Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– И?тимагый эчт?лекле эстетиканы? ?з?к билгесен т?шкил итк?н матурлык кешел?р к??еленд? тир?-юньд?ге хозурлык йогынтысында гына тамырлана аладыр. Ятим балага насыйп кылынган р?химсез язмыш кушуы буенча сезг? авылдан авылга шактый с?релеп й?рерг? туры килг?н. Шулар арасыннан берсе г?з?л табигате бел?н д?, ?т? а???ле исеме бел?н д? аерылып тора. Икел?нмич? ?йтерг? м?мкиндер, тулышып килг?н с?л?т б?рел?рене? шигъриятк? тартылуында ил?амландыргыч Кырлай гаять зур эт?ргеч ясаган. С?гъди абзый арбасында авылга якынлашуыгыз, шаять, х?терегезд? татлы ист?лек булып сакланадыр.

Г. Т. Бу вакыт ??йне? матур чаклары булганга, ?трафтагы яшел чир?мн?р в? урманнар, артык эссе булмыйча, ?зене? нурлары бел?н с?еп кен? торган кояш икенче яктан тагы р?х?тл?ндер?л?р иде.

– Кырлайда зурлап ?тк?релг?н Сабан туе, м?гаен, гомер башындагы беренче б?йр?мегез булгандыр. Б?л?к ?ыюда да катнашкансыз ик?н.

Г. Т. Мине Сабан туе к?нне уятып, кулыма янчык д?р???сенн?н аз гына ?тк?н кечкен? бер капчык тоттырдылар… Кайсы гына ?йг? керс?м д?, минем ятим калган мулла баласы ик?нем? игътибар?н, ми?а, башка малайларга бирг?н кеби, конфет, бер-ике пер?ннек кен? бирмич?, ??р йорт иясе д? буяган к?к?й бир?л?р иде… Ч?пр?кл?р, яулыклар ?ыелып т?мам булгач, б?тен авыл халкы – хатын-кызы, бала-чагасы – болынлыкка т?штел?р. К?р?шл?р, узышулар башланды…

– Чыннан да, ошбу авылда оештырылган халык б?йр?мн?ре к?п биз?кле булулары бел?н аерылып торган. Алар д?вамлы да килеп чыккандыр?

Г. Т. Исемд? юк инде – бу Сабан туе нич? к?н булгандыр… Б?лки, ул 3–4 к?н булса да, ми?а бер ген? к?н кеби тоелгандыр.

– Дим?к, Кырлайны? ?кияти матурлыгы сезне гомерлекк? ?с?рл?ндерг?н.

Г. Т. Уйласам авылымны, гакылымнан да мин х?зер язам.

– Сез н?къ мен? Кырлайда беренче тапкыр абыстайга белем алыр ?чен баргансыз, х?реф танырга ?йр?неп, башка д?ньяви китапларны йотлыгып укый башлавыгыз да шушы авылда булган бит. Алар нинди басмалар иде?

Г. Т. «Рисал?и Газиз?»… «Ф?ваки?ел-??л?са»…

– ?итди китаплардан башлагансыз. Сезг? ?ле ул чакта 8 яшь кен? булган. Шулар арасыннан «Ф?ваки?ел-??л?са фил ?д?бият»ны? кайсы ?лешл?рен аеруча яратып укыдыгыз?

Г. Т. Актыктагы шигырьл?рен…

– ?ле укый-яза белм?г?н вакыттан ук сез китапны? тарту к?чен тойгансыз…

Г. Т. Кич бел?н кайчак укыйлар… Бер кызык к?йле китапны? мо?лы тавышы тирб?теп, к?з йомылгач, ихтыярсыз йоклыйсы? шундук ятып. Йоклыйсы? р?х?т кен?; т?нл? уянса? берзаман, як-ягы? тып-тын – ?ле юк яктылык, та? атмаган. Шулвакыт яшьл?р к?зе?д?: ?ан ачып, ?ан сызланып егълыйсы?, ?ан-З??р? берл?н ?ан-Та?ирне кызганып.

– Китапка м?кибб?н кит?егез гомер буена с?релм?г?н. Аны? с?хиф?л?рен ?лед?н-?ле актарып утыру сезд?й м?гъл?матлы затка н?рс? бир??

Г. Т. Р?х?тл?неп кит? шунда ?аным, т?нем, шуннан гына д?ртл?рем? д?рман табам… Ышанычым арта минем ?з-?зем?, ?мет берл?н карый башлыйм булачакка.

– Кил?ч?кт?ге и?ат язмышыгызны билгел?г?н шигъриятк? тартылу нарасый к??еленд? ничек барлыкка килг?н ик?н?

Г. Т. Га??ба!.. А?ламыйм.

– Халык теленд? й?рг?н т?рле кызыклы такмакларны ятлап алу бел?н ген? чикл?нмич?, ?зегез д? уй-хисл?регезне м?ст?кыйль р?вешт? шигъри калыпка салып карарга ??рь?т итк?нсез. Т??ге тапкыр кал?мг? ?рел? чынлап х?йран калырлык бит. Моны? серен а?лый аласызмы?

Г. Т. Кайда а?лау ми?а!

– ?г?ренки шигырь ?ене кагыла ик?н, ул инде сине гомерг? ычкындырмый. ?зенн?н-?зе мавыгып китк?нсездер.

Г. Т. Бик ??в?сл?ндем шигырьг? к??елем, ?аным бел?н.

– Беренче тапкыр и?ат эшен? алыну ?чен ??в?л ниндидер камил ?рн?к булу х?ерле. Башта кемг?дер ияр? д? зур г?на?лар ис?бен? кермидер. С?з д? юк, элг?рге шагыйрьл?ребезне? буыннан буынга к?ч? килг?н мирасы сезг? инде бала чактан ук азмы-к?пме таныш. Халык и?аты ?????рл?рен? д? сез яшьли игътибар бирг?нсез…

Г. Т. ?г?р ми?а ?ырулар ярд?м итм?с?, мин со?… туган телемезне с?йм?к кеби бер олуг нигъм?тк? ия була алыр идеммени?!

– Гавамны? «к?лм?кт?н чыгып» ?ыр сузуларын т?рле урыннарда ишетерг? туры килг?ндер.

Г. Т. Халкыбызны? бутылкалар урманы арасында… к?еф-сафа кылып утырган чакларында да… Монда да р?х?тл?неп ты?лый идем. Хисл?рем кузгала иде. Халык хисл?ре бел?н хисл?нм?г?н кешел?р ?чен гади бер кычкырып утыру булган бу «?ырлаулар» минем к??елемне? и? нечк? кылларына тукыналар иде. Шуннан со? мин д? аларныкы шикелле ?к итеп, алар в?зене бел?н, алар к?ен?к салып, ?з хисл?ремне м?йданга чыгара башладым. Шулай булгач, мине «?лл? нинди такмаклар язып чыгарган!» дип орышмаслар дип уйлыйм.

– С?з у?аеннан сорыйсым кил?: халык и?аты ?рн?кл?ре нигезенд? и?ат ителг?н ?с?р шигъри т?рлелект? кай яклары бел?н аерылып тора?

Г. Т. Халык ?ырларына т?кълид итеп язган шигырь, т?кълид итмич? язылган шигырьл?рд?н хис, м?гън?, тасвир ягыннан ?ич т? ким булмавы ?стен? халыкны? ?з к?е, ?з в?зене, ?з формасы ил? язылганга, халык к??елен? бигр?к г?з?л т?эсир ит? в? урынлашадыр.

– ?зенн?н-?зе а?лашыла, тел?с? нинди ?д?биятны? нигезенд? б?р?к?тле халык и?аты ятадыр. Аны? йогынтысы бер милл?тт? к?бр?к, икенче милл?тт? беркад?р азрак сизел?. ?йтик, сез рус шигъриятен нечк?л?п бел?сез бит. Анда халык башлангычы «а?кып» торган ?с?рл?р бармы?

Г. Т. Бу ??мл?д?н Кольцовны? «Ник йоклыйсы?, мужик?», «Сукачы ?ыруы», Пушкинны? «Кызлар ?ыруы» саналалар.

– Татар халкыны? ?ле т?рле ?сл?пт? язылган «Идег?й», «Ак б?ре», «Сак-Сок»лары да бар. Андый ?с?рл?р кал?м ??елл?рен ?зл?ренч? и?атка рухландырып тора.

Г. Т. «Сак-Сок» хик?ясе – халыкны? берн?рс? бел?н д? чикл?нм?г?н ки? фантазиясенн?н туган бер хик?ядер…

– Без чынлыкта колачлап бетер? алмаслык бини?ая зур темага кереп киттек. Бу урында татар халкыны? и?ат м?мкинлекл?рен билгел?п ?т? ген? д? ?ит?дер к?к.

Г. Т. Д?рестен ?йтк?нд?, халык зур ул, к?чле ул, д?ртле ул, мо?лы ул, ?дип ул, шагыйрь ул.

– Безд? кал?м т?шенч?сен? к?пкырлы м?гън? салынган. ?лб?тт?, артыгын уйлап тормаган беркатлы бала чакта ул ?ле язу коралы буларак кына кабул ител?. Тора-бара кулдагы кал?м авырая, ?аваплылыгы да арта башлый. Х?зер инде сез а?а кечкен? Апуш к?зл?ре бел?н т?гел, шушы юлда ачысын-т?чесен татыган зуп-зур Тукай т??риб?се аша карыйсыз. Гомум?н, н?рс? со? ул кал?м?

Г. Т. Кал?м – х?кем й?рт?че ?ир й?зенд?, аны? бел?н ант ителг?н «Н?н» с?р?сенд?… Кал?м – б?ек, кал?м – д?р???ле; Ходайны? теленд? ант урынында ул.

– ?г?р максат т?гаен билгеле булса, а?а иреш? юлларын табу ?и?елр?к, дип иск?рт? элг?рл?р. Сезне? д? ?з-?зегезг? й?кл?г?н олуг бурычыгыз гавамга шактый алдан ук сиздертеп куелган. Ничек язгансыз ?ле?

Г. Т. Телим булырга мин инсане гали…

– ?йтерсе? барысын да алдан к?рг?нсез.

Г. Т. Эшем ??м ниятем изге иде, л?кин максудыма ?иттеме – анысы минем эш т?гел.

– Гад?тт?, талант иясе ?д?биятка д?вамчы буларак тартыла. Шул ис?пт?н сез д?. Арты?нан кил?чел?рне д? тоеп яш?? м?слих?т. Ошбу м?сь?л?д? ышанычыгыз ныкмы?

Г. Т. ?лх?мделилла?… Милл?тне? яшь ка?арманнары кал?мг? сарылды…

– К??елегезне к?газьг? ?ле беренче тапкыр т?кк?нд? ?к сез язучыларга олуг вазифа й?кл?н?ен т?крар ит?сез.

Г. Т. Боларны? кемлеген яхшы белик без, боларны? артуын Ходайдан телик без.

– ?диплек гам?лен д? бик зурлап к?рс?т?сез.

Г. Т. Язучысыз язылдымы бу Коръ?н, язучысыз т?зелдеме бу Форкан?

– Тф?-тф?, безне к?ферлект? гаепли к?рм?сенн?р тагын! Монда бит к?кт?н и?г?н с?р? ??м аятьл?рне к?газьг? т?ртипл?п т?шер? ?м?ле турында с?з бара. Берьяклы гына уйлаучылар ?чен шундый иск?рм? ясау кир?ктер.

Г. Т. Наданлык с?б?пле к?ферг? т?ш? ?и?ел инде.

– ?лб?тт?, кешелек д?ньясындагы рухи т?р?ккыятне язучылардан башка к?заллау кыен.

Г. Т. Бу д?ньядан язучылар к?т?релг?нн?р, д?ньяга н?къ ай кебек балкыганнар.