Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Милл?тне к?т?рерг? к??елем ашыга ??м ашкына… К?рерг? ?анлылык вакытын татарны?.

– Бу ????тт?н ?з диг?негезд? тору хокук сакчысы гам?лен х?терл?теп куя.

Г. Т. Бик нык торам ?з хакымны тел??д? мин, ??н?з шул ук хокук к?ен к?йл??д? мин… Изге эштер тартышмаклык хокук ?чен… Тартыш кир?к, кир?к тартыш… Хакъкыбыз уртак ватанда шактый ук!

– Моны? шулай булуын, ?лб?тт?, гавам да а?лый. Империя кысаларында ?з халкы?а хокук даулау милли идеяд?н чыккан м??им бурычлардан санала. ?леге омтылыш х?тта татарны? пайт?хетенн?н читт?р?к урнашкан калада – сезне яхшы х?терл?г?н ?аекта да шактый ачык чагылган. Биред? яш??чел?р ??рт?рле с?яси вакыйгаларга зур ?итдилек бел?н караган, шул ис?пт?н II Д??л?т Думасына сайлауларга да битарафлык к?рс?тм?г?н.

Г. Т. Халык ?зене? программасында ??мм? милл?тл?рг?, ??мм? динн?рг? бертигез хокук бирел?ен требовайт итк?н партиял?рг? кушылды.

– Нахак с?йл??че карагру?чылар да зыян-з?вер китер? алмаган.

Г. Т. Алар… рус, ?рм?н, я??ди, татар депутатларына й?зе бер т??к?лек чуклы к?л?п?шл?р алып баручы бер… м?селманны гына Думага ?иб?рм?кчел?р иде.

– К?л?п?ш диг?нн?н… Телем к?пт?н кычытып тора иде – мен? сорау бирерг? ?ай чыкты. Безне? ?леге баш киеме сезг? инде яхшы таныш. Кечкен? Габдулланы асрарга алган М?х?мм?тв?ли бел?н Газиз? ?енд? д? Казан байлары ?чен эшл?нг?н т?рлед?н-т?рле к?л?п?шл?р к?п булган.

Г. Т. ?ни Печ?н базарына к?л?п?ш чыгарганда, …кайвакыт мине д? ияртеп баргалый иде.

– Сезне ?чилег? кире ?иб?рер алдыннан да башыгызга ?р-я?а к?л?п?ш менеп кунаклаган. ?ги ?ниегез аны т?сле х?тф?л?рд?н корамалап, ?зенч? бер сагынмалык булсын дип текк?н.

Г. Т. Алла а?ар р?хм?т итсен.

– Без мен? шушы гап-гади киемне? ш?келен? артык зур милли эчт?лек салмыйбызмы ик?н?! ?йтерсе? л? к?л?п?ш – татарлыкны? т?п билгесе. ?ст?вен? аны б?т?н милл?т в?килл?рен? к?пл?п б?л?к ит?не гад?тк? керттек. Шулай башыбыз да китеп бармагае. ?н? ханлыгыбыз та?ыннан да колак какканбыз… Фикер бик тир?нг? китк?нче, сезне? м?н?с?б?тне бел?се кил?: ни-н?рс? со? ул к?л?п?ш?

Г. Т. М?селман ик?нлекне белгертер ?чен киел? торган м???с кал?нс?в?се…

– Ягъни м???сил?р б?реге. К?р?м, сезне? шулай ?авап бир?егезд? ачы ирония сизелеп тора. Астары а?лашыла: ?зебезне? татар ик?нлегебезне без гам?лл?ребезд? к?рс?терг? бурычлы. Шулайрак т?гелме?

Г. Т. Вакыйган, нинди д?рест с?з ?йтк?нмен ик?н!

– Чыннан да, зурдан кубып уйлый бел? торган, дошман алдында иелм?г?н баш кыймм?т. Безг? ис? еш кына т?дбирле гам?л кылу, ягъни н?ти??сен алдан к?заллап эш ит? ?итми.

Г. Т. Мен? ?ле Казан м?селманнары… 300 еллык падиша? н?селе юбилее вакыйгасында… ??рвакыт м?йданга кил? ала торган приютны сорарга уйлаганнар иде… Бу х?л инде узган юбилейны? кыймм?тен корым тазартучыны? бриллиант т?къдир ит?е кебек а?лау була иде. Бу х?л инде милл?тне? чын ихтыя?ына вакыйф булмау[60 - Вакыйф булмау – т?шенм??.], б?тен авыл янганда, белм?мешк? салынып, чабата киндер?се ?р? була иде… Киребетк?нлек була, чебен очуы була иде. Тал?псезлек в? т?б?н табигатьлелек була иде.

– Романовлар н?селене? Русияд? патшалык ит? башлавына ?ч гасыр тулу у?аеннан ниндидер р?хим-ш?фкать к?т? аяусыз империя шартларында изелг?н халыкны? самодержавие алдавычына чираттагы бер ымсынуы гына булган лабаса. Мо?а т?шен?чел?р табылгандыр бит?

Г. Т. Яшьл?р бу тарихи вакыйганы? чын кадерен а?лау бел?н, милл?тне? д? ихтыя?ын сиз? бел?н, аларга Шекспирны? зур ка?арманнарыннан берсе булган Гамлетны?: «Быть или не быть!» – диг?н с?зе бел?н ген? ?авапланганнар иде.

– ?леге д? баягы к?л?п?ш бел?н ки??ш корып алу кир?к булган… Хокукы чикл?нг?н безд?й кавемне? аппетиты да кысыла торгандыр.

Г. Т. К?к капусы ачылганын к?рг?н бер башкорт… дога кыйлган:

– Йа Рабби! Ирт?г? бер телем ак к?м?ч бел?н май ашасам иде!

?н? ул приютчыларны? да тал?бе шул башкортныкыннан югары т?гел инде… ?мма яшьл?р, к?к капусы ачылганда, зуррак дога кыйлмакчы булганнар иде. Кабул булмаса булмас.

– Икм?к иг? торган ?ирг? бик хирыс башкорт туганнарыбыз кил?ч?кт? ?ле ?зл?рен? т?гаен зуррак ?леш т? даулар. Аларда ???тлек к?чле. Без булганны да таратабыз гына…

Г. Т. Нишл?м?к кир?к?.. Бара милл?т з?гыйфь, абыныр-абынмас.

– Мен? шундый х?лд? бер-бере?не к?ралмауга нигезл?нг?н м?н?с?б?тне? отыры колач ??я баруы мо?арчы сибел?г? дучар ителг?н халыкны инде икенче м?рт?б? таркалуга алып бара. Монысы ?зебезне? тарафтан эшл?н?. ? эчт?н б?лг?л??г? омтылуны? нинди ген? ысуллары юк! Ис-акылы? кит?рлек.

Г. Т. Без ?йт?мез: бер кеше 20 миллионлы бер халыкны? там яртысын дошман к?реп, калган яртысын дуст к?р?м дип д?гъва кыйлса, аны? бу д?гъвасы ап-ачык бер ялгандыр.

– Монда беребезне д? битараф калдырмастай математик зурлык килеп чыкты ?ле. «20 миллионлы бер халык» дисез. «?ч баш» исемле м?кал?гезд? ис? «20 миллион Русия м?селманнары», «10 миллион Идел буе татары» дип телг? алуыгыз ист? калган. С?бханалла, ?мм?т каны аккан замандашларыгыз никад?р ишле булган ик?н! ?ле «халыклар т?рм?се» м??б?риятенд? гомер кичерг?н чакта бит. ?зегез ?к ?йтмешли, «Шул халыкны?мы…»

Г. Т. Шул халыкны?мы хокукка хаккы юк?

– Уйлап чыгарылган м?гъл?мат т?гел, татарлар Русияд? сан ягыннан икенче кавем булып ис?пл?н?. Моны ??р тараф та икърар ит?рг? тиеш. Бер-берсен? лаеклы к?нд?ш булган очракта да ?леге халыклар этикет сакларга бурычлы…

Г. Т. М?д?ният д?ньясында безг? нисб?тт? «т??риб?ле картлар» булган руслар…

– С?зегезне еф?к ?еп бел?н б?лерг? р?хс?т итегез. Соравымны оештырып бетеримче… Сезне? язганнарыгызда рус халкына карата м?н?с?б?т т?рлед?н-т?рле ?ете т?сл?рд? ап-ачык чагылыш тапкан. Анда «Рус бел?н тормыш кичердек сайрашып» кебек югарырак ким?лд?ге б?йр?мч? йомгаклау да, «Даже в тюрьму сыярсы?, тотса м?ск??л?р яка?» ише курку-куркытулы ачы хакыйкать т? бар. Гади с?зл?р бел?н ?йтеп ?тегез ?ле: ?зара аралашып яш?рг? х?кем ителг?н ?леге халыклар чынлыкта нинди р?вешт?ге м?н?с?б?тк? ?стенлек бирерг? тиеш?

Г. Т. ??р милл?тл?р максудларын хасил ит?…[61 - Максудларын хасил ит? – тел?кл?рен тормышка ашыру.] Без – руслар бел?н татарлар – ??р вакыттагы кеби, тату гына, честный гына алыш-биреш итеп тора алабыз… Бик яхшы бит!.. Дуслыкта берлек, тигезлек, ти?лек кир?клеген ?йтм?с?м д? бел?сез инде.

– Берлек, тигезлек, ти?лек, дисез. ?ичшиксез, гаять олы т?шенч?л?р турында с?з бара. ?мма моны? ?чен рус бел?н татар берд?й шартларда, ягъни ик?ве д? д??л?ти м?ст?кыйльлект? яш?рг? тиеш л?баса.

Г. Т. И? б?ек максат безем: х?р м?мл?к?т, х?р Русия!

– Кызганыч, безне? милл?т инде нич? гасыр «эрет? казаны» сынауларын кичерерг? м??б?р. Мондый гайре табигый х?лд?, б?ек державачылык ассимиляциясен? бирелеп, байтак кавем б?тенл?й юкка чыкты. ?лб?тт?, сез к?заллаган олуг максатларга иреш? ?чен татар ??в?л милл?т булып сакланырга тиеш. «Быть или не быть!» билгесезлеге астында гомер с?рг?нд? ниндидер кил?ч?к турында х?тта ки уйларга да куркыныч.

Г. Т. Куркыныч ??р заман иял?нм?г?нг? ген? була. Бер иял?нс??, куркыныч та гади н?рс? ген? булып кала… Б?рек ташлап котылмыйлар б?ред?н!

– Безне н?рс? к?т?? Еракмы ул, ?лл? якынмы?

Г. Т. К?лле атин карибен[62 - ??р кил?ч?к якын.].

– Теле булмаган кавемне карга к?т?реп кит?. ?г?ренки татар к?кт?н бирелг?н шушы м?катд?с нигъм?тт?н м?хр?м ител? ик?н, ?ир й?зенн?н аны? ?зенч?лекле яш?? р?веше д? отыры юкка чыгачак. Бары камил телг? ия милл?т кен? ?з алдына зур максатлар куя ала. ?лл? с?енерг?, ?лл? к?енерг?: д?нья буйлап сибелг?н безне? халык бик к?п т?ркемн?рг? б?ленг?н кебек, аны? теле д? т?рле «с?йл?ш»л?р бел?н тармакланып бетк?н. «Туган тел» гимныны? авторы буларак абруйлы карашыгызны т?гаен бел?се кил?. Шактый катлауланып китк?н ошбу м?сь?л?д? бер?р т?рле юн?леш билгесе бармы?

Г. Т. Мин Казанны т?хте пай[63 - Т?хте пай – башкала.] ??м Казан арты татарларын шушы к?нг? кад?р милл?тен югалтмаган в? кил?ч?кт? д? югалтмаячак т?п халык дип саныйм. Милли ?д?биятыбыз ф?кать шулар теленд?, шулар рухында гына баруын телим.

– Сезг? инде яхшы м?гъл?м, безне? м?селман д?ньясында Русияд?ге барлык т?рки халыкларны? милли-м?д?ни уртаклыгы идеясен к?т?реп, аларны «телд?, фикерд?, гам?лд? берлек» нигезенд? ?зара якынайтырга омтылучылар да булган. ?йтик, замандашыгыз Исм?гыйль Гаспринский – шундый ?йд?маннарны? берседер. ??р кард?ш милл?т в?киле ?чен д? а?лаешлы аралашу чараларын, м?с?л?н, «Чыгтай теле»н игелекле ният бел?н алга с?р?чел?р д? бар. Т?рек туганнарыбызны? тел-л?гать т??риб?сен уртаклашырга тырышулар да, башка т?рле б?рг?л?н?л?р д? ?лед?н-?ле кабатланып тора…

Г. Т. Татарларны т?рекл?штерерг? аз тырышмадылар. Л?кин булдыра алмаслыкларына т?мам к?зл?ре ?итк?ч кен? туктадылар… ?з араларында т?рекч? с?йл?шеп маймылланучы ш?кертл?р, башларына ф?с киеп, «Госманлыез, ?ф?ндем», дип й?р?че хифф?тл?ребез[64 - Хифф?т – тиле, юл?р.] д? аз булмады. Л?кин мондый комедиял?р вакытында булды да, узды да китте… Без, татарлар, ?аман да татарлар булып калдык. Т?рекл?р – Истанбулда, без – монда.

– Т?къдир кал?ме безг? буйсынмый. Ад?м баласын язмыш й?рт?. Аны? м??б?рияте катгый. Мен? сезне Финляндияг? чакырганнар, в?л?кин барырга насыйп итм?г?н. «М?мкин булса, Истанбулга да бер-ике атнага заглянуть», – дип ният кылгансыз, ?мма солтан ?ирен ?з к?зегез бел?н к?реп кайтырга вакыт таба алмагансыз. Дим?к, л??хелм?хф?зд? язылмаган. Т?къдир кушуы буенча чит илд? гомерлекк? яш?п калулар да, х?тта башка халыкка хезм?т ит?л?р д? бар бит ?ле…

Г. Т. Кем ки туган-?ск?н ?иренд? файдалы кешел?рд?н саналмаса, аны? к??еленд? ??рвакыт чит ?ирл?р с?екле булыр.

– Ай-?ай, бик катлаулы м?сь?л? бу. ?г?р кеше ?з ?иренн?н с?релерг? м??б?р ителс?, а?а к?кт?н бирелг?н талант-м?мкинлекл?рен кайда ачарга со?? И? ???миятлесе – ка?гырып яш?с?? д?, чын татарлыгы?ны югалтмау. Д?рес, кан-яшьле туган туфрагы?да газиз халкы?ны? хокукын даулау, аны? фидакарь хадиме булып калу к?пк? авыррактыр.

Г. Т. Кемг? л?гън?т ?йт?се ??м каргасы?.. Нишлисе?, т?къдир шулайдыр… ?ич кайгысыз кеше булса – ад?м т?гел!

– ?йе, гомер географиясен билгел?? безне? к?чт?н килми. ??рт?рле ?и?р?т кылулар котылгысыз. К?чен? сезне д? к?теп торган.

Г. Т. Б?хет ??м якты кил?ч?гемне тел?п юлга чыккан идем.

– Ятимлек юллары аеруча тармаклы булучан. ?лб?тт?, сезне яшьли сыендырган ?аек каласын гад?ти тукталышлар ??мл?сен? кертерг? ярамый. Кечкен? Апуш анда ш?хес ??м шагыйрь буларак т?мам ?лгереп ?итк?н. Казанга юл тоткан чакта да: «Хуш, гомер итк?н ш???р!» – дип, ихлас б?хилл?шерг? кир?к санагансыз. Болары безг? яхшы м?гъл?м. ?мма бу каладагы чуардан чуар татар ??м?гатьчелеге тоташтан у?ай т?эсир ген? калдырмагандыр бит?! ? безне? халыктан б?тенесен к?теп була. Аны? т?рле-т?рле катлаулары бар.