Т?р?ккый!» – дип кычкырырга базып булмый.

– Нишл?рг? ик?нен д? ?йтеп ?тс?гез…

Г. Т. Ислах д?рьясында й?зсен безне? кораб… Туган в? туачак балаларыбызны? к??елен? я?га-я?га милл?т хисл?ре, истикъбаль[57 - Истикъбаль – якты кил?ч?к.] д?ртл?ре салырга хезм?т итеп.

– ?лб?тт?, бармак бел?н каткан ?ирне казып булмый. Югары ?зерлекле м?галлимг? ?итешле д?реслекл?р кир?к.

Г. Т. Х?зерге тормыш, х?зерге китеш ?чен и? кир?кле, и? м??им булган я?а-я?а, ?з ана телебезд?ге китаплар…

– Сезг? инде яхшы м?гъл?м, 1905–1907 елгы инкыйлаб алып килг?н азмы-к?пме х?ррият шартларында башлангыч м?кт?пл?р ?чен язма ?сбаплар ?зерл?? ешаеп кит?. Белем ягы чамалы «эшлеклел?р» х?тта ?лифба т?зерг? алына. Методика тал?пл?ре санга сугылмый… Кем ?йтмешли, укымыйча гына галим булырга маташулар инде каныбызга се?еп ?лгерг?н бугай.

Г. Т. Гыйлем ?????рен ч?плек башыннан эзл?рг? м??б?р ит?л?р… Ч?п булгач ч?п инде. Ул таралып ятса да, т?ртипк? салынса да – барыбер ч?птер.

– «М?кт?пт? милли ?д?бият д?ресл?ре» хрестоматиясен т?зерг?, дим?к, к??ел кайтаргыч шундый х?лл?р т?эсиренд? ниятл?г?нсез.

Г. Т. Бу… минем законный хакым иде. Татар балаларыны? рухына файдалы т?эсирем булачак, иншалла.

– Ничек уйлыйсыз, безне? м?кт?п элг?рл?рг? б?тен яктан да алмаш булырлык буынны т?рбияли аламы? Гомум?н, татар яшьл?рен? ышанычыгыз зурмы?

Г. Т. Яхшы булыр тапшырсак без д?ньяларны образауный егетл?рг? т?мам… Й?рм?сен б?гъре ?зек милл?т киеп кашсыз й?зек.

– Дим?к, яшьл?р шушы й?зекне?…

Г. Т. Бик зур ф?херле[58 - Ф?херле – мактанычлы.], чын бриллиант кашлары!

– Дилбег?не кулыннан ычкындырырга тел?м?г?н б?гъзе затлар, гад?тт?, образауный яшь-?илкенч?кне биг?к ?н?п бетерми. Монысын да бел?сездер.

Г. Т. Д?ньяда к?п кешел?р бар ки, ?ткен в? гакыллы кешел?рд?н куркып, ?з тир?л?ренд? к?бр?к ахмакларны й?рт?л?р.

– Алмаш диг?нне? д? т?рлесе була.

Г. Т. Т?ти тапса сабый барган юлында, йомышы ист?н чыгар, ?ич аерыла алмас. Шулай яшьл?р д?: юлда к?рс? алтын, баюдан башкага к??елен салмас.

– Бай булса?, акыллы саналасы?. Бусы ?ле бер х?л. Мен? шунысы к??елг? тия: и?н?рен? милли варислык ?аваплылыгын алырга тиешле байтак егет-кызлар ?зл?рене? карашларын чынбарлык бел?н акланмый торган чикк? ?иткер?ч?н. Андыйларда мин-минлек билгел?ре х?ттин ашып китк?ли. ??м ?зенн?н-?зе т?к?бберлек барлыкка кил?. Мондый сыйфатларны? чикт?н тыш к?б?еп кит?е ад?м баласын урау юлларга ?стер?п керт?. Остаз ?з ш?кертл?рене? шундый булуын тел?рме?

Г. Т. Татар ш?кертен кеше ясар ?чен и? элек аны? «в?кар»ен бозарга кир?к. Бу – ?й салганда и? элек нигезд?н башлау, с?тк?нд? т?б?д?н тотыну кеби кагыйд? инде. Андый «в?карь» яшьлект? ?имерелм?с?, б?гъзан, м?х?ррир булып гомер итеп, неграмотный ?л?ч?к «зате галил?р»д?[59 - Зате гали – б?ек зат.] д? кала. Мисал эзл?с??ез, к?кт?н йолдыз эзл?г?н кеби ген? булып, аны табуда з?хм?т чикм?ссез.

– Икенче яктан караганда, кешед? ?з-?зен ярату хисе ?лешч? булырга тиеш л?баса! Югыйс? ?з к?че?? ышану к??еле?д? ?ирлек таба алмаячак. ? яшьлект? беркад?р со?гарып кил? торган, т??риб? аша бирелг?н нигъм?тл?рне ??ркем бел?.

Г. Т. Тугъры караш, т?пле гакыл…

– Лекциял?р укыган шагыйрь буларак, татар баласына нинди н?сыйх?т бирер идегез?

Г. Т. И ?ир й?зенд?ге ф?решт?, син бу милл?тне? ?мете ??р эшт?… Очып т?ш т? балалык бишегенн?н, ябыш – аерылма м?кт?п ишегенн?н… Сине? бу барган юлы? – галимн?р юлы; бу юл бел?н барлык олы кешел?р ?итешк?н… К?не килер: сине? д? урыны? б?ек булыр; ихтимал, исеме? алтын бел?н язылыр… Барлык м?селманнарны? уртаклыгы сез… Гыйлем йозагыны? ачкычы сез, т?р?ккый к?кл?рне? баскычы сез… Черек милл?т ?чен сынмас тер?к сез; тугыз корбан суеп алган тел?к сез.

– Г?рч? ?земне? каланчадан к?залласам да, бу ????тт?н сорашып каласым кил?: с?з нинди корбан турында бара?

Г. Т. Терелер ?чен корбан кир?к… Фида булган… бер ?ан кир?к.

– Милл?тне савыктыру ?ченме?

Г. Т. Д?рест.

– Ни ?чен ?ле корбан саны н?къ мен? тугыз килеп чыга? Х?ер, моны ачыклау озаккарак кит?р. Х?зерг? анысы сер булып калсын – алдагы с?йл?ш?л?рне? берсенд? т?фсилл?п а?латырбыз… Кыскасы, н?сыйх?т бир?егезд?н шул сизел? ки, сез яшьл?рг? зур ышаныч баглыйсыз. Мыжык карт сыман, ?лк?н буынны? яшьлек елларын иск? т?шереп, чагыштыра-чагыштыра, аларны ?аман саен с?г?рг? кы?рап тормыйсыз.

Г. Т. Изм?сен яшьл?рне д? к?пт?н яше ?тк?н кеше!.. Батсын фанатиклар! Яш?сен я?а, яшь милл?т ка?арманнары!

– ??г?м?не алып баручы буларак, исегезг? т?шереп ?т?рг? м??б?рмен: безне? озынгарак сузылган ошбу с?йл?ш?д? татар халкы язмышы ?з?кк? алына. Сорау-?авапларны? болай д?вамлы килеп чыгуы н?къ мен? тема м??имлеген? б?йледер. Икебез д? сизм?ст?н, аеруча ???миятле м?сь?л?л?рг? кат-кат ?йл?неп кайтабыз. К?реп торам, ?зегез д? ??рбер т?шенч?г? милли т?смер бирерг? тырышасыз.

Г. Т. К??елем «милли» диг?н с?зне с?я – белмим, нид?н?

– Бер олы гамь бил?п алгач, калеб шундый хал?тк? кер?дер инде.