Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– А?лавымча, сез и?ат ??елен олуг максатлардан тайпылмаска, к?нк?решне? тар-кысан калыпларында калмаска чакырасыз к?к. ?земне? ?андагы шагыйрьлек т? кин?т калкынып куйгандай булды. Д?вам итс?гезче!

Г. Т. Та?е шагыйрь м??гег? булмас си?а, ваксынып, син т?шс?? алтын шылтыравы астына.

– Алтын шылтыравы астына т?ш?л?р ??ркемне сагалап торырга м?мкин. ?н? ?зегез д? «Караван» ч?й фирмасы турында «Т??лек» диг?н мактау шигыре язгансыз бит ?ле, шушы шигъри реклама ?чен «Б?янелхак» газетасы идар?се аша 25 сум акча да алгансыз. Замандашыгыз Вафа Б?хтияров х?терг? т?шереп с?йл?г?нч?, ?леге гам?лне тормышыгызны? ?кенечле хаталары р?тен? кертеп, шуны? аркасында ?зегезне гомер буе бит?рл?п й?рг?нсез.

Г. Т. Д?нья булгач, кеше т?рле х?лг? кил? шул… К?рм?гез бер яклы дип сез бу вафасыз д?ньяны; ул ике яклы: аны? бардыр ил?к ??м к?н ягы.

– Мо?а эт?рг?н с?б?пл?рне а?лыйм. Сез миллионер Р?миевл?р н?селенн?н т?гел. Уральскидан к?ченеп кайткач та бик кыенга туры килг?ндер. Зур калада я?адан тамыр ?иб?р?, тормышны ?айга салу ?т? авыр.

Г. Т. Казанга килг?ч, ике китап язып, иллеш?р т??к?д?н 100 т??к? акча алган идем. Л?кин расход к?п. Укырга кир?к, ??рт?рле китаплар алырга, номерга, керл?рг?, ашарга, киемг? – ??мм?сен? акча кир?к…

– Редакциял?рд? эшл?п алган кеше буларак, газета-журналларны? финанс х?лен яхшы бел?сездер.

Г. Т. Акча кир?к – касса коры; м?х?ррирл?р язган ?чен акча сорый.

– Библиографлар санап чыгарганча, сезне? бит 1909 елда гына да унга якын исемд?ге китабыгыз д?нья к?рг?н. Дим?к, кал?м хакы килеп торган.

Г. Т. Матди ????тне шулар ил? т?эмин ит?м.

– Сез язылып килг?н я?а шигырьл?регезне? беришен кара тышлы д?фт?рл?рг? терк?п барасыз булса кир?к. Аларны ерак с?ф?рл?рд? ?зегез бел?н й?рт?сез. Шундый ?сбабларны? берсен Уфага китк?нд? (1912 ел) кайсыдыр к?р?инд? онытып калдыргансыз ик?н.

Г. Т. Ул д?фт?рд? минем «?ан азыклары» диг?н почти шул м??мугалык шигырьл?рем…

– Сезне? китап исемн?ре д? бик у?ышлы табылып торган: «?уаныч», «Эн?е б?ртекл?ре», «Яшен ташлары», «?ан азыклары»… Шулар арасыннан «К??ел ?имешл?ре» колакка аеруча ятышлы тоела.

Г. Т. «К??ел ?имешл?ре» – вакыйган матур исем. Аны тапканга ?зем д? к?ефл?ндем.

– Сезне? т?х?лл?сл?регез шактый. Алар алтмыштан артып кит?. ?лб?тт?, моны? бер?р хикм?те бардыр.

Г. Т. Бик к?п язарга туры кил?. Шул с?б?пле т?рле-т?рле… имзалар артына яшерен?м.

– ?д?би и?ат ?аваплылыгы м?сь?л?л?рен? я?адан ?йл?неп кайтыйк ?ле. ??рбер буында да шундый яшьл?р була, юньл?п язмас борын, алар дан-д?р???г? иреш? турында уйлый башлый. Б?лки, бу омтылыш табигыйдер д?. ?г?р эчт? амбиция кымыр?ып тормаса, олуг максатларга омтылу м?мкин т?гел. ?мма ??рн?рс?д? чик-чама кир?к. К?пне кичерг?н т??риб?гез бу ????тт?н яшьл?рг? нинди ки??ш бирер иде?

Г. Т. Яз язу, л?кин кызыкма ?ичвакыт ш??р?тк? син; бик т?ренм? ирт?г?к артык булыр ч?пр?кк? син. Тапмасам ш??р?т, сиз? алмаслар, дим?, к??елемд?ген, зур т?р?з? бар дип а?ла д?ньяга к?кр?кт? син… С?гад?т талына менс?? – ?зе? мен; ни ярд?м килс? д? килсен ?зе?дин.

– Яшь кал?м иял?рен? осталык д?ресл?ре бирс?гез, н?рс?г? аеруча басым ясап с?йл?р идегез?

Г. Т. Пожалуйста… Фикерегезне языгыз, тик якты булсын фикерегез; фикерегездер – фикеребез ??м фикеребездер – фикерегез. Языйк ??м басып таратыйк – олы фикерл?р кузгалсын; бу кысырлык бетеп, д?ньяга фикеребез юл алсын. Ч?нки фикерл?р кайнаса, эшл?р д? алга кит?р, – бу м?гъл?м булсын ??ркемг?, – шушындый безне? фикер. Борынгыдан бирле безне? фикеребез тоткын иде… Фикеребез торсын я?арып гел… Искерм?сен, ?зара ??н?ал-ызгыштан кыл кад?р ис керм?сен! Фикеребез халыкны таркаткыч ?илл?р истерм?сен, истереп, милл?тне? берл?ш? юлын кистерм?сен!

– Фикерд?н м?хр?м с?нгать ?ансыз кешене х?терл?т?, дип иск?ртк?н фикер иял?ре. Карашыгызны сез д? бик ачык белдер?сез.

Г. Т. Минем фикерем шул.

– Х?терегезд?дер, сезне? С?гыйть С?нч?л?йг? юлланган хатыгыз бар. 1910 елны? 9 ноябренд? язылган ул. Анда поэтика м?сь?л?л?ре беркад?р ?з?кк?р?к алынган. ?г?р шушы у?айдан ?йтелг?н кайбер фикерл?регезне иск? т?шерс?к, ки??шл?регез б?генге яшьл?р ?чен файдалы булыр иде. К?з алдына китерегез ?ле: Габдулла Тукай ??наплары алдында, баягы с?з бел?н ?йтк?нд?, «амбицияле» яшь шагыйрь утыра. А?а и?атны? кайсы якларына аеруча игътибарлы булырга кир?к? Шуларны яшь дустыгызга ян?д?н кабатлый алмассызмы?

Г. Т. Ш?б?? юк, сезд? милл?тк? яки ш??р?тк? бик кызу м?х?бб?т бар. ?мма ??р язганыгызны н?фис в? изящный дип ?йтс?м, мин сезг? дуст булудан бигр?к, монафикъ булудан куркам… М?мкин кад?р шигырьне аз язсагыз да, матур в? хуш иттереп языгыз. С?наигы н?фис?[76 - С?наигы н?фис? – н?фис с?нгать.] аз гына бер хата с?б?пле тупас ??н?рл?рд?н булып кит?е бар.

– Тагын бер иск?ртеп ?т?рг? туры кил?: с?з бел?н эш ит? гаять катлаулы, кайвакыт ул х?т?рлеген д? к?рс?теп куя.

Г. Т. С?з авызы?нан чыкмас борын с?зг? син ху?а, с?з авызы?нан ычкынгач – ул си?а ху?а.

– ?дип язган с?зл?ре ?чен бу д?ньяда гына т?гел, х?тта ки ахир?тк? к?чеп китк?ч т? ?авап тотарга тиеш.

Г. Т. Тукта?ыз ?ле, бер хик?я х?терем? килде.

– С?йли башлагыз, б?лдермич? ты?лыйм.

Г. Т. М?хш?рне? куркынычлы м?йданына ике кешене х?кемг? китерг?нн?р иде. Берсе – олуг юлларны кис?че, к?п кешел?рне? каннарын т?геп, малларын алучы; икенчесе – бик данлыклы, б?тен д?ньяга исем-чабы таралган М?х?ррир – китап язучы. Бу М?х?ррирне? с?зл?ре килешле ??м симез муллаларга шампанский эч?рг? ф?твалый…[77 - Ф?твалау – ярый дип к?рс?т?.]

Ахырда коточкыч судьялар алдында х?кем булды. Бу ике гаеплене ????нн?мне? аулак почмагына гына илтеп, калын зын?ырлар ил? асылган ике зур казаннарга икесен д? салдылар. Зобанилар ?з куллары ил? казаннар астына ут яктылар. Утны? эсселегенн?н ????нн?мне? ташлары сикер? иде.

Бу р?вешч? нич? гомерл?р, нич? й?з еллар янгач, Каракны? астындагы ут с?нде; М?х?ррир астындагы ут минуттан минутка кыза ??м эссел?н? бара. М?х?рриремез к??еленн?н утны? с?н?ен к?т?, котылуны ?мет ит?. Ипт?ше котылып, бу ялгыз гына калганга бик к??елсез булдымы – М?х?ррир ?ф?нде, Аллага сукранып, ачы газап эченд? бу с?зл?рне ?йт? иде: «И Ходаем!.. Минем ни г?на?ым бар? Гомерем буе китап яздым, б?тен ?ир й?зен? исемем таралды. Гаебем булса, тик азрак иркенр?к язганмын. Бу ни б?ла бу? Мин Карактан да начар булырмын дип уйламаган идем…»

М?х?ррир шулай мыгырдап торганда, кис?кт?н ????нн?м т?тенн?ре арасыннан к?зл?ре яшенд?й ялтыраган, кулында г?рзи, ч?ч арасында ?ыланнар ыжылдап тора, кап-кара й?зле, арыслан тырнаклы бер зобани чыгып, М?х?ррир ?стен? утлар ч?чеп: «И б?дб?хет! Синме динг? тарайды?? Синме н?феск? охшаган эшне, ш?ригать куша, диде?? ??м син Карак ил? ?зе?не бер к?рм?кче буласы?мы? Ул Каракны? зарары ?зе тере вакытта гына булды, ?мма… сине? бозыклыклары?, сине? усаллыклары? д?нья гомере бетк?нче барды; кайчан кояш чыкса, син калдырган усаллык, бозыклыклар да д?ньяга чыга иде. Сине? ?имеш сулары? ил? исереп сугышып, ?лтерешеп й?р?чел?р, сине? хатын-кыз качмасын диг?нг? ияр?чел?р зина, ф?хешлекл?р ил? башлары ?йл?неп, д?нья-ахир?т б?хетл?ренн?н коры калганнар. Шул ?лтереш?чел?рне? бер тамчы канына, ?ылаучыларны? бер тамчы к?з яшен? – ??мм?сен? син гаеплесе?…» – дип орышып, шелт?л?п, М?х?ррирне? ?стен? казан капкачын шалт иттереп япты да китте.

– Илл? гыйбр?тле хик?я. Мондый ??зага тарудан Раббым саклый к?рсен!

Г. Т. Ярд?менд? ??р заманда Алла бар.

– Чын с?нгатьне ?хлакый башлангычтан башка к?з алдына китереп булмый, бары ?д?п югарылыгыннан гына ул тормыш д?реслеген чагылдыра ала. ?леге хак с?зл?рне хуплау да соралмый.

Г. Т. Мин ?зем лично тормыштан, аны тасвирдан, аны? хакында уйланудан т?мам биздем. Мен? шул биз? с?б?бенн?н… шушылай дип бер шигырьчек яза башладым:

К?з карашымда х?зер ?зг?рде ?шъялар[78 - ?шъя – ?йбер.] т?се;
Сизл?: ?тте яшь вакытлар, ?итте гомрем яртысы…

– Бу д?ньядагы ?йберл?рне? т?рл?неше хаклыкка м?н?с?б?тегезне ?зг?ртм?г?ндер бит?

Г. Т. И ?ир шары! Нид?н, белмим, хак с?йг?нг? ме? кат сине? ?сте?н?н д? асты? яхшы. Хаклык астка к?мелг?н шул, ?стт? т?гел, шуны? ?чен астка табан тарта к??ел.

– Бигр?к мо?су н?ти??г? килг?нсез.

Г. Т. Бу, корт-кырмыскалар кеби, д?ньяны каплаган ад?мн?р эченд? ?мерл?рен? буйсынып, максудка ?итк?нн?рне бик аз таптым… Й?з сумны урлап килг?че угъры кеби, к?з салабыз чын с?з ?йтерд?н элек як-якка без.

– Ялган егылып калыр, туры алга барыр, дип иск?рт? т??риб?.

Г. Т. Д?нья яратылганнан бирле ялганнар к?бесенч? тотылмый калган… ??р заман хакны с?ючел?р… ка??рл?нг?н булыр.

– Нишлисе?, ад?м баласы шундый инде.

Г. Т. Ай, кеше! Тыштан ?зенд? изге хасл?т[79 - Хасл?т – сыйфат.] к?рс?т?… Кара сыерга акбур с?ртеп ак к?рс?тм?кче яки кара карганы сабын берл? юып агартмакчы… Бу ?и?анны? дустны дусттан аеруы бигр?к яман… Сатучылык ит? безд? м?х?ррир, ?дип исеме а?ар тагылыр-тагылмас… Кеше сатмас кеше тапмак асатмы? Сине со? кайсы дуст дошманга сатмый?

– Алай ук зурдан кубып, исемн?рен т?гаен атый алмам. Вак-т?як сатулар бардыр инде. Гад?тт?, кешел?рне? бер-берл?рен? карата гамм?ви т?ст? хыян?т кылулары ??мгыятьк? килг?н зур сынаулар вакытында к?ч?еп кит?ч?н.

Г. Т. ?йе, шулай, ?йе, шулай! ?мма ?аным бик т? ачына… Кит? кайчакта к?ефе?, хакиме? булса иш?к… Ила?ым, р?хм?те? бел?н шагыйрьне? б?йле телен чиш; дустлар ??м дошманнар х?ленн?н ул бераз х?б?р бирсен.

– ??г?м?не д?вам иттереп, ?д?би к?чл?ребез турында с?йл?шеп алыйк ?ле. Сезне? замандашларыгыз арасында татар ?д?биятыны? хакыйкый зурлыгына, хосусан шигъриятебезне? к?ч-ку?тен? шикл?небр?к караучылар да бар.

Г. Т. Инанма?ыз, бер??, юктыр, диерс?, безд? шагыйрьл?р.